قازاقستان جەر كولەمى جاعىنان الەمدە توعىزىنشى ورىندا. دەسەك تە، قالادا ءۇي سالاتىن، اۋىلدا مال جاياتىن جەر جوق. جەرىمىزدىڭ 95,5 پايىزى جالاڭاش، اعاش جوق. ال قالعان 4,5 پايىز جەردە وسەتىن اعاشتىڭ تەڭ جارتىسى – سەكسەۋىل. قالالارىمىز بەن دالامىزدا دەكوراتيۆتى اعاشتار وتە سيرەك، اسسورتيمەنت از. ءوزى از عانا ورمانىمىزدى جىل سايىن الاپات ءورت جالماپ بارادى.
اعاش جانە جاھاندىق جىلىنۋ
قازاقستاننىڭ كليماتىن ونداعان جىل بويى زەرتتەگەن فرانتسيا مەن گوللانديا عالىمدارىنىڭ بولجامىنا سۇيەنسەك، بولاشاقتا ەلىمىزدىڭ
">ەكولوگيالىق احۋالى ناشارلاي بەرمەك. CO₂ دەڭگەيى كۇن وتكەن سايىن كوتەرىلىپ، توپىراق قاباتى اسا قاتتى قارقىنمەن توزىپ بارادى. قۇرعاقشىلىق پەن قۋاڭشىلىقتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن راديكال قادامدار جاساپ، دالامىز بەن ەكونوميكامىزدى «جاسىلداندىرماساق»، جاعداي قيىنداي بەرەدى دەيدى عالىمدار.
جاھاندىق جىلىنۋ دەگەن — جەردىڭ بەتىندەگى ورتاشا تەمپەراتۋرانىڭ ارتۋى. سوڭعى ءجۇز جىلدا تەمپەراتۋرا شامامەن 1°س-قا كوتەرىلگەن. سالىستىرىپ ايتقاندا، ادام دەنەسىنىڭ تەمپەراتۋراسى 1°س-قا كوتەرىلسە، اعزادا ىلعال ازايىپ، ادام اۋىرىپ قالادى. سول سياقتى اۋا تەمپەراتۋراسى نەبارى 1°س-قا ارتسا، كليماتقا وراسان زاردابىن تيگىزەدى. كۇن ىسىعان سايىن، جەردىڭ بەتكى قاباتىنداعى ميكروورگانيزمدەر جويىلا بەرمەك. سول سەبەپتى توپىراق كولەڭكەگە ءزارۋ. ال ءبىز ونى تەك جاسىل جەلەك، اعاش ەگىپ قانا رەتتەي الامىز. ول ءۇشىن اۋەلى قوعامدا ەكوسانا مەن ەكوداعدى قالىپتاستىرۋدىڭ تەتىكتەرىن ويلاستىرۋ قاجەت.
اينالامىزدا شاشىلىپ جاتقان تسەللوفان پاكەتتەر مەن پلاستيك قالدىقتارى ەكولوگيالىق پروبلەما دەگەننەن گورى، اكىمشىلىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ وسالدىعى دەۋگە كەلەدى. ەگەر قوقىستى سۇرىپتاۋ، ونى باقىلاۋ، قايتا وڭدەۋدى جۇيەگە ءتۇسىرىپ، ءتارتىپ پەن زاڭدى ورناتسا، بۇل ماسەلە شەشىمىن تابادى. ال ناعىز ەكولوگيالىق پروبلەما – توپىراقتىڭ توزۋى، سۋدىڭ تارتىلۋى، قۋاڭشىلىق پەن قۇرعاقشىلىق.
قاپىرىق ىستىقتا جالعىز اعاشتىڭ كولەڭكەسىن پانالاپ، جان ساۋعالاپ جۇرسە دە، كوپ ادام اعاشتىڭ جاراتىلىستاعى ماڭىزىن تەرەڭ تۇسىنبەيدى. ونى تاقتاي، وتىن، ياعني ماتەريال سيپاتىندا عانا كورە الادى. ءبىر اعاش ءبىر جىلدا اۋانى 28 كەلى لاستاۋشى زاتتان تازالايدى. 13 000 ليتر جاڭبىر سۋىن ءسىڭىرىپ، تاسقىننان ساقتايدى. اۋانى سالقىنداتۋ جاعىن ەسەپتەسەك، ءبىر اعاش جىل بويى توقتاۋسىز جۇمىس ىستەيتىن 10 كونديتسيونەردىڭ قىزمەتىن اتقارادى.
