جالپى، iشەكتi اسپاپتارىمىزدىڭ شىعۋ تاريحىن، بۇلاردىڭ قالاي، قاشان پايدا بولعانىن بiردەن «بىلاي ەدi» دەپ، ءدال ايتۋ وتە قيىن. سەبەبi, وسى كۇنگە دەيiنگi iزدەنۋلەر مەن زەرتتەۋلەر ۇلتتىق اسپاپتاردىڭ پايدا بولۋى جايلى بiرiزدi, ناقتى پiكiرگە كەلگەن جوق. قايسىبiر عالىمدار iشەكتi اسپاپتاردى (ادىرنا، قوبىز، شەرتەر، جەتiگەن، دومبىرا) ۇرمالى اسپاپتار (دابىل، داڭعىرا) نەگiزiندە پايدا بولدى دەسە، ەندi كەيبiرi كادiمگi ساداقتى عاسىرلار بويى جەتiلدiرگەننەن پايدا بولدى دەپ ەسەپتەيدi.
ۇرمالى اسپاپتار نەگiزiندە پايدا بولدى دەگەن پiكiرگە كەلەر بولساق، ەجەلدەن جاۋىنگەر حالىق دابىل، داڭعىرا، داۋىلپاز، كەرنەي سەكiلدi اسپاپتارسىز جورىققا شىقپاعان. بۇلاردىڭ ءوز دىبىستىق ەرەكشەلiكتەرiنە قاراي، ولاردىڭ بiرiن – ساپقا تۇرۋعا، ەكiنشiسiن – اتوي سالۋعا، ەندi بiرiن – ۇرىستى توقتاتۋعا پايدالانعان. «داڭعىرا-دابىل قاعىلىپ، قىرعىن سوعىس باستالدى» («قورقىت اتا كiتابى»، 53-بەت). «بۇدان قوبىز قالاي شىقتى؟» دەگەن سۇراققا كەلەيiك. داڭعىرا نەمەسە دابىل اسپابىن جورىقتا جۇرگەندە ات ۇستiندە قولعا ۇستاپ جۇرۋگە ىڭعايلى بولسىن دەگەن سەبەپپەن بiر شەتiن سوپاقتاۋ، المۇرت پiشiندەس ەتiپ جاساي باستاعان. جانە سول داڭعىرانىڭ بەتiنە قوسىمشا دىبىستىق رەڭك بەرۋ ءۇشiن كونتەرi قايىستان جiپ (iشەك) تارتقان. كەلە-كەلە نار ساداقتىڭ ادىرناسى ءۇشiن پايدالاناتىن تۇيە سiڭiرiنەن دايارلانعان تارامىس جiپ (iشەك) تارتقان. ونىڭ قايىسقا قاراعاندا دىبىس وشiرمەيتiن قاسيەتiنiڭ جوعارى بولۋى سەبەپتi جيi پايدالانعان. وسىلاي عاسىرلار بويى دامۋ، جەتiلدiرۋ بارىسىندا ەڭ العاشقى قوبىز، شەرتەر تەكتەس iشەكتi اسپاپتار پايدا بولا باستاعان. جانە بۇلار بiزدiڭ داۋiرiمiزگە دەيiن پايدا بولعان.
ەكiنشi پiكiرگە كەلەتiن بولساق، ونىڭ دا كوڭiلگە قونار قيسىندارى جەتكiلiكتi. جاۋىنگەر بابالارىمىزدىڭ جان باعاتىن بiردەن-بiر قارۋى ساداق بولعان سوڭ، ونى كۇندiز-ءتۇنi قولدارىنان تاستاماعان.
ونىڭ ادىرناسىن شiرەنە تارتىپ جiبەرiپ كەپ قالعاندا، ودان شىعاتىن «ىزىڭ» – نازiك ۇنگە دە كوڭiل اۋدارعان. جاي وتىرعان كەزدەرiندە كوڭiل-كۇيلەرiنiڭ اۋانىنا قاراي ادىرنانى جايىمەن شەرتiپ (پيتستسيكاتو), وعان ىڭىلداپ قوسىلاتىن دا بولعان. ادىرناعا (iشەككە) ساۋساعىن قويىپ، ونى جوعارى-تومەن جىلجىتسا، دىبىس دەڭگەيiنiڭ وزگەرەتiنiن دە بايقاعان. سودان كەلiپ، ەندi جاۋعا كەزەنەر قارۋ ەمەس، كوڭiل شەرiن تارقاتار رۋحاني اسپاپتى اعاشتان ارنايى جاساي باستاعان.
