قازiرگi ۋاقىتتاعى ءداستۇرلi ونەر ماسەلەلەرi تۋرالى قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق ۇلتتىق كونسەرۆاتورياسىنىڭ «حالىق ءانi» كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشiسi, قازاقستانعا ەڭبەك سiڭiرگەن قايراتكەر، بەلگiلi ءانشi ساۋلە جانپەيiسوۆا ءوز ويلارىن ورتاعا سالدى.
– ساۋلە ستاحانشىلقىزى، ساحنادا ءداستۇرلi انشiلiك ونەرiمiزدi ناسيحاتتاپ كەلە جاتقانىڭىزعا بيىل 25 جىل تولىپتى. بۇل — ونەرپاز ءۇشiن بەلگiلi بiر بيiكتiكتەردەن كورiنەتiن ۋاقىت. سiز قانداي جەتiستiكتەرگە جەتتiم دەپ ويلايسىز؟
— جيىرما بەس جىل بويى حالىقتىڭ كوز الدىندا ءجۇرمiن. جەتiستiكتەرiمدi جiلiكتەپ ايتىپ جاتۋ ارتىق بولار،ءسiرا؟!
— سiز ونەرگە قادام جاساعان 25 جىل بۇرىنعى تىڭدارمان مەن بۇگiنگi تىڭدارماننىڭ ايىرماسى بار ما؟
— سوناۋ سەكسەنiنشi, توقسانىنشى جىلدارى حالىقتىڭ ءداستۇرلi انشiلiك، كۇيشiلiك، جىرشىلىق، ايتىس ونەرiنە دەگەن جاپپاي ىقىلاسى ەرەكشە بولاتىن. ساحناعا بiر ءان ايتىپ شىققاندا ءوز ونەرiڭنiڭ رۋحاني قاجەتتiلiك ەكەنiن سەزiپ، بiر راحاتتانىپ قالاتىنبىز. بۇل العا ۇمتىلۋعا، iزدەنۋگە كۇش بەرەتiن… قازiر مۋزىكانتتار جان-جاقتى قولداۋعا مۇقتاج. بۇل — ۇلكەن پروبلەما.
1985 جىلى اشحاباد ماڭىنداعى قازاقتارعا كونتسەرتتiك ساپارمەن بارعانىم ءالi ەسiمدە. ساحناعا شىعىپ، تەرمەمدi باستاعانىم سول ەدi, مەنiڭ «ءاي!» دەپ باستالاتىن قاراتپا ينتوناتسياما زالدىڭ قوسىلىپ كەتكەنi… بيiك نوتامەن ايتىلاتىن دىبىسىمدى كورەرمەننiڭ تۇگەلدەي دەرلiك ءدوپ ءتۇسiپ قايتالاۋى تاڭ قالدىردى. وسىنداي ونەرگە دەگەن ىستىق ىقىلاستى، ءار ءساتتi قالت جiبەرمەيتiن تىڭدارماندى قىتاي جەرiندەگi قانداستارىمىزعا iس-ساپارمەن بارعاندا كوردiم. 2007 جىلى ۇرiمشiدە كونسەرۆاتوريا ۇستازدارى مەن ستۋدەنتتەردiڭ ۇلت-اسپاپتار وركەسترi كونتسەرت قويدىق. ماعان ۇلكەن اسەر قالدىرعانى، تىڭدارماننىڭ قازاق اندەرiندەگi ورىنداۋشىنىڭ داۋىس شەبەرلiگiن كورسەتiپ، مۇمكiندiگiن بايقاتاتىن ساتتەردi ناق تاۋىپ، داۋىسىڭدى قوشتاپ «ءاي!» دەپ دۋ ەتە ءتۇسۋi, ولاردىڭ جاپپاي بiر كiسiدەي دەمدەرiن iشiنە الىپ وتىرىپ تىڭداۋى ەدi.