اعاش جانە سۋ
ءبىزدىڭ قوعامدا «اعاشتاردى ساقتايتىن – سۋ» دەگەن بىرجاقتى تۇسىنىك بار. ال شىن مانىنە كەلسەك، سۋ اعاشتى ەمەس، اعاش سۋدى ۇستاپ تۇراتىن قاسيەتكە يە. تال-تەرەگى قالىڭ تۇستاردا جەراستى سۋلارى جوعارى كوتەرىلىپ، جەر بەتىنە جاقىنداي تۇسەدى. ورمانى قىرقىلعان جەردە توپىراق توزىپ، قۇرعاقشىلىق باستالادى.
ەلىمىزدە جىل سايىن قايتالانا بەرەتىن تۇيتكىلدى ماسەلەلەر بار. ول – جازداعى قۋاڭشىلىق پەن قۇرعاقشىلىق، كۇزدەگى القاپتار مەن ورمانداردىڭ ورتەنۋى، قىستا اۋىلداردىڭ قار استىندا قالىپ، قالا قۇبىرلارىنىڭ ۇسكىرىك ايازعا شىداماي جارىلۋى، كوكتەمدە الاپات سۋ تاسقىنى. الايدا ءبىز اعاشتاردىڭ كوكتەمدە قار سۋىن ۇستاپ قالىپ، تاسقىننىڭ الدىن الۋدا ەرەكشە ءرول اتقاراتىنىن ەسكەرە بەرمەيمىز. ورماندى جەردىڭ قارى باياۋ ەريدى، جەرگە اقىرىنداپ ءسىڭىپ، سۋ بىردەن تاسىپ كەتپەي جاعالاۋلارعا جينالىپ، ۇزاق ساقتالادى. جينالعان سۋ جازدا قۋاڭشىلىقتان ساقتايدى.
وسىدان نەبارى 30-40 جىل بۇرىن اۋىل ماڭىنداعى وزەندەردىڭ تەرەڭ بولعانى سونشا، اتتى ادام وتە المايتىن. قازىر ارنالارى بوساپ قالعان، كوبىنەن ءبىر تامشى سۋ تاپپايسىڭ. تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى قازاقستاندا كولەمى ءبىر گەكتاردان اساتىن 84 000 كول بولسا، قازىر سونىڭ ون ءتورت مىڭى عانا قالعان. ال ۇزىندىعى ءبىر شاقىرىمنان اساتىن 44 000 وزەننىڭ ءتورت مىڭى قالعان. جەرىمىز سۋسىز قالسا، «قازاقستان اگرارلى ەل بولادى» دەگەن اڭگىمەنى ءبىرجولا ۇمىتۋعا تۋرا كەلەدى.
اعاش جانە قالا
استانا، الماتى سياقتى ءىرى قالالارداعى جارىسا بوي كوتەرىپ، جاپسارلاسا ورنالاسقان ءزاۋلىم تۇرعىن ءۇي كەشەندەرى مەن ءتۇرلى عيماراتتار اعاشتار مەن باسقا دا وسىمدىكتەرگە مۇلدەم ورىن قالدىرماي بارادى. قالالاردىڭ قازىرگى ينفراقۇرىلىمى ادام ءۇشىن ەمەس، كولىكتەر مەن عيماراتتار ءۇشىن جاسالعانداي. اۋلالارعا كۇن ساۋلەسى از تۇسەدى، توپىراعىنىڭ قۇنارى ازايىپ كەتكەن. بەتوندالعان تاس جولداردىڭ كەسىرىنەن وسىمدىكتەر تامىرىن كەڭگە جايا المايدى.
كەڭىستىك ازايىپ، فوتوسينتەز بۇزىلعان، قورشاعان ورتامىز كۇردەلەنىپ بارادى. وسىمدىك بولماعان جەردە توپىراقتاعى باسقا دا تىرشىلىك يەلەرىنە قاجەتتى ميكروكليمات قالىپتاسپايدى. كوگالدى جەرمەن سالىستىرعاندا، تاستى جەردەگى كۇن قىزۋى بىرنەشە ەسە جوعارى بولادى.
اعاش جانە اۋىل
ەلىمىزدە حالىق سانى جىلدان-جىلعا ارتىپ كەلەدى. سونىمەن قاتار مال شارۋاشىلىعى دامىپ، مال باسى كوبەيىپ جاتىر، ءبىر جامانى – جايىلىمدىق جەر تارىلىپ، احۋال ناشارلاپ بارادى. جەر جەتىسپەگەندىكتەن حالىقتىڭ مالى جىل بويى تەك اۋىل ماڭىندا جايىلا بەرىپ، توپىراقتى توزدىرىپ جىبەرگەن. كۇن سايىن ءبىر جەرگە جايىلعان سوڭ، مالدىڭ كوڭى دە ۇيىلە بەرەدى. ول زيانكەستەرگە تاپتىرماس ازىق، ياعني جاندىكتەردىڭ شەكتەن تىس كوبەيىپ كەتۋىنە قولايلى جاعداي. زيانكەستەرمەن قورەكتەنەتىن تىشقان، ەگەۋقۇيرىق سياقتى نەبىر جابايى تىرشىلىك يەلەرى دە اۋىل ماڭىن توڭىرەكتەيدى. ولاردان تارايتىن اۋرۋلار مالمەن بىرگە اۋىلعا جەتىپ، مال ءونىمىن تۇتىناتىن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا زاردابىن تيگىزىپ جاتىر. بۇل زياندى تسيكلدى توقتاتۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى – توپىراقتىڭ قۇنارىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ. ال ونىڭ تابيعي ءارى توتە جولى – كوپتەپ اعاش وتىرعىزۋ. ەلىمىزدىڭ سيمۆولى جالاڭ دالا ەمەس، ورماندار بولۋى كەرەك! بۇل پروبلەمالاردى جەرگىلىكتى حالىققا دا، ەكولوگياعا دا تىكەلەي پايدا اكەلەتىن كوپفۋنتسيونالدى، نوۆاتورلىق يدەيامەن شەشپەسە، ماسەلە سوزىلا بەرەدى.
«قىزىل ورمان» جانە قازاق قىزدارى
قۋاڭشىلىق جايلاپ، توزىپ بارا جاتقان جەرىمىزدى قۇتقارۋدىڭ ءبىر امالى – جۇرتشىلىقتى يننوۆاتسيالىق تاسىلمەن اعاش وتىرعىزۋعا ىنتالاندىرۋ. ءبىز ۇسىناتىن جوبانىڭ ءمانى – ەرەكشە ءارى ادەمى، ءبىرتۇستى اعاشتاردان مونوحرومدى ساياباق جاساپ، حالىقتىڭ قورشاعان ورتاعا دەگەن ماحابباتىن وياتۋ. ادەمى ساياباقپەن قىزىقتىرۋ، ادام جانىنا ءلاززات سىيلايتىن اعاش، وسىمدىك ەگۋدى كۋلتكە اينالدىرۋ.
وسى ماقساتتا بۇۇ دب جۇزەگە اسىراتىن عالامدىق ەكولوگيالىق قوردىڭ شاعىن گرانتتار باعدارلاماسى (عەق شگب) قولداۋىمەن «قىزىل ورمان» اگرو-ەكوتۋريستىك ساياباعى – اۋىلدىق جەرلەردەگى توزعان توپىراقتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋدىڭ جاڭا مودەلى» دەپ اتالاتىن جوبا باستالدى. ونى «Exclusive Fund» جەكە قورى جۇزەگە اسىرادى. الماتى وبلىسىنىڭ تالعار اۋدانىندا بوي كوتەرەتىن «قىزىل ورمان» اگرو-ەكوتۋريستىك ساياباعىنىڭ كومپوزيتسياسى كوكتەمنەن كۇزگە دەيىن قىپ-قىزىل بولىپ جايقالىپ تۇراتىن قىزىلجاپىراقتى اعاشتار مەن جاپىراعى كۇزدە قىزاراتىن اعاش-بۇتالاردان جانە قىزىل گۇلدەردەن تۇرادى.
جوبا قىزىل اعاشتار مۇراجايى سىندى ەلىمىزدەن جانە سىرتتان كەلەتىن تۋريستەردى تارتىپ، ولكەمىزدىڭ «ۆيزيت كارتاسىنا» اينالماق. وعان قوسا، باقتاعى اعاش-بۇتانىڭ بارلىعى حانىمدارعا قۇرمەت رەتىندە قازاق قىزدارىنىڭ ەسىمىمەن اتالماقشى. سونىمەن قاتار قىزىل جەمىس بەرەتىن اعاشتار اللەياسىن جاساۋ دا جوسپاردا تۇر.
وتىرعىزاتىن اعاشتاردىڭ سۇرپى مەن تۇرلەرى ەلىمىزدە الدىن الا اپروباتسيادان وتكەن، اۋدانداستىرىلعان. ەندى ولاردى كەشەندى تۇردە جۇزەگە اسپاق. بەلگىلى ساراپشىلار مەن عالىمدار، لاندشافت ماماندارى جوبانىڭ يدەياسىمەن جاقسى تانىس جانە بىرىگىپ جۇمىس ىستەۋگە دە مۇددەلى. جوبا قر ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترىنە، قر اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنە تانىستىرىلدى.
