Qazirgi ýaqyttaǵy dástúrli óner máseleleri týraly Qurmanǵazy atyndaǵy Qazaq ulttyq konservatorııasynyń «Halyq áni» kafedrasynyń meńgerýshisi, Qazaqstanǵa eńbek sińirgen qaıratker, belgili ánshi Sáýle Janpeıisova óz oılaryn ortaǵa saldy.
– Sáýle Stahanshylqyzy, sahnada dástúrli ánshilik ónerimizdi nasıhattap kele jatqanyńyzǵa bıyl 25 jyl tolypty. Bul — ónerpaz úshin belgili bir bıiktikterden kórinetin ýaqyt. Siz qandaı jetistikterge jettim dep oılaısyz?
— Jıyrma bes jyl boıy halyqtyń kóz aldynda júrmin. Jetistikterimdi jiliktep aıtyp jatý artyq bolar,sirá?!
— Siz ónerge qadam jasaǵan 25 jyl burynǵy tyńdarman men búgingi tyńdarmannyń aıyrmasy bar ma?
— Sonaý sekseninshi, toqsanynshy jyldary halyqtyń dástúrli ánshilik, kúıshilik, jyrshylyq, aıtys ónerine degen jappaı yqylasy erekshe bolatyn. Sahnaǵa bir án aıtyp shyqqanda óz ónerińniń rýhanı qajettilik ekenin sezip, bir rahattanyp qalatynbyz. Bul alǵa umtylýǵa, izdenýge kúsh beretin… Qazir mýzykanttar jan-jaqty qoldaýǵa muqtaj. Bul — úlken problema.
1985 jyly Ashhabad mańyndaǵy qazaqtarǵa konerttik saparmen barǵanym áli esimde. Sahnaǵa shyǵyp, termemdi bastaǵanym sol edi, meniń «Áı!» dep bastalatyn qaratpa ıntonaııama zaldyń qosylyp ketkeni… Bıik notamen aıtylatyn dybysymdy kórermenniń túgeldeı derlik dóp túsip qaıtalaýy tań qaldyrdy. Osyndaı ónerge degen ystyq yqylasty, ár sátti qalt jibermeıtin tyńdarmandy Qytaı jerindegi qandastarymyzǵa is-saparmen barǵanda kórdim. 2007 jyly Úrimshide konservatorııa ustazdary men stýdentterdiń ult-aspaptar orkestri konert qoıdyq. Maǵan úlken áser qaldyrǵany, tyńdarmannyń qazaq ánderindegi oryndaýshynyń daýys sheberligin kórsetip, múmkindigin baıqatatyn sátterdi naq taýyp, daýysyńdy qoshtap «áı!» dep dý ete túsýi, olardyń jappaı bir kisideı demderin ishine alyp otyryp tyńdaýy edi.
— Búgingi batys-eýropalyq, jalpy syrttan kelgen mýzykalyq aǵymdarǵa eliktegen jastarymyzdy kórip dástúrli ónerimizdiń bolashaǵy qandaı bolady degen kókeıkesti saýal týyndaıdy. Ónerdiń ómirsheńdigine tikeleı áser etetin onyń tyńdaýshysy emes pe?
— Tyńdarman tárbıeshisi — buqaralyq aqparat quraldary. Buryndary elimizdiń mýzyka qaıratkerleriniń konertteri telearnalardan jıi kórsetiletin. Qazir arnaıy baǵdarlamany da («Segiz qyrly» ǵana bar), keshterdiń túsirilip jatqanyn da sırek kóremiz. Budan óner ólmegende qaıtedi? Búginde qanshama jastarymyz júr, olardyń basym kópshiligi kórine almaıdy. Teledıdardan kim kórinedi, halyq sony bilip, qurmettep jatady. Árıne, kim kózge kóp túsedi, sol talantty degen jarnamalyq jalǵan túsinikten aýlaqpyn. Keıde qyzyq oqıǵalarǵa kezdesip jatamyz… Bir-eki jyl buryn bir toıda án aıtyp edim, bir sheneýnik kelip: «Daýysyń jaqsy eken, bolashaǵyń bar» degeni. Men kúlip: «Iá, meniń bolashaǵym alda», — dedim. Bul dástúrli ánshilikke nasıhattyń joq ekenin kórsetetin jáıttiń biri ǵana.
— Sońǵy jyldary dástúrli halyq mýzyka teatryn ashý týraly aıtyp kele jatqan usynysyńyz óner janashyrlarynyń kókeıinde júr dep oılaımyn.
