Bügın – būdan 126 jyl būryn baǧzy törük runika jazuynyŋ ruhani jaŋǧyruyna ǧylymi betbūrys jasaǧan aituly kün
«Teŋridei Teŋride bolǧan törük bilgir qaǧan bū taqqa otyrdym. Sözimdi tügel esitkin: soŋymdaǧy ini-jienim, ūlym, bir-eki [jaqyn] ruym, halqym…» (Kültegin kişi jazu, 1).
Britan arheologtary Nineviidegı ülken kıtaphana ornynda jürgızgen qazba jūmystary kezınde saqtalǧan on ekı qyş taqta tabady. Täurattan mälım jer betın topan su basqanda adamzat pen aŋ-qūs, jan-januardyŋ tūqymy joiylyp ketuden aman saqtap qalǧan Nūq paiǧambar kemesı turaly miftık aŋyz-äŋgıme bar. Osy miftık siujettıŋ jelısı ejelgı Şumer mädenietıne tän qyş taqtaǧa syna jazuymen jazylǧan Gilgameş [Bılgemeş] epostyq jyrynan alynǧandyǧyn Täuratpen salystyra zertteu nätijesınde Britan muzeiınıŋ qyzmetkerı Djordj Smit tūŋǧyş ret naqty derektermen däleldeidı. 1872 jyly Djordj Smit synǧan taqtalardaǧy Gilgameş [Bılgemeş] epostyq jyrynyŋ konstruksiiasyn qalpyna keltıru barysynda on bırınşı taqtadaǧy bır fragmenttı tolyqtyratyn mätınnıŋ 13 joly jetpeitının anyqtaidy. Ol «Deili Telegrafpen» qazba jūmystaryn jürgızuge Nineviige ekspedisiia qūramynda attanu şyǧynyn qarjylandyrudyŋ ornyna tabylǧan sensasiialyq jaŋalyqty basylym betınde jariialauǧa aldyn-ala kelısımşartqa otyrady. Smit Nineviige baryp, sanauly künnıŋ ışınde qyş taqtanyŋ jetpei tūrǧan fragmentın tauyp, jyr mätınıŋ 17 jolyn tolyqtyrady. Öz betımen syna jazuynyŋ qūpiiasyn igeru, tynymsyz ızdenıstıŋ nätijesınde Djordj Smit topan su turaly miftık siujettıŋ ejelgı evrei nūsqasy Vavilon nūsqasyna negızdelgenın däleldep şyǧady. Osy jaŋalyq ǧylym älemınde teŋdesı joq ūly oqiǧa boldy. Djordj Smit esımı küllı jerşaryna jaiyldy.
Egipet ieroglifınıŋ qūpiiasyn aşqan Jan Fransua Şampolon, Amerikadaǧy maia taipasynyŋ jazuyn deşifrovka jasaǧan Iýrii Valentinovich Knorozov, osylarmen bır sapta Vilgelm Tomsen esımı de ǧylymǧa baǧa jetpes üles qosqan qadau-qadau danalar qatarynda atalady. Baǧzy däuırdıŋ jazuyn bılu arqyly adamzat qoǧamynyŋ ruhani ösu, damuyna bailanysty aluan türlı aqparattardy aiqyndau mümkındıgıne ie bolady. Sonyŋ nätijesınde sol geografiialyq ortada ömır sürgen tūrǧyndardyŋ tanym-tüsınıgı, mınez-qūlqy, nanym-senımı, qorşaǧan tabiǧatpen qarym-qatynas mädenietı, käsıbı men şaruaşylyǧy, mekenjai tūraǧy men baspanasy, tılı men dılınıŋ erekşelıgın sipattaityn maŋyzdy derekter jinaqtalady. Būl zertteulerdıŋ qūndylyǧy sol aumaqtaǧy köne halyqtyŋ genetikalyq zaŋdy jalǧasy sanalatyn bügıngı ūrpaǧynyŋ tılı men etnografiialyq tūrmys-tırşılıgın tereŋırek igeruge septesedı. Mıne, joǧarydaǧy ǧylym tarihynda öşpes ız qaldyrǧan jaryq jūldyzdar eŋbegı – sol salada jaŋadan quatty serpılıs tuǧyzǧan ızgılıktıŋ bastau būlaǧy boldy. Ǧasyrlar qoinauyndaǧy materialdyq-ruhani qazynanyŋ boiyna bükken jūmbaq astaryn aşyp, mylqau düniege tıl bıtıru, söiletuden asqan danalyq, jasampazdyq bola ma, sırä?!