«ءبىر اۋىل. ءبىر گەكتار. ءبىر ساياباق»
جوبانىڭ باستى ماقساتى – اۋىلدىق اۋماقتاردىڭ ءبىر گەكتار جەرىندەگى توزعان توپىراقتى قالپىنا كەلتىرۋگە باعىتتالعان «ءبىر اۋىل. ءبىر گەكتار. ءبىر ساياباق» اتتى قوعامدىق-جەكەمەنشىك ساياباقتىڭ تيپتىك ۇلگىسىن جاساۋ. جوبا اياسىندا جەكەلەگەن ازاماتتارعا، جەرگىلىكتى قاۋىمداستىقتارعا، قوعامدىق ۇيىمدار مەن كومپانيالارعا، اۋىل مەن اۋدان اكىمدەرىنە وسى مودەل ناسيحاتتالادى. ارينە، بۇل بارلىق وڭىردە قىزىل اعاشتار ەگىپ، ءبىر يدەيانى قايتالاۋ دەگەن ءسوز ەمەس. ءبىر اۋىل تەك قانا ەمەن، ەندى ءبىر اۋىل قاراعاي ەكسە، تاعى بىرەۋى اققايىڭ باعىن نەمەسە قاراپايىم باق جاساۋى مۇمكىن. قالاي بولعاندا تۇپكى مۇددە – اعاش وتىرعىزۋ ارقىلى توپىراق توزۋىنىڭ الدىن الۋ، گۇل ءوسىرۋ مادەنيەتىن، ەكولوگيالىق سانا مەن داعدى قالىپتاستىرۋ. ايتكەنمەن ەلدى مەكەندەردە مۇنى جۇزەگە اسىراتىن ماماندار تاپشى. سودان بولار، كەي سۇراقتاردىڭ جاۋابىن بىلمەگەن جۇرتشىلىق بۇل باعىتقا بارا بەرمەيدى. سوندىقتان ءبىز ءبىر گەكتار جەردى ولشەم رەتىندە الىپ، ءار جەردىڭ كليماتىنا قاراي قانداي اعاشتار ەگۋگە بولادى، اعاش سۇرىپتارى مەن تۇرلەرىن قايدان تابۋ كەرەك، ولاردى قالاي كۇتىپ-باپتايمىز دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىپ، توپىراق قۇنارىن ارتتىرۋ مەن سۋ ۇنەمدەۋ تەحنولوگيالارىن پايدالانۋ رەتى، ساياباقتىڭ سىزباسى، جۇمسالاتىن ۋاقىت پەن ەڭبەك شىعىندارى تۋرالى دايىن تەحنولوگيالىق پاكەت جاساماقپىز. بۇل جوبا جاڭا تەحنولوگيالاردى تاجىريبەگە ەنگىزىپ، تۇراقتى شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ ادىستەرىن ۇيرەتۋ، اۋىلدىق جەرلەردە جەكە ساياباق ەگۋ كاسىبىنە جول اشۋ، ونى جاڭا بالاما تابىس كوزىنە اينالدىرۋ، ەكولوگيالىق جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءتيىمدى ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ ماقساتىندا ءارتۇرلى ءىس-شارالار جۇرگىزۋدى كوزدەيدى. قازاقستاندا ادامدار قولدان جاساعان تۋريستىك وبەكتىلەر از، سوندىقتان كوپشىلىك جابايى تابيعات اياسىندا عانا دەمالادى. ءبىزدىڭ ەلدە «دۋباي ساياباعىنا» بارعانداي، اعاشتاردىڭ ساياسىندا نەمەسە گۇلدەرمەن ماقتانا سۋرەتكە تۇسەتىن ادامدار وتە سيرەك. «قىزىل ورمان» اگرو-ەكوتۋريزم ساياباعىندا ءتۇرلى مۇسىندەر، پەرگولا، اركا، كونسترۋكتسيالار مەن ينستاللياتسيالار, كومپوزيتسيالار مەن فوتوزونالار كوپتەپ جاسالادى. الۋان ءتۇرلى ارت جانە الەۋمەتتىك ءىس-شارالار، بالالارعا ارنالعان شەبەرلىك ساباقتارى، ەكو-دارىستەر وتكىزىلمەك.
ايدوس امانكەلدىۇلى
«Exclusive Fund» جەكە قورىنىڭ ديرەكتورى
Басқалармен бөлісе отырыңыз