— بۇگiنگi باتىس-ەۋروپالىق، جالپى سىرتتان كەلگەن مۋزىكالىق اعىمدارعا ەلiكتەگەن جاستارىمىزدى كورiپ ءداستۇرلi ونەرiمiزدiڭ بولاشاعى قانداي بولادى دەگەن كوكەيكەستi ساۋال تۋىندايدى. ونەردiڭ ومiرشەڭدiگiنە تiكەلەي اسەر ەتەتiن ونىڭ تىڭداۋشىسى ەمەس پە؟
— تىڭدارمان تاربيەشiسi — بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى. بۇرىندارى ەلiمiزدiڭ مۋزىكا قايراتكەرلەرiنiڭ كونتسەرتتەرi تەلەارنالاردان جيi كورسەتiلەتiن. قازiر ارنايى باعدارلامانى دا («سەگiز قىرلى» عانا بار), كەشتەردiڭ ءتۇسiرiلiپ جاتقانىن دا سيرەك كورەمiز. بۇدان ونەر ولمەگەندە قايتەدi? بۇگiندە قانشاما جاستارىمىز ءجۇر، ولاردىڭ باسىم كوپشiلiگi كورiنە المايدى. تەلەديداردان كiم كورiنەدi, حالىق سونى بiلiپ، قۇرمەتتەپ جاتادى. ارينە، كiم كوزگە كوپ تۇسەدi, سول تالانتتى دەگەن جارنامالىق جالعان تۇسiنiكتەن اۋلاقپىن. كەيدە قىزىق وقيعالارعا كەزدەسiپ جاتامىز… بiر-ەكi جىل بۇرىن بiر تويدا ءان ايتىپ ەدiم، بiر شەنەۋنiك كەلiپ: «داۋىسىڭ جاقسى ەكەن، بولاشاعىڭ بار» دەگەنi. مەن كۇلiپ: «ءيا، مەنiڭ بولاشاعىم الدا»، — دەدiم. بۇل ءداستۇرلi انشiلiككە ناسيحاتتىڭ جوق ەكەنiن كورسەتەتiن ءجايتتiڭ بiرi عانا.
— سوڭعى جىلدارى ءداستۇرلi حالىق مۋزىكا تەاترىن اشۋ تۋرالى ايتىپ كەلە جاتقان ۇسىنىسىڭىز ونەر جاناشىرلارىنىڭ كوكەيiندە ءجۇر دەپ ويلايمىن.
— «ساۋساق بiرiكپەي، ينە iلiكپەيدi» دەگەن ناقىل ءسوزدi بۇگiنگi ونەرپازدارىمىزدىڭ قوعامداعى جاي-كۇيiنە قاتىستى ايتۋعا بولادى. ونەر ۇجىمدارىن بiرiكتiرiپ، ءداستۇرلi مۋزىكانىڭ شاڭىراعىن جاساۋ قاجەت. حالىق ۇلتتىق ءان-كۇي، جىر ونەرiن قايدا بارىپ تاماشالاۋ كەرەك ەكەنiن بiلمەيدi. مول رۋحاني مۇراعا يە ەلiمiزدiڭ بiردە-بiر ارنايى ونەر كورسەتەتiن سارايى جوق، زالداردىڭ ءبارi ساتۋلى. ۇلكەن تەاترلار، ساحنالار بەلگiلi بiر مەكەمەنiڭ مەنشiگiندە. كيەلi ونەرگە قازiر سۇرانىس بار. ونى قولداۋ قاجەت. ۋاقىتىنان كەش قالساق، ونەرiمiز جەتiم بالاداي كۇن كەشەتiن ءتۇرi بار. اسiرەسە، جاس تالانتتار تىعىرىقتا. ودان شىعۋ جولىندا اركiم ءارتۇرلi باعىتتا iزدەنiپ، ءوز بەتiنشە تiرلiك جاساۋدا. ولارعا ەل الدىنا شىعۋ ءۇشiن مەملەكەت تاراپىنان بiرقاتار كەشەندi باعدارلامالار، جۇيەلi شەشiمدەر قاجەت-اق. ونىمەن اينالىساتىن ارنايى ورتالىقتار اشىلىپ، بۇل ماسەلەلەر جولعا قويىلۋىنان ۇمiتتەمiز.
— مەملەكەتتiك ايتۋلى مەرەكەلەردە وتەتiن كونتسەرتتiك باعدارلامالارعا كوزقاراسىڭىز قانداي؟ ۇلتتىق دۇنيەلەر ءوز دارەجەسiندە بەرiلiپ ءجۇر مە؟
— مەنiڭ ويىمشا، ونەردi ساياساتقا اينالدىرماۋ كەرەك، ۇلتتىق مۇددە بiرiنشi ورىندا تۇرۋى تيiس. وكiنiشتiسi, كونتسەرتتiك باعدارلامالاردان قاتىپ قالعان قالىپتان ءالi شىعا الماي كەلە جاتقانىمىزدى كورەمiن. ەكiنشi بiر جاعداي، ساحناداعى ورىنداۋشىدا ەكپiن (تەمپ) قۋالايتىن اسىعۋشىلىق پايدا بولدى. ياعني، نەعۇرلىم تەز وينالسا، سوعۇرلىم اسەرلi بولادى دەگەن تۇسiنiك بار. «قىز قۋ سياقتى» بiر كونتسەرتتەر بولىپ جاتىر. ءارi كەتسە ۇزاقتىعى 4-5 مينۋتقا سوزىلاتىن كۇيدi, 3-4 مينۋت شىرقالاتىن ءاندi «قىسقارتىپ» قۋىپ، مۋزىكانتتى دا قوسا قۋادى.