Şyndyǧynda, Vilgelm Tomsennıŋ Orqūn özenı boiynan tabylǧan Kültegın runikalyq tasbıtıgınıŋ mätının tūŋǧyş ret oqyp, onyŋ qūramyndaǧy dybys taŋbalarynyŋ sany men artikulliasiialyq-akustikalyq juan-jıŋışkelık belgılerıne säikes fonetikalyq jüiesınıŋ klassifikasiiasyn jasap jäne ärbır taŋbanyŋ törük tılderındegı ündestık zaŋyna qarai söileu taktısındegı kombinasiialyq ornyna bailanysty maǧynasyn anyqtaǧan. Demek, jazu üderısındegı dybystyŋ tiıstı binarlyq jūbyna bailanysty taŋbalanuy men orfografiialyq zaŋdylyǧyn aşyp bergen. Būl älemdegı bızge mälım jazu ülgılerınıŋ eşbırıne ūqsamaityn salystyrarlyq analogy joq emle jüiesı ekenıne täntı bolarlyq qūbylys.
Qysqasy, dat oqymystysy Vilgelm Tomsennıŋ törük runika jazuynyŋ siqyryn älemge mälımdeuı – törüktektı ūlyt pen ūlystardyŋ ǧylymy men önerınıŋ, tılı men dünietanymynyŋ, mädenietı men tarihynyŋ damuyna igı yqpal etken jäne törük örkenietınıŋ müldem zerttelmegen jaŋa bır qatpar qyryn aşuǧa jol salǧan orasan zor jaŋalyq bolǧany aqiqat. Sondai-aq, būl törüktektı ūlyt pen ūlystyŋ tūtynǧan tarihi töltuma jazuy men dıni nanym-senım ūstanymyn anyqtap berdı. Endı ol arhaikalyq tas bıtıkten bügıngı elektrondy jazu mädenietımız aralyǧyndaǧy uaqyt keŋıstıgınde törüktektı ūlyt pen ūlystyŋ ruhani-zattyq jasampazdyǧynyŋ damu dinamikasyn sipattaityn aqparat qordalanǧan. Vilgelm Tomsen arqyly törük jūrty ejelgı ata-babanyŋ ruhani mūrasymen qauyşyp, ony tereŋdetıp zertteu jasauyna qyzyǧuşylyǧyn oiatty. Ǧūlama ǧalym törüktektı ūlyt pen ūlystyŋ etnikalyq tarihi tanymynyŋ üzılıp qalǧan sabaqtastyq tının jalǧastyruyna sebep boldy. Törüktektı etnostyŋ beimälım bolyp kelgen ötken şaǧyna, körşı qonǧan eldermen aradaǧy beibıt qarym-qatynas, jaugerşılık şapqynşylyqtar, jer-su ataulary, alys-berıs aralasqan jat jūrttardyŋ attary, jürgızgen saiasattary haqynda ūlyttyq öz paiymdauymyz ben pıkır sabaqtauymyzdyŋ bügıngı küngı aqiqaty tūrǧysynan öte maŋyzdy. Törük runika pışıgı küllı törüktektı ūlystardyŋ rulyq taŋbalary men belgılerınen qūralǧan. Endeşe, runika pışıgı – barşa törüktektı etnostyŋ ortaq mädenietı ekenı şübäsız. Jalpy, ru sözınıŋ tüp-törkını «ūrūǧ» ūǧymynan qalyptasqan bır atadan taraǧan ūrpaq degendı bıldıredı. Iаǧni «runika» termindık atauynyŋ tabiǧaty