بۇگىن – بۇدان 126 جىل بۇرىن باعزى تورۇك رۋنيكا جازۋىنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىنا عىلىمي بەتبۇرىس جاساعان ايتۋلى كۇن
«تەڭرiدەي تەڭرiدە بولعان تءورءۇك بiلگiر قاعان بۇ تاققا وتىردىم. سءوزiمدi تءۇگەل ەسiتكiن: سوڭىمداعى iنi-جيەنiم، ۇلىم، بiر-ەكi [جاقىن] رۋىم، حالقىم…» (كءۇلتەگiن كiشi جازۋ، 1).
1893 جىل 25 قاراشا. دات عالىمى ۆيلگەلم تومسەن دانيا عىلىم اكادەمياسىنىڭ كەزەكتەن تىس ماجىلىسىندە مونعوليانىڭ ورقۇن وزەنى بويىنان تابىلعان تاسبىتىككە بادىزدەلگەن جۇمباق جازۋدىڭ قۇپياسىن اشىپ، دەشيفروۆكاسىن جاسادى. ءبىر عاجابى، عالىمنىڭ ماعىناسىن اجىراتىپ، العاشقى انىقتاعانى [تاڭىرى]، ودان كەيىنگى [تورۇك] ءسوزى ەكەنىندە تىلسىم سىر بارداي اسەر قالدىرادى. عىلىمي ورتادا «فين-ۋگور»، گەرمان جازۋى دەپ سان-ساققا جۇگىرتىپ، پىكىرتالاس تۋعىزعان داۋلى ماسەلەگە ۆيلگەلم تومسەن نۇكتە قويدى. وسى اشقان جاڭالىعى ارقىلى ول ءبىر كەشتە الەمگە ايگىلى عالىم، تانىمال تۇلعاعا اينالدى. ۆيلگەلم تومسەن كۇلتەگىنگە قويىلعان تاسبىتىك ۇستىندى وقۋ ارقىلى تورۇك ءتىلىنىڭ ءتولتۋما جازۋى مەن وركەنيەتىن مۇقىم ادامزات قوعامىنا جاريا ەتتى.
زادى، جازۋ وركەنيەتتىڭ بەلگىسى. جازۋى بار حالىقپەن جازۋى جوق حالىقتىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. وزىنە ءتان جازۋى بار ۇلىت – جاسامپاز، ال بىرەۋدىڭ رۋحاني يگىلىگىن پايدالاناتىندار ماسىل حالىق سانالادى. دەمەك، ۆيلگەلم تومسەن تورۇكتىڭ جاسامپازدىق قۋاتىن دالەلدەدى.
بريتان ارحەولوگتارى نينەۆيدەگى ۇلكەن كىتاپحانا ورنىندا جۇرگىزگەن قازبا جۇمىستارى كەزىندە ساقتالعان ون ەكى قىش تاقتا تابادى. ءتاۋراتتان ءمالىم جەر بەتىن توپان سۋ باسقاندا ادامزات پەن اڭ-قۇس، جان-جانۋاردىڭ تۇقىمى جويىلىپ كەتۋدەن امان ساقتاپ قالعان نۇق پايعامبار كەمەسى تۋرالى ميفتىك اڭىز-اڭگىمە بار. وسى ميفتىك سيۋجەتتىڭ جەلىسى ەجەلگى شۋمەر مادەنيەتىنە ءتان قىش تاقتاعا سىنا جازۋىمەن جازىلعان گيلگامەش [بىلگەمەش] ەپوستىق جىرىنان الىنعاندىعىن تاۋراتپەن سالىستىرا زەرتتەۋ ناتيجەسىندە بريتان مۋزەيىنىڭ قىزمەتكەرى دجوردج سميت تۇڭعىش رەت ناقتى دەرەكتەرمەن دالەلدەيدى. 