قاسيەتتi قازاق شاڭىراعىنان تiك شىعىپ سامعاعان «نار يگەن» بۇكiل قازاق الەمiن شارلادى. بارماعان جەرi, اسپاعان تاۋى، باسپاعان تاسى قالعان جوق. تالايدىڭ شاڭىراعىنان تiك ءتۇسiپ، تالايدىڭ تويى مەن قۋانىشىنا، قايعىسى مەن قاسiرەتiنە سۋداي سiڭiپ، تاستاي باتتى. ادام بالاسىنىڭ الپىس ەكi تامىرىن يiتكەن «نار يگەن» قازاقتىڭ الپىس ەكi قوڭىر كۇيiنiڭ بiرi.
نار يدiرگەن
بار ىنتاسىمەن تالپىنا ۇمسىنعان بالاسىن باۋىرىنا باسىپ، قۇشىرلانا يiسكەپ، سۇيگەن انانىڭ iشكi مەيرiمiن تiلمەن ايتىپ جەتكiزۋ مۇمكiن ەمەس. جان-جانۋارلار الەمiنiڭ ۇرپاعىنا دەگەن مەيiر-شاپاعاتىندا شەك جوق. ۇلى مۇحيتتان امۋر وزەنiن ورلەپ كەلە جاتىپ، باۋىرىن تاسقا ۇرىپ، جارىپ ۋىلدىرىق تاستاپ وتەتiن «كەتا» دەگەن بالىق بار. ماڭ دالادا قارا جۋسان اراسىنا جۇمىرتقالايتىن دۋاداق، تىرنا، بوزتورعاي سىندى قۇستاردىڭ ۇياسىنا جاقىنداعان ادام تىقىرى ەستiلسە، اسپانعا دەرەۋ كوتەرiلiپ ارقان بويى بيiككە بارىپ، مەرتiگiپ قالعانداي تىپىرلايدى. بۇل — قۇستىڭ اڭشىنى بالاپانىنان الىستاتقىسى كەلگەن ايلاسى. وسىلايشا ونى ۇشقىر اتتىلار ۇرىپ الادى نە جۇيرiك قۇماي تازىلار قاعىپ اكەتەدi. اقىرىندا بالاپانىن قورعايمىن دەپ ءوزi مەرت بولادى. قازاق حالقى كيەلi سانايتىن اققۋ اتتى قۇستىڭ بiرiن اتىپ تۇسiرسەڭ، سىڭارى ءوزiن جەرگە ۇرىپ ولتiرەدi دەگەن ءسوز بار. بۇل – ادام مەن جان-جانۋارلاردا بولاتىن تابيعات قۇپياسى، ۇرپاق قورعاۋ تەكتiلiگi. ونىڭ ارزان-قىمباتىن باعالاۋعا، سالماعىن ولشەۋگە كەلمەيدi. ويتكەنi ءاربiر تابيعاتقا ءتاڭiر سىيلاعان تەكتiلiك جۇمباعى وسىندا جاتىر.
… ال، بوتاسىن كوز الدىندا باقىرتىپ قاسقىر جەگەن ارۋانانىڭ قايعى-قاسiرەتiن، ءسiرا، جانۋاردىڭ ءوزi عانا تۇسiنەر. كوكiرەگi قارس ايىرىلعان سور ماڭداي بوز iنگەن كۇندiز-ءتۇنi بوزدايدى، ىڭىرسيدى، كۇڭiرەنەدi. بوتاسىن قاسقىر جەگەن جاققا تۇرا جونەلەدi. بوزداعان وكسiگi باسىلماي جەتiپ بارعاندا ءبورi تارپا باس سالعان بوتاسىنا اراشا تۇسە الماي، قورالى تۇيەمەن ۇركە جونەلگەنi عانا ەسiندە. بوتا سۇيەگi جاتقان جەرگە بارۋعا باتىلى بارماي، ءوزi العاش ۇرiككەن جەردەن بۇگiن دە قايتا قايتتى.