وعان ناقتى دالەل: افريكا قۇرلىعىنداعى ەلدەر اراسىندا ءالi كۇنگە دەيiن ساداق پوشىمداس بiر iشەكتi (مونوحورد) اسپاپتى پايدالانتىندار كەزدەسەدi ەكەن. جانە بiزدiڭ عالىمدارىمىزدىڭ ايتۋىنشا، ءدال وسى بiر iشەكتi ساداق اسپاپ – ادىرنا – ارفا ورتا ازيا، قازاقستان ايماعىنان جەرورتا تەڭiزi ارقىلى مىسىرعا، ودان ءارi بۇكiل افريكا قۇرلىعىنا تاراعان. شىندىعىندا، ساداقتى سكيف، عۇن، ساقتاردان ارتىق كiم تەرەڭ مەڭگەرگەن؟!
تيەكتi ويلاپ تاپقانعا دەيiن بارلىق iشەكتi اسپاپتار نەگiزiنەن يمەك-دوعا تۇرiندە جاسالعان. ويتكەنi, تازا دىبىس شىعارۋ ءۇشiن تەربەلiسكە تۇسكەن iشەك ەشنارسەگە تيiپ تۇرماۋى قاجەت. وسىلاي بارلىق كوشپەلi كونە تايپالاردا ولار وزدەرi قاسيەتتi دە كيەلi ساناعان ءبورi, ارقار، اققۋ بەينەسiندەگi ادىرنا، سازگەن، قوبىز، شەرتەر سەكiلدi ساز اسپاپتارى ەجەلگi عاسىرلاردا پايدا بولا باستادى.
ەندi تاراز وڭiرiنەن تابىلعان ب.ز. دەيiنگi IV عاسىرعا جاتاتىن ەكi iشەكتi شەرتەر ۇستاعان مۇسiنگە نازار سالساق (سۋرەتتە). باسى قايقىلاۋ كەلگەن شاعىن عانا iشەكتi اسپاپ. كادiمگi قىرعىز اعايىنداردىڭ قومۋز (دومبىرا) اسپابىنان اينىمايدى. قىرعىزدار دومبىرانى وسىلاي اتاعاندارىمەن قوبىزدى «قياق» دەيدi. شايىر جاعىلعان ىسقىنى بiزدە دە قياق دەپ اتايدى. بiر كوڭiل اۋدارارلىعى، قىرعىز اعايىنداردىڭ دومبىراسىندا (قومۋزىندا) بiردە-بiر پەرنەلەردiڭ بولماۋى. ءۇندiستان ايماعىنداعى كونە تايپالاردىڭ دا ءدال وسىنداي پەرنەسiز ءۇش iشەكتi اسپاپتى وسى كۇنگە دەيiن پايدالانىپ وتىرعاندىعى ءارi ونى قولىمەن ەمەس، ىسقى-قياقپەن شالۋى تۇپتەپ كەلگەندە تاڭعالارلىق ۇقساستىق ەمەس پە؟! ونىڭ ۇستiنە بiزدiڭ قىل-قوبىزىمىزدا دا پەرنە جوق. پ.پەلونىڭ ايتۋىنشا، قوبىزدى وزگە حالىقتار كونە تۇركi تايپالارىنان كورiپ ۇيرەنگەن. قوبىزدىڭ كونە-ەسكi ءتۇرi ۇلىتاۋدىڭ تەرiسكەي باۋرايىنداعى ءمۇسiن تاستا ساقتالعان جانە بiر ءتۇرi قارقارالىنىڭ دەگەلەڭ تاۋىندا VI-VII عاسىرلاردا ءمۇسiن تاسقا قاشاپ تۇسiرiلگەن. ياعني، قوبىز اسپابىن بiزدەر ايتىپ جۇرگەندەي، قورقىت بابا ويلاپ تاپقان جوق، ونىڭ شىعۋ تاريحى تىم ارiدە جاتىر. بiزدiڭ زامانىمىزدىڭ IX-X عاسىرلارىندا ءومiر سۇرگەن وعىز-قىپشاق قورقىت اتا، مۇمكiن، قولدان شاۋىپ، دىبىسى ەرەكشە نارقوبىز جاساپ العان بولار.
كەشەگi ىقىلاستى دا – قوبىزدىڭ اتاسى، قۇرمانعازىنى – كۇي اتاسى دەپ اتاپ ءجۇرمiز. ولار اسپاپتى العاش ويلاپ تابۋشىلار ەمەس، كۇي جانرىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاستىرعان التىن كوپiر – داۋلەسكەر كۇيشi, ساڭلاق سازگەرلەر.
بەكتاي ءالIمباي، مۋزىكاتانۋشى،
مەركi اۋدانى، جامبىل وبلىسى.