1872 جىلى دجوردج سميت سىنعان تاقتالارداعى گيلگامەش [بىلگەمەش] ەپوستىق جىرىنىڭ كونسترۋكتسياسىن قالپىنا كەلتىرۋ بارىسىندا ون ءبىرىنشى تاقتاداعى ءبىر فراگمەنتتى تولىقتىراتىن ءماتىننىڭ 13 جولى جەتپەيتىنىن انىقتايدى. ول «دەيلي تەلەگرافپەن» قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە نينەۆيگە ەكسپەديتسيا قۇرامىندا اتتانۋ شىعىنىن قارجىلاندىرۋدىڭ ورنىنا تابىلعان سەنساتسيالىق جاڭالىقتى باسىلىم بەتىندە جاريالاۋعا الدىن-الا كەلىسىمشارتقا وتىرادى. سميت نينەۆيگە بارىپ، ساناۋلى كۇننىڭ ىشىندە قىش تاقتانىڭ جەتپەي تۇرعان فراگمەنتىن تاۋىپ، جىر ءماتىنىڭ 17 جولىن تولىقتىرادى. ءوز بەتىمەن سىنا جازۋىنىڭ قۇپياسىن يگەرۋ، تىنىمسىز ىزدەنىستىڭ ناتيجەسىندە دجوردج سميت توپان سۋ تۋرالى ميفتىك سيۋجەتتىڭ ەجەلگى ەۆرەي نۇسقاسى ۆاۆيلون نۇسقاسىنا نەگىزدەلگەنىن دالەلدەپ شىعادى. وسى جاڭالىق عىلىم الەمىندە تەڭدەسى جوق ۇلى وقيعا بولدى. دجوردج سميت ەسىمى كۇللى جەرشارىنا جايىلدى.
ەگيپەت يەروگليفىنىڭ قۇپياسىن اشقان جان فرانسۋا شامپولون، امەريكاداعى مايا تايپاسىنىڭ جازۋىن دەشيفروۆكا جاساعان يۋري ۆالەنتينوۆيچ كنوروزوۆ، وسىلارمەن ءبىر ساپتا ۆيلگەلم تومسەن ەسىمى دە عىلىمعا باعا جەتپەس ۇلەس قوسقان قاداۋ-قاداۋ دانالار قاتارىندا اتالادى. باعزى ءداۋىردىڭ جازۋىن ءبىلۋ ارقىلى ادامزات قوعامىنىڭ رۋحاني ءوسۋ، دامۋىنا بايلانىستى الۋان ءتۇرلى اقپاراتتاردى ايقىنداۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى. سونىڭ ناتيجەسىندە سول گەوگرافيالىق ورتادا ءومىر سۇرگەن تۇرعىنداردىڭ تانىم-تۇسىنىگى، مىنەز-قۇلقى، نانىم-سەنىمى، قورشاعان تابيعاتپەن قارىم-قاتىناس مادەنيەتى، كاسىبى مەن شارۋاشىلىعى، مەكەنجاي تۇراعى مەن باسپاناسى، ءتىلى مەن ءدىلىنىڭ ەرەكشەلىگىن سيپاتتايتىن ماڭىزدى دەرەكتەر جيناقتالادى. بۇل زەرتتەۋلەردىڭ قۇندىلىعى سول اۋماقتاعى كونە حالىقتىڭ گەنەتيكالىق زاڭدى جالعاسى سانالاتىن بۇگىنگى ۇرپاعىنىڭ ءتىلى مەن ەتنوگرافيالىق تۇرمىس-تىرشىلىگىن تەرەڭىرەك يگەرۋگە سەپتەسەدى. مىنە، جوعارىداعى عىلىم تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعان جارىق جۇلدىزدار ەڭبەگى – سول سالادا جاڭادان قۋاتتى سەرپىلىس تۋعىزعان ىزگىلىكتىڭ باستاۋ بۇلاعى بولدى. عاسىرلار قويناۋىنداعى ماتەريالدىق-رۋحاني قازىنانىڭ بويىنا بۇككەن جۇمباق استارىن اشىپ، مىلقاۋ دۇنيەگە ءتىل ءبىتىرۋ، سويلەتۋدەن اسقان دانالىق، جاسامپازدىق بولا ما، ءسىرا؟!