قاسيەتتi اتامەكەن تارباعاتاي تاۋىنىڭ كۇنگەي بەتi, اتاقتى قاراۇڭگiر وزەنiنiڭ سالاسىندا وتىرعان ءتورت تۇلiگi ساي قازاق اۋىلدارى ءباز باياعىداي. ءتورت تۇلiگi توڭكەرiلiپ، جوڭكiلiپ جاتىر، ىرىستى ەل، تىنىستى جەر. تەك يتتiڭ اتى – يت قوي، بوزداپ كۇڭiرەنە قايتقان بوز iنگەنگە اۋىل يتتەرi جابىلا ءۇرiپ قارسى الدى. بوز iنگەن كەلە سالا ءۇيدi اينالا بەردi. بوزداي، كۇرسiنە كۇڭiرەنەدi, ۇزدiكسiز ىڭىرسيدى، كوزiنەن جاس بۇرشاقتايدى. زارلايدى، زارىعادى، كۇيزەلەدi, بوتاسىن كۇتەدi. جاراتقان تاڭiردەن جەبەۋ تiلەگەندەي توڭiرەگiنە ۇزدiكسiز جالتاقتايدى. كيiزi قوڭىرقاي تارتقان ەڭسەسi بيiك التى قانات كيiز ءۇيدiڭ iشiنەن كۇمبiرلەي بەزەك قاققان دومبىرا ءۇنi بوتانىڭ بوزداعانىنا ۇقسايدى. جارالى جۇرەكتiڭ قايعى-دەرتiن قايتالاپ تۇرعانداي. ءوزارا تالاسقان ەكi قاسقىردىڭ قاندى اۋزىنان ارەڭ قۇتىلعان جارالى بوتاسىنىڭ بەزiپ كەلە جاتقانى ەلەس بەردi. بوز iنگەن بوتاسىن كەشە قاسقىر جەگەن جاققا قادالا قاراپ تۇر. بوتاسى كەلە جاتىر…
بوتالاعان كۇنi بايبiشە ىرىمداپ توبەسiنە تاققان قارا باس ۇكiسi بۇلعاق قاعادى. تiپ-تيتتەي يiر مويناعىن الدىنا سوزا ءتۇسiپ، جاسقا تولى ەكi كوزi مولدiرەپ، سىڭسي بوزداپ، شويناڭداپ باسىپ، بۇلك-بۇلك جەلەدi. قوڭىرقاي ۇيدەن شىققان قوڭىر كۇي بوزداعان بوتامەن بiرگە زار يلەگەندەي. جۇپ-جۇمساق تيتiمدەي تابانىمەن باسقاندا قارا جەردiڭ قابىرعاسى قايىسىپ، شىم-شىتىرىق الۋان ءتۇرلi دىبىس اراسىنان جۋسان يiسi اڭقىعان سايىن دالانىڭ جۋسانى تۇگەل مايىسىپ، جاپىرىلىپ، شىتىرلاپ، كۇيرەپ، سىنىپ جاتقانداي ەستiلەدi. قارا دالا بۇلبۇلى، بوزتورعاي شىرىلى، جاپىرىلا ۇشقان شەگiرتكە شىرىلى، بوتانىڭ الدى-ارتىن وراي ۇشىپ، كوبەلەك قاققان قارلىعاش قاناتىنىڭ سۋسىلى قۇلاق تۇڭدىرادى. ءوز بوتاسىنىڭ ساعىنىش مەڭدەتكەن، ىڭىرسي بوزداعان ءالسiز ءۇنi بوز iنگەننiڭ كوكiرەگiن قارس ايىرادى. قوڭىرقاي ۇيدەن شىققان قوڭىر دومبىرانىڭ قوڭىر ءۇندi كۇيi كۇمبiرلەپ، بiردە تاۋ iرگەسiن كوبەلەپ، بiردi ساعالاپ، بiردە شارىقتاپ، الۋان ءتۇرلi ىرعاققا باسىپ، بەبەۋلەپ، بەزەكتەپ جارالى بوتانى قاقپالاپ، سۇيەمەلدەپ كەلە جاتىر… مiنە، تiپتi جاقىنداپ قالدى…
بوز iنگەن بوزداپ جiبەرەدi…
ەكi كوزiنە جاس تولعان بوز iنگەننiڭ باسى اينالىپ، كوزi قاراۋىتىپ، ەمشەگiن سورىپ جاتقان بوتاسىنىڭ قۇيرىق تۇبiنەن يiسكەپ تۇرعانداي سەزiلەدi. جان دۇنيەسi ەزiلiپ، بالقىپ، الپىس ەكi تامىرى يiگەندەي ءسۇتi سورعالاي بەرەدi. كوزدەن اققان قاندى جاس پەن سورعالاپ اققان ءسۇتتi قارا جەر، قارا توپىراق سiمiرە تارتىپ جۇتىپ جاتىر…