törük tılınıŋ töl sözı. Sol siiaqty «pışık/bıchık» ūǧymy jazu degendı bıldıretın atau. «Jazu/iazu» leksemasy mätındı mäŋgılendıru, iaǧni ūrpaqtan ūrpaqqa jetkızıp, saqtau barysynda qatty zatqa, köbıne tabiǧi tasqa bädızdeuge daiyndar aldynda betınıŋ kedır-būdyryn tegıstep, jazu üderısınen qalyptasqan pışık sözıne mändes söz. Arab şapqynşylyǧy zamanynda pışık sözınıŋ ornyna jazu atauy belsendı qoldanysqa tüstı. Pışık ūǧymynan orys tılındegı «pişu» terminı qalyptasty. Demek, baǧzy törüktıŋ ruhani jazba mädenietınıŋ däuırlep, şaryqtaǧan şaǧyndaǧy dümpuı orys tılıne joiqyn yqpalyn tigızuı tabiǧi qūbylys. Solai bola tūra, patşaly Resei men keŋestık qyzyl imperiia Vilgelm Tomsennıŋ soqyrǧa taiaq ūstatqandai däleldı tūjyrymyna qaramastan törüktektı ūlyttar men ūlystardy «jazuy joq halyq» sanatyna qasaqana qosyp, «ideologiialyq ǧylymi qisyndap» tarihi adastyruǧa ūdaiy tyrysty. Keŋestık qyzyl imperiianyŋ qūlauymen törüktektı ūlyttar men ūlystardy «jazuy joq halyq» sanatyna qosqan «ideologiialyq ǧylymi qisynnyŋ» külparşasy şyqty.
Taŋbatanu – ziiatkerlık öre men tereŋ jan-jaqty bılımdı, bılımpazdyq qabılettı qajet etedı.
Taŋba – oidy bıldıru men aqparat beretın baiyrǧy törükterdıŋ grafikalyq pışın türı.
Taŋba – būl rudyŋ menşıgı men aumaqtyq şekarasyn aiqyndaityn tölqūjaty.
Taŋbanyŋ qalyptasqan maǧynalyq jäne aqparattyq tūraqtylyǧy, özgermeitın konservativtık qyrymen erekşelenedı. Sondyqtan taŋba myŋdaǧan jyldyq aqparatty saqtauǧa qabılettı. Taŋba adamzat mädenietınıŋ jetıstıgı retınde ejelgı köşpelı törükterdıŋ ūlyǧ jasampazdyǧy sanalady. Būl belgılerdıŋ kriptografiialyq astarynda öte qūndy aqparat qabaty saqtalǧan.
Sonymen Vilgelm Tomsen törük jazuy men örkenietın tırıltken ūlyǧ esım. Törüktanu ǧylymynyŋ qalyptasuy Vilgelm Tomsennıŋ törük runikasyn deşifrovka jasaǧan eŋbegınen bastau alady. Adamzat mädenietınde Vilgelm Tomsen esımı atala qalsa, törük jazuy men örkenietın qaitadan jaŋǧyrtqan ǧylymi erlıgı köpşılıktıŋ kökeiınde tūra qalady. Endeşe, dat ǧalymy Vilgelm Tomsennıŋ törüktektı ūlyt pen ūlystyŋ ruhani-mädeni keŋıstıgındegı orny airyqşa eleulı. Elımızde ǧalym atyn ūrpaq sanasynda mäŋgı saqtaityn ıs-şaralar jüzege asyryluy tiıs. Bız Vilgelm Tomsen esımın laiyqty ardaq tūtyp, törük jazuynyŋ qūpiia syr-sipatyn şar tarapqa mäşhür etken 25 qaraşa künın jyl saiyn atap ötu paryzymyz. Äsırese «qazaqtyŋ töltuma jazu mädenietı, tarihy joq» dep betaldy baibalam salyp, jalǧan bedelqūmarlyq populizmmen ūpai jinauǧa äues jaularymyzdyŋ aram nietıne tosqauyl boluǧa «Törük jazuy künın» atap ötudıŋ ūrpaq sanasyn tärbieleudegı män-maŋyzy erekşe. Eger törüktektı ūlyt respublikalyrynda Vilgelm Tomsennıŋ ǧylymi ısın jalǧastyryp, jalpy bılım beretın orta mektepten joǧary oqu oryndarynda runika jazuynyŋ qyr-syryn tüsındıretın oqulyqtar men oqu qūraldary, türlı ädıstemelık tehnologiialar arqyly arnaiy pän jüretın bolsa, bolaşaq ūrpaqtyŋ jazu ülgısın taŋdauy men qalauy atajazuyna oiysary sözsız aqiqat. Baǧdarlamaǧa engen runika jazuyna maşyqtanǧan şäkırt buynnyŋ fleşmob aksiiasy – jas öskın ūrpaqtyŋ otanşyldyq sana-sezımın tüisıntetın asa tiımdı ädıs. Öitkenı zerdelegen ideiany qolmen sinhrondy qaǧazǧa taŋbalau üderısı midyŋ jasuşa neirondaryn oiatyp, oi qyzmetın jaqsartady. Ata jazudy igerudıŋ nätijesı – tarihtyŋ būralaŋ jolynda tarydai şaşylǧan törüktektı ūlyt pen ūlystyŋ ruhani bırıguıne, tūtas saiasi küşke, äleumettık kemeldengen ozyq memlekettıgınıŋ kepılı. 25 qaraşa halyqaralyq «Törük jazuy künı» retınde resmi bekıtılse, nūr üstıne nūr bolar edı.
1893 jyl 25 qaraşa. Dat ǧalymy Vilgelm Tomsen Daniia Ǧylym Akademiiasynyŋ kezekten tys mäjılısınde Monǧoliianyŋ Orqūn özenı boiynan tabylǧan tasbıtıkke bädızdelgen jūmbaq jazudyŋ qūpiiasyn aşyp, deşifrovkasyn jasady. Bır ǧajaby, ǧalymnyŋ maǧynasyn ajyratyp, alǧaşqy anyqtaǧany [Täŋırı], odan keiıngı [Törük] sözı ekenınde tylsym syr bardai äser qaldyrady. Ǧylymi ortada «fin-ugor», german jazuy dep san-saqqa jügırtıp, pıkırtalas tuǧyzǧan dauly mäselege Vilgelm Tomsen nükte qoidy. Osy aşqan jaŋalyǧy arqyly ol bır keşte älemge äigılı ǧalym, tanymal tūlǧaǧa ainaldy. Vilgelm Tomsen Kültegınge qoiylǧan tasbıtık ūstyndy oqu arqyly törük tılınıŋ töltuma jazuy men örkenietın mūqym adamzat qoǧamyna jariia ettı.
Zady, jazu örkeniettıŋ belgısı. Jazuy bar halyqpen jazuy joq halyqtyŋ arasy jer men köktei. Özıne tän jazuy bar ūlyt – jasampaz, al bıreudıŋ ruhani igılıgın paidalanatyndar masyl halyq sanalady. Demek, Vilgelm Tomsen törüktıŋ jasampazdyq quatyn däleldedı.