شىندىعىندا، ۆيلگەلم تومسەننىڭ ورقۇن وزەنى بويىنان تابىلعان كۇلتەگىن رۋنيكالىق تاسبىتىگىنىڭ ءماتىنىن تۇڭعىش رەت وقىپ، ونىڭ قۇرامىنداعى دىبىس تاڭبالارىنىڭ سانى مەن ارتيكۋللياتسيالىق-اكۋستيكالىق جۋان-جىڭىشكەلىك بەلگىلەرىنە سايكەس فونەتيكالىق جۇيەسىنىڭ كلاسسيفيكاتسياسىن جاساپ جانە ءاربىر تاڭبانىڭ تورۇك تىلدەرىندەگى ۇندەستىك زاڭىنا قاراي سويلەۋ تاكتىسىندەگى كومبيناتسيالىق ورنىنا بايلانىستى ماعىناسىن انىقتاعان. دەمەك، جازۋ ۇدەرىسىندەگى دىبىستىڭ ءتيىستى بينارلىق جۇبىنا بايلانىستى تاڭبالانۋى مەن ورفوگرافيالىق زاڭدىلىعىن اشىپ بەرگەن. بۇل الەمدەگى بىزگە ءمالىم جازۋ ۇلگىلەرىنىڭ ەشبىرىنە ۇقسامايتىن سالىستىرارلىق انالوگى جوق ەملە جۇيەسى ەكەنىنە ءتانتى بولارلىق قۇبىلىس.
قىسقاسى، دات وقىمىستىسى ۆيلگەلم تومسەننىڭ تورۇك رۋنيكا جازۋىنىڭ سيقىرىن الەمگە مالىمدەۋى – تورۇكتەكتى ۇلىت پەن ۇلىستاردىڭ عىلىمى مەن ونەرىنىڭ، ءتىلى مەن دۇنيەتانىمىنىڭ، مادەنيەتى مەن تاريحىنىڭ دامۋىنا يگى ىقپال ەتكەن جانە تورۇك وركەنيەتىنىڭ مۇلدەم زەرتتەلمەگەن جاڭا ءبىر قاتپار قىرىن اشۋعا جول سالعان وراسان زور جاڭالىق بولعانى اقيقات. سونداي-اق، بۇل تورۇكتەكتى ۇلىت پەن ۇلىستىڭ تۇتىنعان تاريحي ءتولتۋما جازۋى مەن ءدىني نانىم-سەنىم ۇستانىمىن انىقتاپ بەردى. ەندى ول ارحايكالىق تاس بىتىكتەن بۇگىنگى ەلەكتروندى جازۋ مادەنيەتىمىز ارالىعىنداعى ۋاقىت كەڭىستىگىندە تورۇكتەكتى ۇلىت پەن ۇلىستىڭ رۋحاني-زاتتىق جاسامپازدىعىنىڭ دامۋ ديناميكاسىن سيپاتتايتىن اقپارات قوردالانعان. ۆيلگەلم تومسەن ارقىلى تورۇك جۇرتى ەجەلگى اتا-بابانىڭ رۋحاني مۇراسىمەن قاۋىشىپ، ونى تەرەڭدەتىپ زەرتتەۋ جاساۋىنا قىزىعۋشىلىعىن وياتتى. عۇلاما عالىم تورۇكتەكتى ۇلىت پەن ۇلىستىڭ ەتنيكالىق تاريحي تانىمىنىڭ ءۇزىلىپ قالعان ساباقتاستىق ءتىنىن جالعاستىرۋىنا سەبەپ بولدى. تورۇكتەكتى ەتنوستىڭ بەيمالىم بولىپ كەلگەن وتكەن شاعىنا، كورشى قونعان ەلدەرمەن اراداعى بەيبىت قارىم-قاتىناس، جاۋگەرشىلىك شاپقىنشىلىقتار، جەر-سۋ اتاۋلارى، الىس-بەرىس ارالاسقان جات جۇرتتاردىڭ اتتارى، جۇرگىزگەن ساياساتتارى حاقىندا ۇلىتتىق ءوز پايىمداۋىمىز بەن پىكىر ساباقتاۋىمىزدىڭ بۇگىنگى كۇنگى اقيقاتى تۇرعىسىنان وتە ماڭىزدى. تورۇك رۋنيكا پىشىگى كۇللى تورۇكتەكتى ۇلىستاردىڭ رۋلىق