بiر ءاندi بiرەۋi باستاپ، ەكiنشiسi iلiپ، ءۇشiنشiسi جالعاستىرىپ، ايتەۋiر جۇلمالاپ بiتiرەدi. كوز الدىڭا كوكپاردى ەلەستەتiپ، ءانi مەن كۇيiن بiر-بiرiنەن الا قاشادى. ءاننiڭ كوكپارعا تۇسكەن زامانى بولىپ تۇر. نەگە، قايدا اسىعاتىنىن تۇسiنبەيمiن. ەۋروپالىق اكادەميالىق مۋزىكا تۋىندىلارىنا تيiسپەيمiز، ال باعدارلامانىڭ از ۋاقىتىن عانا الىپ تۇرعان قازاق مۋزىكاسىن اسىقتىرامىز.
— جالپى ەۋروپا اكادەميالىق مۋزىكاسىنا، باسقا ەلدiڭ ۇلتتىق مۋزىكاسىنا قازاقستاندىق كورەرمەننiڭ زەيiنi قانداي؟ ونداي دۇنيەلەر قالاي قابىلدانۋدا؟
— باسقا ەلدەردiڭ قويىپ جاتقان كونتسەرتتەرiن دە تىڭداپ كەلەمiز. مىسالى، بىلتىر كورەيا حالقىنىڭ اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترى ساحناسىندا قويعان كونتسەرتiن ءدۇيiم جۇرت تاماشالادى. تازا ۇلتتىق دۇنيەلەرiن الىپ كەلگەن، ءار ءانi مەن بيi سونداي اسەم، ەكپiن (تەمپ) قۋالاپ جاتقان ەشتەڭەسi جوق. مۋزىكاسىمەن شىعىس مادەنيەتiن، ۇلتتىق جانىن، بولمىسىن، مiنەزدەرiن كورسەتە بiلدi, بيiك دەڭگەيدە ءوتتi. سوندا زالداعى جاستارىمىز، بۇگiنگi كورەرمەن كەرەمەت مادەنيەتتiڭ ۇلگiسiن تانىتتى. ياعني، قاي باعىتتا بولماسىن ساف ونەردi باعالاي الاتىن تىڭدارمانىمىز بار، بiراق سولاردىڭ كوڭiلiنەن شىعاتىنداي كونتسەرتتەرiمiز از، ۇيىمداستىرۋشىلىق جاعى تومەن. سوندىقتان تىڭدارماننىڭ بيiك دەڭگەيدە كورiنە الماي جاتقانى كونتسەرت (ناسيحات) دەڭگەيiنiڭ تومەندiگiنەن دەپ ەسەپتەيمiن.
— سوڭعى جىلدارى ورتا مەكتەپتiڭ «مۋزىكا» ءپانi وقۋلىعىن (1-6 سىنىپتار) قولىما الىپ، كوپتەگەن ولقىلىقتارعا تاپ بولدىم. العاشقى العان ماماندىعىم مۋزىكا ءپانiنiڭ وقىتۋشىسى دەگەن كاسiپ بولاتىن. سوندىقتان مامان رەتiندە ايتسام، مۋزىكا باعدارلاماسىنىڭ يگەرiلۋiندەگi ولقىلىقتاردى بىلاي قويعاندا، قازاقتىڭ اۋىزەكi كاسiبي مۋزىكانتتارى اندەرiنiڭ (كۇي، جىر) بالا جاسىنا، داۋىس مۇمكiنشiلiگiنە، مۋزىكالىق ويجوسىعىنا ساي تاڭدالماعاندىعى ايقىن كورiنەدi. ءتورتiنشi سىنىپتىڭ وقۋلىعىندا (ورىس تiلiندە) تاتار مۋزىكاسى دەگەن تاقىرىپشاعا قازاق سوۆەت كومپوزيتورى لاتيف حاميدي مەن ونىڭ «قازاق ۆالسi» ەنiپتi… مۇنداي جايتتەرگە نە ايتار ەدiڭiز؟
— رەسپۋبليكالىق ەسترادا-تسيرك ستۋدياسىن بiتiرگەن سوڭ، 1986-1991 جىلداردا تۋعان جەرiم سارىسۋ اۋدانى، بۇرىنعى ك.ماركس قازiرگi د.سەمبين اتىنداعى ورتا مەكتەپتە مۋزىكا پانiنەن ساباق بەردiم.