Britan arheologtary Nineviidegı ülken kıtaphana ornynda jürgızgen qazba jūmystary kezınde saqtalǧan on ekı qyş taqta tabady. Täurattan mälım jer betın topan su basqanda adamzat pen aŋ-qūs, jan-januardyŋ tūqymy joiylyp ketuden aman saqtap qalǧan Nūq paiǧambar kemesı turaly miftık aŋyz-äŋgıme bar. Osy miftık siujettıŋ jelısı ejelgı Şumer mädenietıne tän qyş taqtaǧa syna jazuymen jazylǧan Gilgameş [Bılgemeş] epostyq jyrynan alynǧandyǧyn Täuratpen salystyra zertteu nätijesınde Britan muzeiınıŋ qyzmetkerı Djordj Smit tūŋǧyş ret naqty derektermen däleldeidı. 1872 jyly Djordj Smit synǧan taqtalardaǧy Gilgameş [Bılgemeş] epostyq jyrynyŋ konstruksiiasyn qalpyna keltıru barysynda on bırınşı taqtadaǧy bır fragmenttı tolyqtyratyn mätınnıŋ 13 joly jetpeitının anyqtaidy. Ol «Deili Telegrafpen» qazba jūmystaryn jürgızuge Nineviige ekspedisiia qūramynda attanu şyǧynyn qarjylandyrudyŋ ornyna tabylǧan sensasiialyq jaŋalyqty basylym betınde jariialauǧa aldyn-ala kelısımşartqa otyrady. Smit Nineviige baryp, sanauly künnıŋ ışınde qyş taqtanyŋ jetpei tūrǧan fragmentın tauyp, jyr mätınıŋ 17 jolyn tolyqtyrady. Öz betımen syna jazuynyŋ qūpiiasyn igeru, tynymsyz ızdenıstıŋ nätijesınde Djordj Smit topan su turaly miftık siujettıŋ ejelgı evrei nūsqasy Vavilon nūsqasyna negızdelgenın däleldep şyǧady. Osy jaŋalyq ǧylym älemınde teŋdesı joq ūly oqiǧa boldy. Djordj Smit esımı küllı jerşaryna jaiyldy.
Egipet ieroglifınıŋ qūpiiasyn aşqan Jan Fransua Şampolon, Amerikadaǧy maia taipasynyŋ jazuyn deşifrovka jasaǧan Iýrii Valentinovich Knorozov, osylarmen bır sapta Vilgelm Tomsen esımı de ǧylymǧa baǧa jetpes üles qosqan qadau-qadau danalar qatarynda atalady. Baǧzy däuırdıŋ jazuyn bılu arqyly adamzat qoǧamynyŋ ruhani ösu, damuyna bailanysty aluan türlı aqparattardy aiqyndau mümkındıgıne ie bolady. Sonyŋ nätijesınde sol geografiialyq ortada ömır sürgen tūrǧyndardyŋ tanym-tüsınıgı, mınez-qūlqy, nanym-senımı, qorşaǧan tabiǧatpen qarym-qatynas mädenietı, käsıbı men şaruaşylyǧy, mekenjai tūraǧy men baspanasy, tılı men dılınıŋ erekşelıgın sipattaityn maŋyzdy derekter jinaqtalady. Būl zertteulerdıŋ qūndylyǧy sol aumaqtaǧy köne halyqtyŋ genetikalyq zaŋdy jalǧasy sanalatyn bügıngı ūrpaǧynyŋ tılı men etnografiialyq tūrmys-tırşılıgın tereŋırek igeruge septesedı. Mıne, joǧarydaǧy ǧylym tarihynda öşpes ız qaldyrǧan jaryq jūldyzdar eŋbegı – sol salada jaŋadan quatty serpılıs tuǧyzǧan ızgılıktıŋ bastau būlaǧy boldy. Ǧasyrlar qoinauyndaǧy materialdyq-ruhani qazynanyŋ boiyna bükken jūmbaq astaryn aşyp, mylqau düniege tıl bıtıru, söiletuden asqan danalyq, jasampazdyq bola ma, sırä?!
Şyndyǧynda, Vilgelm Tomsennıŋ Orqūn özenı boiynan tabylǧan Kültegın runikalyq tasbıtıgınıŋ mätının tūŋǧyş ret oqyp, onyŋ qūramyndaǧy dybys taŋbalarynyŋ sany men artikulliasiialyq-akustikalyq juan-jıŋışkelık belgılerıne säikes fonetikalyq jüiesınıŋ klassifikasiiasyn jasap jäne ärbır taŋbanyŋ törük tılderındegı ündestık zaŋyna qarai söileu taktısındegı kombinasiialyq ornyna bailanysty maǧynasyn anyqtaǧan. Demek, jazu üderısındegı dybystyŋ tiıstı binarlyq jūbyna bailanysty taŋbalanuy men orfografiialyq zaŋdylyǧyn aşyp bergen. Būl älemdegı bızge mälım jazu ülgılerınıŋ eşbırıne ūqsamaityn salystyrarlyq analogy joq emle jüiesı ekenıne täntı bolarlyq qūbylys.