— «Saýsaq birikpeı, ıne ilikpeıdi» degen naqyl sózdi búgingi ónerpazdarymyzdyń qoǵamdaǵy jaı-kúıine qatysty aıtýǵa bolady. Óner ujymdaryn biriktirip, dástúrli mýzykanyń shańyraǵyn jasaý qajet. Halyq ulttyq án-kúı, jyr ónerin qaıda baryp tamashalaý kerek ekenin bilmeıdi. Mol rýhanı muraǵa ıe elimizdiń birde-bir arnaıy óner kórsetetin Saraıy joq, zaldardyń bári satýly. Úlken teatrlar, sahnalar belgili bir mekemeniń menshiginde. Kıeli ónerge qazir suranys bar. Ony qoldaý qajet. Ýaqytynan kesh qalsaq, ónerimiz jetim baladaı kún keshetin túri bar. Ásirese, jas talanttar tyǵyryqta. Odan shyǵý jolynda árkim ártúrli baǵytta izdenip, óz betinshe tirlik jasaýda. Olarǵa el aldyna shyǵý úshin memleket tarapynan birqatar keshendi baǵdarlamalar, júıeli sheshimder qajet-aq. Onymen aınalysatyn arnaıy ortalyqtar ashylyp, bul máseleler jolǵa qoıylýynan úmittemiz.
— Memlekettik aıtýly merekelerde ótetin konerttik baǵdarlamalarǵa kózqarasyńyz qandaı? Ulttyq dúnıeler óz dárejesinde berilip júr me?
— Meniń oıymsha, ónerdi saıasatqa aınaldyrmaý kerek, ulttyq múdde birinshi orynda turýy tıis. Ókinishtisi, konerttik baǵdarlamalardan qatyp qalǵan qalyptan áli shyǵa almaı kele jatqanymyzdy kóremin. Ekinshi bir jaǵdaı, sahnadaǵy oryndaýshyda ekpin (temp) qýalaıtyn asyǵýshylyq paıda boldy. Iaǵnı, neǵurlym tez oınalsa, soǵurlym áserli bolady degen túsinik bar. «Qyz qýý sııaqty» bir konertter bolyp jatyr. Ári ketse uzaqtyǵy 4-5 mınýtqa sozylatyn kúıdi, 3-4 mınýt shyrqalatyn ándi «qysqartyp» qýyp, mýzykantty da qosa qýady.
Bir ándi bireýi bastap, ekinshisi ilip, úshinshisi jalǵastyryp, áıteýir julmalap bitiredi. Kóz aldyńa kókpardy elestetip, áni men kúıin bir-birinen ala qashady. Ánniń kókparǵa túsken zamany bolyp tur. Nege, qaıda asyǵatynyn túsinbeımin. Eýropalyq akademııalyq mýzyka týyndylaryna tıispeımiz, al baǵdarlamanyń az ýaqytyn ǵana alyp turǵan qazaq mýzykasyn asyqtyramyz.
— Jalpy Eýropa akademııalyq mýzykasyna, basqa eldiń ulttyq mýzykasyna qazaqstandyq kórermenniń zeıini qandaı? Ondaı dúnıeler qalaı qabyldanýda?
— Basqa elderdiń qoıyp jatqan konertterin de tyńdap kelemiz. Mysaly, byltyr koreıa halqynyń Abaı atyndaǵy opera jáne balet teatry sahnasynda qoıǵan konertin dúıim jurt tamashalady. Taza ulttyq dúnıelerin alyp kelgen, ár áni men bıi sondaı ásem, ekpin (temp) qýalap jatqan eshteńesi joq. Mýzykasymen shyǵys mádenıetin, ulttyq janyn, bolmysyn, minezderin kórsete bildi, bıik deńgeıde ótti. Sonda zaldaǵy jastarymyz, búgingi kórermen keremet mádenıettiń úlgisin tanytty. Iaǵnı, qaı baǵytta bolmasyn saf ónerdi baǵalaı alatyn tyńdarmanymyz bar, biraq solardyń kóńilinen shyǵatyndaı konertterimiz az, uıymdastyrýshylyq jaǵy tómen. Sondyqtan tyńdarmannyń bıik deńgeıde kórine almaı jatqany konert (nasıhat) deńgeıiniń tómendiginen dep esepteımin.