«وي-بۋ-اي! مىنا سورلىنىڭ ءسۇتi دالاعا اقتى-اۋ!»، — بايبiشەسiنiڭ داۋىسىن ەستiگەندە دومبىرا بەتiن الاقانىمەن باسا قويعان كۇيشi «بۇل كۇيدiڭ اتى – «نار يگەن» دەيدi. كۇنگە كۇيiپ توتىعىپ، قوڭىرقاي تارتقان بەتiنiڭ تەرiن جاۋلىعىمەن سۇرتە بەرiپ، شاناققا قارادى دا «شارىقتا «نار يگەن»، شارىقتا!» دەپ ايعايلاپ جiبەردi. قاي زامان، قاي ءداۋiر ەكەنi بەلگiسiز.
قاسيەتتi قازاق شاڭىراعىنان تiك شىعىپ سامعاعان «نار يگەن» بۇكiل قازاق الەمiن شارلادى. بارماعان جەرi, اسپاعان تاۋى، باسپاعان تاسى قالعان جوق. تالايدىڭ شاڭىراعىنان تiك ءتۇسiپ، تالايدىڭ تويى مەن قۋانىشىنا، قايعىسى مەن قاسiرەتiنە سۋداي سiڭiپ، تاستاي باتتى. ادام بالاسىنىڭ الپىس ەكi تامىرىن يiتكەن «نار يگەن» قازاقتىڭ الپىس ەكi قوڭىر كۇيiنiڭ بiرi.
قوڭىر ءۇن
قازاقتىڭ دومبىرامەن وينالاتىن «شىڭىراۋ» اتتى حالىق كۇيiنiڭ اڭىزىندا ايداھارلار ايتىلادى. 1952 جىلى قىتاي ارحەولوگتارى شىڭداۋ ولكەسiنەن بiر جۇپ قاناتتى ايداھارلار سۇيەگiن تاپتى. عالىمدار مۇنى بiزدiڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى XX-XV عاسىرعا تەليدi. وسى دەرەككە سۇيەنسەك، دومبىرا شەرتiپ وينالاتىن كۇي اسپابى جانە قازاقتىڭ «شىڭىراۋ» اتتى حالىق كۇيi دە قاناتتى ايداھارلارمەن زامانداس دەگەن وي تۋادى. البەتتە، كۇي اۆتورى حالىق جادىندا جوق. قازاقتىڭ ءان، كۇي، جىرلارى سانسىز كوپ. سونىڭ iشiندە ەل اۋزىنان تۇسپەيتiن جىرلار – جورگەك جىرى، بەسiك جىرى، جار-جار، كورiسۋ، سىڭسۋ، بەتاشار، جوقتاۋ، گوي-گوي، بادiك (مال دەرتiن كورۋ), تەلۋ ء(تول تەلۋ), جاراپازان، تاعى باسقا جىرلار مەن كۇيلەردiڭ اۆتورى بەيمالiم. ال قالىڭ قازاق بۇل جىرلار مەن سازدى جاتقا بiلەدi. كوپ جاعدايدا حالىق اندەرiنە مۋزىكا اسپابىنىڭ سۇيەمەلiن قاجەت ەتپەيدi دە. ال، شاڭقوبىز، سىبىزعى، دومبىرا، قىلقوبىز سياقتى ءداستۇرلi اسپاپتار ارقىلى وينالاتىن – «قارا جورعا»، «سۇرمەرگەن»، «بوكەن جارعاق»، «بۇلعىنسۋسىر»، «بوز iنگەن»، «نار يگەن»، «تارعىل بۇقا»، «سارى وزەن»، «شىڭىراۋ»، «شيھيماران» جانە ت.