Qobyz qaidan şyqqan?

Jalpy, işekti aspaptarymyzdyŋ şyǧu tarihyn, būlardyŋ qalai, qaşan paida bolǧanyn birden «bylai edi» dep, däl aitu öte qiyn. Sebebi, osy künge deiingi izdenuler men zertteuler ūlttyq aspaptardyŋ paida boluy jaily birizdi, naqty pikirge kelgen joq. Qaisybir ǧalymdar işekti aspaptardy (adyrna, qobyz, şerter, jetigen, dombyra) ūrmaly aspaptar (dabyl, daŋ­ǧyra) negizinde paida boldy dese, endi keibiri kädimgi sadaqty ǧasyrlar boiy jetil­di­rgen­nen paida boldy dep esepteidi.

Ūrmaly aspaptar negizinde paida boldy degen pikirge keler bolsaq, ejelden jauynger halyq dabyl, daŋǧyra, dauylpaz, kernei sekildi aspaptarsyz joryqqa şyqpaǧan. Būlardyŋ öz dybystyq erekşelikterine qa­rai, olardyŋ birin – sapqa tūru­ǧa, ekinşisin – atoi saluǧa, endi birin – ūrysty toqtatuǧa paidalanǧan. «Daŋǧyra-dabyl qaǧy­lyp, qyrǧyn soǧys bastaldy» («Qorqyt Ata kitaby», 53-bet). «Būdan qobyz qalai şyqty?» degen sūraqqa keleiik. Daŋǧyra nemese dabyl aspabyn joryqta jürgende at üstinde qolǧa ūstap jüruge yŋǧaily bolsyn degen sebeppen bir şetin sopaqtau, almūrt pişindes etip jasai bas­taǧan. Jäne sol daŋǧyranyŋ betine qosymşa dybystyq reŋk beru üşin könteri qaiystan jip (işek) tartqan. Kele-kele nar sadaqtyŋ adyrnasy üşin paidalanatyn tüie siŋirinen daiarlanǧan taramys jip (işek) tartqan. Onyŋ qaiysqa qaraǧanda dybys öşirmeitin qasietiniŋ joǧary boluy sebepti jii paidalanǧan. Osylai ǧasyrlar boiy damu, jetildiru barysynda eŋ alǧaş­qy qobyz, şerter tektes işekti aspaptar paida bola bastaǧan. Jäne būlar bizdiŋ däuirimizge deiin paida bolǧan.

 Ekinşi pikirge keletin bolsaq, onyŋ da köŋilge qonar qisyndary jetkilikti. Jauynger babalarymyzdyŋ jan baǧatyn birden-bir qaruy sadaq bolǧan soŋ, ony kündiz-tüni qoldarynan tastamaǧan.

Onyŋ adyrnasyn şirene tartyp jiberip kep qalǧanda, odan şyǧatyn «yzyŋ» – näzik ünge de köŋil audarǧan. Jai otyrǧan kezderinde köŋil-küileriniŋ auanyna qarai adyrnany jaiymen şertip (pissikato), oǧan yŋyldap qosylatyn da bolǧan. Adyrnaǧa (işekke) sausaǧyn qoiyp, ony joǧary-tömen jyljytsa, dybys deŋgeiiniŋ öz­geretinin de baiqaǧan. Sodan kelip, endi jauǧa kezener qaru emes, köŋil şerin tarqatar ruhani aspapty aǧaştan arnaiy jasai bastaǧan.

Oǧan naqty dälel: Afrika qūrlyǧyndaǧy elder arasynda äli künge deiin sadaq poşymdas bir işekti (monohord) aspapty paidalantyndar kez­desedi eken. Jäne bizdiŋ ǧalymdarymyzdyŋ aituynşa, däl osy bir işekti sadaq aspap – adyrna – arfa Orta Aziia, Qazaqstan aimaǧynan Jerorta teŋizi arqyly Mysyrǧa, odan äri bükil Afrika qūrlyǧyna taraǧan. Şyndyǧynda, sadaqty skif, ǧūn, saqtardan artyq kim tereŋ meŋgergen?!

Tiekti oilap tapqanǧa deiin barlyq işekti aspaptar negizinen imek-doǧa türinde jasalǧan. Öitkeni, taza dybys şyǧaru üşin terbeliske tüsken işek eşnärsege tiip tūrmauy qajet. Osylai barlyq köşpeli köne taipalarda olar özderi qasietti de kieli sanaǧan böri, arqar, aqqu beine­sindegi adyrna, sazgen, qobyz, şerter sekildi saz aspaptary ejelgi ǧasyrlarda paida bola bastady.

Endi Taraz öŋirinen tabylǧan b.z. deiingi IV ǧasyrǧa jatatyn eki işekti şerter ūstaǧan müsinge nazar salsaq (surette). Basy qaiqylau kelgen şaǧyn ǧana işekti aspap. Kädimgi qyrǧyz aǧaiyndardyŋ qomuz (dombyra) aspabynan ainymaidy. Qyrǧyzdar dombyrany osylai ataǧandarymen qobyzdy «qiiaq» deidi. Şaiyr jaǧylǧan ysqyny bizde de qiiaq dep ataidy. Bir köŋil audararlyǧy, qyrǧyz aǧaiyndardyŋ dombyrasynda (qomuzynda) birde-bir pernelerdiŋ bolmauy. Ündistan aimaǧyndaǧy köne taipalardyŋ da däl osyndai pernesiz üş işekti aspapty osy künge deiin paidalanyp otyrǧandyǧy äri ony qolymen emes, ysqy-qiiaqpen şaluy tüptep kelgende taŋǧalarlyq ūqsastyq emes pe?! Onyŋ üstine bizdiŋ qyl-qobyzymyzda da perne joq. P.Pelonyŋ aituynşa, qobyzdy özge halyqtar köne türki taipalarynan körip üirengen. Qobyzdyŋ köne-eski türi Ūlytaudyŋ teriskei bauraiyndaǧy müsin tas­ta saqtalǧan jäne bir türi Qarqaralynyŋ Degeleŋ tauynda VI-VII ǧasyrlarda müsin tasqa qaşap tüsirilgen. Iаǧni, qobyz aspabyn bizder aityp jürgendei, Qorqyt baba oilap tapqan joq, onyŋ şyǧu tarihy tym äride jatyr. Bizdiŋ zamanymyzdyŋ IX-X­ ǧasyrlarynda ömir sürgen oǧyz-qypşaq Qorqyt Ata, mümkin, qoldan şauyp, dybysy erekşe nar­qobyz jasap alǧan bolar.

Keşegi Yqylasty da – qobyzdyŋ atasy, Qūrmanǧazyny – küi atasy dep atap jürmiz. Olar aspapty alǧaş oilap tabuşylar emes, küi janryn ūrpaqtan-ūrpaqqa jalǧastyrǧan altyn köpir – däulesker küişi, saŋlaq sazgerler.

Bektai ÄLIMBAI, muzykatanuşy,

Merki audany, Jambyl oblysy.