— Sońǵy jyldary orta mekteptiń «Mýzyka» páni oqýlyǵyn (1-6 synyptar) qolyma alyp, kóptegen olqylyqtarǵa tap boldym. Alǵashqy alǵan mamandyǵym mýzyka pániniń oqytýshysy degen kásip bolatyn. Sondyqtan maman retinde aıtsam, mýzyka baǵdarlamasynyń ıgerilýindegi olqylyqtardy bylaı qoıǵanda, qazaqtyń aýyzeki kásibı mýzykanttary ánderiniń (kúı, jyr) bala jasyna, daýys múmkinshiligine, mýzykalyq oıjosyǵyna saı tańdalmaǵandyǵy aıqyn kórinedi. Tórtinshi synyptyń oqýlyǵynda (orys tilinde) Tatar mýzykasy degen taqyrypshaǵa qazaq sovet kompozıtory Latıf Hamıdı men onyń «Qazaq valsi» enipti… Mundaı jáıtterge ne aıtar edińiz?
— Respýblıkalyq estrada-ırk stýdııasyn bitirgen soń, 1986-1991 jyldarda týǵan jerim Sarysý aýdany, burynǵy K.Marks qazirgi D.Sembın atyndaǵy orta mektepte mýzyka páninen sabaq berdim.
Jas maman bolǵan soń berilip jumys jasadym. Oqýshylardy ártis qylyp jibere jazdaǵanyma qarap qazir kóp oılanamyn. Sol kezden bastap qazir úlken respýblıkalyq sahnada júrgen Aıgúl Maqashova, Ardaq Isataeva, Aınur Abaıqyzy sekildi shákirtterim ónerge bet buryp, qyzyǵýshylyqtary oıandy. Osy jyldary túsingenim, mektepte matematıka, fızıka sııaqty pánderge basa nazar aýdarylyp, mýzyka sabaǵyna ekinshi kezekte mán berildi, tipti bul saladaǵa mamannyń jetispegenine qynjylysty da kórmedim, óıtkeni, kez kelgen pán muǵalimi ánnen sabaq ótkize salatyn.
Buǵan problema dep te eshkim qaraǵan joq. Qazirge deıin kezdesetin baǵdarlamalardaǵy kemshilikter men oqýlyqtardaǵy olqylyqtar osy jaǵdaıdyń áli ózgermegendiginen habar beredi.
– Bul baǵytta jumys jasap jatqan qandaı baǵdarlamany qoldaısyz?
— Abdýlhamıt Raıymbergenovtyń basshylyǵymen jasalǵan «Murager» baǵdarlamasynyń orny bólek. Ol dástúrli mýzykany tyńdaıtyn, qurmetteıtin urpaq tárbıeleý isin kún ilgeri túsinip, der kezinde qadam jasady. Bir mekteptiń oqýshylarynan túgel dombyrashy jasaý, naǵyz tyńdarmandardy tárbıeleý isi jolǵa qoıylǵan, osy maqsatta ter tógýde. Osyndaı baǵdarlamalarǵa memleket tarapynan qoldaý kórsetilse deımin. Sebebi, burynǵy jolmen, eski qalyppen júrýge zaman ózgerdi, jańa ýaqytqa ulttyq mentalıtetke súıenip, ulttyq erekshelikterdi eskere otyryp beıimdelsek qana tuıyqtan shyǵar jol taba alarmyz degen oıdamyn.
— Oı bóliskenińizge rahmet. Shyǵarmashylyq tabys tileımiz.
Jyly lebizder…
Qazaqstannyń halyq aqyny, Memlekettik syılyqtyń laýreaty Farıza OŃǴARSYNOVA:
Sáýle – qazaqtyń uly ánshisi. Sezimtal, parasatty adam. Ol respýblıka kólemindegi jarqyrap shyqqan keremet daryn ıesi. Bizde soltústiktiń nemese ońtústiktiń ánshisi degen pikir bar, biraq Sáýle olaı shektelmeıdi. Arqa, Jetisý, Syr boıy, batys aımaǵynyń ánshilik dástúrin teń meńgergen, daýsymen halyqty tánti etken óner ıesi.
KSRO halyq artısi Bıbigúl TÓLEGENOVA:
Sáýle — talantty, kásibı deńgeıindegi maqtanyshymyz. Dombyramen án aıtqan ánshilerdiń ishinde maǵan Sáýle qatty unaıdy. Onyń dombyra tartý sheberligi, ózindik ereksheligi, ásem oınaýyna qosa qudaı bergen talaby, eńbekqorlyǵy taǵy bar. Bergeninen bereri mol shyǵarmashylyq adamy dep senemin.
Baqyt Turmaǵambetova, mýzykatanýshy
«Túrkistan».