ب. كوپتەگەن قازاق كۇيلەرi وتە ەرتەدە تۋعانى حاق. قازاقتىڭ ءان مەن كۇيلەرi سانسىز دەسەك، سولاردىڭ iشiندە ەل اۋزىنان تۇسپەيتiن بiر توبى «الپىس ەكi قوڭىر» اتتى كۇيلەر. وسى كۇيلەردiڭ ارقايسىسى ءوز الدىنا جەكە-جەكە مازمۇنعا، سارىنعا يە، كوتەرگەن جۇكتەرi ءار باسقا. ارقايسىسى ءوز الدىنا جۇمباق سىرعا، قۋانىش پەن شاتتىققا، قايعى مەن قاسiرەتكە تولى. سوندىقتان وسى بiر توپ كۇي «الپىس ەكi تامىرىڭدى يiتكەن الپىس ەكi قوڭىر» دەپ اتالادى. ال وسى «الپىس ەكi قوڭىر» بiر ادامنىڭ ەڭبەگi مە، الپىس ەكi ادامنىڭ ەڭبەگi مە؟ مۇنى كەسiپ ايتۋ قيىن. الايدا، الپىس ەكi ادامنىڭ ەڭبەگi بولار-اۋ دەگەن ويدامىز. قاي زامانا، قاي ءداۋiر ەكەنi بەلگiسiز بولسا دا، تاريحي بiر كەزەڭنiڭ بiرiندە كۇي ونەرi وراسان دامىپ شارىقتاعانى انىق.
كۇي ۇنiمەن كۇلدiرەتiن،
كۇي ۇنiمەن كۇڭiرەنتەتiن،
كۇي ۇنiمەن قۋانتاتىن،
كۇي ۇنiمەن جىلاتاتىن،
كۇي ۇنiمەن ولتiرەتiن،
كۇي ۇنiمەن تiرiلتەتiن – ءداۋiر بولعان شىعار.
كۇي ونەرi دامىعان، شارىقتاعان، دارىندى كۇيشiلەردiڭ سانى كوبەيگەن بiر كەزدە ونەر يەلەرiنiڭ، ونەر كوسەمدەرiنiڭ ۇيعارۋىمەن – كۇيشiلەر سايىسى، سىناقتار وتكiزiلگەن شىعار دەگەن بولجام بار. بايگەدە جۇلدەلi بولعانداردىڭ الدىنا مال، باسىنا شاڭىراق، قازان-وشاق، قوينىنا جار سالۋعا ۋادە ەتكەن بولار. قاتىسۋشىلار سانى شەكتەلمەگەن. جۇلدە بەرۋ شارتى بiر-اق ءتۇيiن. ول – كۇي قۇدiرەتi.
ادام مەن جان-جانۋاردىڭ جان-دۇنيەسiن بالقىتىپ، بالبىراتىپ، ەزiپ، ەگiلتiپ، دiرiلدەتiپ، قالشىلداتىپ، ەلجiرەتiپ، كوزiنەن جاس اعىزىپ جىلاتاتىن كۇي. ەكi كوزiن كۇلiمدەتiپ، ەكi تاناۋىن جەلبiرەتiپ، ەزۋiن جيعىزباي كۇلدiرەتiن كۇي. كۇي ءۇنi قۇدiرەتiمەن قۋانتقان، كۇي ءۇنi قۇدiرەتiمەن كۇڭiرەنتكەن جۇلدەگەرلەر تارتقان قوڭىر ءۇندi كۇيلەر «الپىس ەكi قوڭىر» اتانعان شىعار. «الپىس ەكi قوڭىر» اتىمەن قازاق ەلiنiڭ قوڭىر ءۇندi ەل ەكەنiن ايشىقتاعان، تاڭبالاعان بولار. قازاق ەلiنiڭ جان-دۇنيەسi تەك قوڭىر ۇنمەن عانا جiبiپ، بالقىپ، بالبىراپ، ەزiلiپ، ەگiلiپ، الپىس ەكi تامىردى يiتەتiندiگiن دالەلدەگەن بولار. قازاق تاريحىندا وشپەستەي iز قالدىرعان «الپىس ەكi قوڭىر كۇيi» سىناعىنا قاتىسقان دارىندى كۇيشiلەردiڭ اتى-ءجونi كiمدەر بولدى ەكەن؟ ۇلى ءدۇبiر جارىستا سورەگە قاتارلاپ كوتەرiلiپ، كەرەدەن ۇزەڭگi قاعىستىرىپ، بiرiنەن-بiرi قول سوزىم قامشى سالىم، تiپتi, قارا ءۇزiپ كەتكەندەر كiمدەر بولدى ەكەن؟ ونەر سايىسى كەرەسiنەن داڭقپەن وتكەن دارىندىلاردىڭ اتى-ءجونi بەلگiسiز قالىپ وتىر. سوندا دا قازاقتىڭ ۇلتتىق مiنەز-قۇلقىنا ءتان قوڭىر ءۇن، قوڭىر كۇي وشپەستەي ساقتالعان.