تاڭبالارى مەن بەلگىلەرىنەن قۇرالعان. ەندەشە، رۋنيكا پىشىگى – بارشا تورۇكتەكتى ەتنوستىڭ ورتاق مادەنيەتى ەكەنى ءشۇباسىز. جالپى، رۋ ءسوزىنىڭ ءتۇپ-توركىنى «ۇرۇع» ۇعىمىنان قالىپتاسقان ءبىر اتادان تاراعان ۇرپاق دەگەندى بىلدىرەدى. ياعني «رۋنيكا» تەرميندىك اتاۋىنىڭ تابيعاتى تورۇك ءتىلىنىڭ ءتول ءسوزى. سول سياقتى «پىشىك/بىچىك» ۇعىمى جازۋ دەگەندى بىلدىرەتىن اتاۋ. «جازۋ/يازۋ» لەكسەماسى ءماتىندى ماڭگىلەندىرۋ، ياعني ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزىپ، ساقتاۋ بارىسىندا قاتتى زاتقا، كوبىنە تابيعي تاسقا بادىزدەۋگە دايىندار الدىندا بەتىنىڭ كەدىر-بۇدىرىن تەگىستەپ، جازۋ ۇدەرىسىنەن قالىپتاسقان پىشىك سوزىنە ماندەس ءسوز. اراب شاپقىنشىلىعى زامانىندا پىشىك ءسوزىنىڭ ورنىنا جازۋ اتاۋى بەلسەندى قولدانىسقا ءتۇستى. پىشىك ۇعىمىنان ورىس تىلىندەگى «پيشۋ» تەرمينى قالىپتاستى. دەمەك، باعزى تورۇكتىڭ رۋحاني جازبا مادەنيەتىنىڭ داۋىرلەپ، شارىقتاعان شاعىنداعى ءدۇمپۋى ورىس تىلىنە جويقىن ىقپالىن تيگىزۋى تابيعي قۇبىلىس. سولاي بولا تۇرا، پاتشالى رەسەي مەن كەڭەستىك قىزىل يمپەريا ۆيلگەلم تومسەننىڭ سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي دالەلدى تۇجىرىمىنا قاراماستان تورۇكتەكتى ۇلىتتار مەن ۇلىستاردى «جازۋى جوق حالىق» ساناتىنا قاساقانا قوسىپ، «يدەولوگيالىق عىلىمي قيسىنداپ» تاريحي اداستىرۋعا ۇدايى تىرىستى. كەڭەستىك قىزىل يمپەريانىڭ قۇلاۋىمەن تورۇكتەكتى ۇلىتتار مەن ۇلىستاردى «جازۋى جوق حالىق» ساناتىنا قوسقان «يدەولوگيالىق عىلىمي قيسىننىڭ» كۇلپارشاسى شىقتى.
تاڭباتانۋ – زياتكەرلىك ورە مەن تەرەڭ جان-جاقتى ءبىلىمدى، بىلىمپازدىق قابىلەتتى قاجەت ەتەدى.
تاڭبا – ويدى ءبىلدىرۋ مەن اقپارات بەرەتىن بايىرعى تورۇكتەردىڭ گرافيكالىق ءپىشىن ءتۇرى.
تاڭبا – بۇل رۋدىڭ مەنشىگى مەن اۋماقتىق شەكاراسىن ايقىندايتىن تولقۇجاتى.
تاڭبانىڭ قالىپتاسقان ماعىنالىق جانە اقپاراتتىق تۇراقتىلىعى، وزگەرمەيتىن كونسەرۆاتيۆتىك قىرىمەن ەرەكشەلەنەدى. سوندىقتان تاڭبا مىڭداعان جىلدىق اقپاراتتى ساقتاۋعا قابىلەتتى. تاڭبا ادامزات مادەنيەتىنىڭ جەتىستىگى رەتىندە ەجەلگى كوشپەلى تورۇكتەردىڭ ۇلىع جاسامپازدىعى سانالادى. بۇل بەلگىلەردىڭ كريپتوگرافيالىق استارىندا وتە قۇندى اقپارات قاباتى ساقتالعان.