جاس مامان بولعان سوڭ بەرiلiپ جۇمىس جاسادىم. وقۋشىلاردى ءارتiس قىلىپ جiبەرە جازداعانىما قاراپ قازiر كوپ ويلانامىن. سول كەزدەن باستاپ قازiر ۇلكەن رەسپۋبليكالىق ساحنادا جۇرگەن ايگۇل ماقاشوۆا، ارداق يساتاەۆا، اينۇر ابايقىزى سەكiلدi شاكiرتتەرiم ونەرگە بەت بۇرىپ، قىزىعۋشىلىقتارى وياندى. وسى جىلدارى تۇسiنگەنiم، مەكتەپتە ماتەماتيكا، فيزيكا سياقتى پاندەرگە باسا نازار اۋدارىلىپ، مۋزىكا ساباعىنا ەكiنشi كەزەكتە ءمان بەرiلدi, تiپتi بۇل سالاداعا ماماننىڭ جەتiسپەگەنiنە قىنجىلىستى دا كورمەدiم، ويتكەنi, كەز كەلگەن ءپان مۇعالiمi اننەن ساباق وتكiزە سالاتىن.
بۇعان پروبلەما دەپ تە ەشكiم قاراعان جوق. قازiرگە دەيiن كەزدەسەتiن باعدارلامالارداعى كەمشiلiكتەر مەن وقۋلىقتارداعى ولقىلىقتار وسى جاعدايدىڭ ءالi وزگەرمەگەندiگiنەن حابار بەرەدi.
– بۇل باعىتتا جۇمىس جاساپ جاتقان قانداي باعدارلامانى قولدايسىز؟
— ابدۋلحاميت رايىمبەرگەنوۆتىڭ باسشىلىعىمەن جاسالعان «مۇراگەر» باعدارلاماسىنىڭ ورنى بولەك. ول ءداستۇرلi مۋزىكانى تىڭدايتىن، قۇرمەتتەيتiن ۇرپاق تاربيەلەۋ iسiن كۇن iلگەرi ءتۇسiنiپ، دەر كەزiندە قادام جاسادى. بiر مەكتەپتiڭ وقۋشىلارىنان تۇگەل دومبىراشى جاساۋ، ناعىز تىڭدارمانداردى تاربيەلەۋ iسi جولعا قويىلعان، وسى ماقساتتا تەر توگۋدە. وسىنداي باعدارلامالارعا مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ كورسەتiلسە دەيمiن. سەبەبi, بۇرىنعى جولمەن، ەسكi قالىپپەن جۇرۋگە زامان وزگەردi, جاڭا ۋاقىتقا ۇلتتىق مەنتاليتەتكە سۇيەنiپ، ۇلتتىق ەرەكشەلiكتەردi ەسكەرە وتىرىپ بەيiمدەلسەك قانا تۇيىقتان شىعار جول تابا الارمىز دەگەن ويدامىن.
— وي بولiسكەنiڭiزگە راحمەت. شىعارماشىلىق تابىس تiلەيمiز.
جىلى لەبiزدەر…
قازاقستاننىڭ حالىق اقىنى، مەملەكەتتiك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى فاريزا وڭعارسىنوۆا:
ساۋلە – قازاقتىڭ ۇلى ءانشiسi. سەزiمتال، پاراساتتى ادام. ول رەسپۋبليكا كولەمiندەگi جارقىراپ شىققان كەرەمەت دارىن يەسi. بiزدە سولتۇستiكتiڭ نەمەسە وڭتۇستiكتiڭ ءانشiسi دەگەن پiكiر بار، بiراق ساۋلە ولاي شەكتەلمەيدi. ارقا، جەتiسۋ، سىر بويى، باتىس ايماعىنىڭ انشiلiك ءداستۇرiن تەڭ مەڭگەرگەن، داۋسىمەن حالىقتى ءتانتi ەتكەن ونەر يەسi.
كسرو حالىق ارتيسi بيبiگۇل تولەگەنوۆا:
ساۋلە — تالانتتى، كاسiبي دەڭگەيiندەگi ماقتانىشىمىز. دومبىرامەن ءان ايتقان انشiلەردiڭ iشiندە ماعان ساۋلە قاتتى ۇنايدى. ونىڭ دومبىرا تارتۋ شەبەرلiگi, وزiندiك ەرەكشەلiگi, اسەم ويناۋىنا قوسا قۇداي بەرگەن تالابى، ەڭبەكقورلىعى تاعى بار. بەرگەنiنەن بەرەرi مول شىعارماشىلىق ادامى دەپ سەنەمiن.
باقىت تۇرماعامبەتوۆا، مۋزىكاتانۋشى
«تۇركىستان».