ال ءوڭ-ءتۇس بوياۋدىڭ الۋان ءتۇرiن اتاي بiلگەن قازاق نە سەبەپتi ءوڭ-ءتۇستi كۇيگە تاڭدى ەكەن؟ وسى جەردە قازاق حالقى قوڭىر اتاۋىن ءوڭ-ءتۇس، بوياۋ رەتiندە الماعان. «قوڭىر» اتاۋىن ۇلتتىق ءۇن، دىبىس، ىڭىل، شىڭىل، دىڭىل، دiرiل، ۋiل، گۋiل، ىرعاق رەتiندە قولدانعان. مۇندا قازاقتىڭ قۋانىشى مەن شاتتىعىن، قايعىسى مەن قاسiرەتiن بەينەلەيتiن ۇلتتىق قوڭىر ءۇن ىرعاعى رەتiندە الىپ وتىر. جاعىمدى، جاعىمسىز مiنەز-قۇلىقتى، ۇلتتىق دiل (ۇلتتىق مەنتاليتەت), ۇلتتىق سالت-سانانى بەينەلەيتiن قوڭىر ءۇندi قوڭىر كۇي ونەرiنiڭ تاسى ورگە دومالارى حاق.
كەڭ ءورiستi, كەڭ تىنىستى بايتاق اتامەكەننiڭ بولۋى قازاق ۇلتىنىڭ دا تابيعاتىنىڭ دارحان بولۋىنا اسەر ەتكەنi ءشۇباسiز. ميلليونداعان جىلدار بويى قالىبى بۇزىلماعان تابيعاتتا ءومiر ءسۇرiپ، ىڭ-شىڭسىز ورتادا تابيعي تاماق جەپ، ءوسiپ-ونگەن اتا-بابامىزدىڭ جارقىن بەينەلi, اشىق مiنەزدi, قوڭىر ءۇندi بولمىسىنىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتكەن – سايىن دالا، قورشاعان ورتا.
جاتىرمىز قوڭىر ابا، سازدى جايلاپ،
ساپىرىپ سارى قىمىز، بيە بايلاپ.
سامال جەل، قوڭىر سالقىن تۇرعان ايلاپ.
(قىزىر مامىربەكۇلى، 1920 ج.)
جەر دە قوڭىر، ەل دە قوڭىر. قوڭىر سالقىن جايلاۋدا، قازى مەن قارتانى قيا كەسiپ تiسكە باسقان، تاباق-تاباق ەت كەلگەندە سۇبە مەن قۇيرىقتى شايناماي قىلعىتقان. ساتپايتىن، ساتىلمايتىن سارى قىمىزدى شارا-شاراسىمەن سiمiرiپ، مەيiرiن قاندىراتىن، كونi جiبiپ، كوڭiلi جاي تاپقاندا «القوڭىر» تەكتi ءان شىرقاپ، «تەلقوڭىر» تەكتi كۇي تارتىپ ەلدi «قويدان قوڭىر قازاعىم-اي» دەيتiن اتا-بابامىز.
جاعدا بابالىقۇلى، ەتنوگراف
«دالا مەن قالا».