سونىمەن ۆيلگەلم تومسەن تورۇك جازۋى مەن وركەنيەتىن تىرىلتكەن ۇلىع ەسىم. تورۇكتانۋ عىلىمىنىڭ قالىپتاسۋى ۆيلگەلم تومسەننىڭ تورۇك رۋنيكاسىن دەشيفروۆكا جاساعان ەڭبەگىنەن باستاۋ الادى. ادامزات مادەنيەتىندە ۆيلگەلم تومسەن ەسىمى اتالا قالسا، تورۇك جازۋى مەن وركەنيەتىن قايتادان جاڭعىرتقان عىلىمي ەرلىگى كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندە تۇرا قالادى. ەندەشە، دات عالىمى ۆيلگەلم تومسەننىڭ تورۇكتەكتى ۇلىت پەن ۇلىستىڭ رۋحاني-مادەني كەڭىستىگىندەگى ورنى ايرىقشا ەلەۋلى. ەلىمىزدە عالىم اتىن ۇرپاق ساناسىندا ماڭگى ساقتايتىن ءىس-شارالار جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس. ءبىز ۆيلگەلم تومسەن ەسىمىن لايىقتى ارداق تۇتىپ، تورۇك جازۋىنىڭ قۇپيا سىر-سيپاتىن شار تاراپقا ءماشھۇر ەتكەن 25 قاراشا كۇنىن جىل سايىن اتاپ ءوتۋ پارىزىمىز. اسىرەسە «قازاقتىڭ ءتولتۋما جازۋ مادەنيەتى، تاريحى جوق» دەپ بەتالدى بايبالام سالىپ، جالعان بەدەلقۇمارلىق پوپۋليزممەن ۇپاي جيناۋعا اۋەس جاۋلارىمىزدىڭ ارام نيەتىنە توسقاۋىل بولۋعا «تورۇك جازۋى كۇنىن» اتاپ ءوتۋدىڭ ۇرپاق ساناسىن تاربيەلەۋدەگى ءمان-ماڭىزى ەرەكشە. ەگەر تورۇكتەكتى ۇلىت رەسپۋبليكالىرىندا ۆيلگەلم تومسەننىڭ عىلىمي ءىسىن جالعاستىرىپ، جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپتەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا رۋنيكا جازۋىنىڭ قىر-سىرىن تۇسىندىرەتىن وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارى، ءتۇرلى ادىستەمەلىك تەحنولوگيالار ارقىلى ارنايى ءپان جۇرەتىن بولسا، بولاشاق ۇرپاقتىڭ جازۋ ۇلگىسىن تاڭداۋى مەن قالاۋى اتاجازۋىنا ويىسارى ءسوزسىز اقيقات. باعدارلاماعا ەنگەن رۋنيكا جازۋىنا ماشىقتانعان شاكىرت بۋىننىڭ فلەشموب اكتسياسى – جاس وسكىن ۇرپاقتىڭ وتانشىلدىق سانا-سەزىمىن تۇيسىنتەتىن اسا ءتيىمدى ءادىس. ويتكەنى زەردەلەگەن يدەيانى قولمەن سينحروندى قاعازعا تاڭبالاۋ ۇدەرىسى ميدىڭ جاسۋشا نەيروندارىن وياتىپ، وي قىزمەتىن جاقسارتادى. اتا جازۋدى يگەرۋدىڭ ناتيجەسى – تاريحتىڭ بۇرالاڭ جولىندا تارىداي شاشىلعان تورۇكتەكتى ۇلىت پەن ۇلىستىڭ رۋحاني بىرىگۋىنە، تۇتاس ساياسي كۇشكە، الەۋمەتتىك كەمەلدەنگەن وزىق مەملەكەتتىگىنىڭ كەپىلى. 25 قاراشا حالىقارالىق «تورۇك جازۋى كۇنى» رەتىندە رەسمي بەكىتىلسە، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
امانقوس مەكتەپ-تەگى، تورۇكتانۋشى-عالىم،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