Qysqasy, dat oqymystysy Vilgelm Tomsennıŋ törük runika jazuynyŋ siqyryn älemge mälımdeuı – törüktektı ūlyt pen ūlystardyŋ ǧylymy men önerınıŋ, tılı men dünietanymynyŋ, mädenietı men tarihynyŋ damuyna igı yqpal etken jäne törük örkenietınıŋ müldem zerttelmegen jaŋa bır qatpar qyryn aşuǧa jol salǧan orasan zor jaŋalyq bolǧany aqiqat. Sondai-aq, būl törüktektı ūlyt pen ūlystyŋ tūtynǧan tarihi töltuma jazuy men dıni nanym-senım ūstanymyn anyqtap berdı. Endı ol arhaikalyq tas bıtıkten bügıngı elektrondy jazu mädenietımız aralyǧyndaǧy uaqyt keŋıstıgınde törüktektı ūlyt pen ūlystyŋ ruhani-zattyq jasampazdyǧynyŋ damu dinamikasyn sipattaityn aqparat qordalanǧan. Vilgelm Tomsen arqyly törük jūrty ejelgı ata-babanyŋ ruhani mūrasymen qauyşyp, ony tereŋdetıp zertteu jasauyna qyzyǧuşylyǧyn oiatty. Ǧūlama ǧalym törüktektı ūlyt pen ūlystyŋ etnikalyq tarihi tanymynyŋ üzılıp qalǧan sabaqtastyq tının jalǧastyruyna sebep boldy. Törüktektı etnostyŋ beimälım bolyp kelgen ötken şaǧyna, körşı qonǧan eldermen aradaǧy beibıt qarym-qatynas, jaugerşılık şapqynşylyqtar, jer-su ataulary, alys-berıs aralasqan jat jūrttardyŋ attary, jürgızgen saiasattary haqynda ūlyttyq öz paiymdauymyz ben pıkır sabaqtauymyzdyŋ bügıngı küngı aqiqaty tūrǧysynan öte maŋyzdy. Törük runika pışıgı küllı törüktektı ūlystardyŋ rulyq taŋbalary men belgılerınen qūralǧan. Endeşe, runika pışıgı – barşa törüktektı etnostyŋ ortaq mädenietı ekenı şübäsız. Jalpy, ru sözınıŋ tüp-törkını «ūrūǧ» ūǧymynan qalyptasqan bır atadan taraǧan ūrpaq degendı bıldıredı. Iаǧni «runika» termindık atauynyŋ tabiǧaty törük tılınıŋ töl sözı. Sol siiaqty «pışık/bıchık» ūǧymy jazu degendı bıldıretın atau. «Jazu/iazu» leksemasy mätındı mäŋgılendıru, iaǧni ūrpaqtan ūrpaqqa jetkızıp, saqtau barysynda qatty zatqa, köbıne tabiǧi tasqa bädızdeuge daiyndar aldynda betınıŋ kedır-būdyryn tegıstep, jazu üderısınen qalyptasqan pışık sözıne mändes söz. Arab şapqynşylyǧy zamanynda pışık sözınıŋ ornyna jazu atauy belsendı qoldanysqa tüstı. Pışık ūǧymynan orys tılındegı «pişu» terminı qalyptasty. Demek, baǧzy törüktıŋ ruhani jazba mädenietınıŋ däuırlep, şaryqtaǧan şaǧyndaǧy dümpuı orys tılıne joiqyn yqpalyn tigızuı tabiǧi qūbylys. Solai bola tūra, patşaly Resei men keŋestık qyzyl imperiia Vilgelm Tomsennıŋ soqyrǧa taiaq ūstatqandai däleldı tūjyrymyna qaramastan törüktektı ūlyttar men ūlystardy «jazuy joq halyq» sanatyna qasaqana qosyp, «ideologiialyq ǧylymi qisyndap» tarihi adastyruǧa ūdaiy tyrysty. Keŋestık qyzyl imperiianyŋ qūlauymen törüktektı ūlyttar men ūlystardy «jazuy joq halyq» sanatyna qosqan «ideologiialyq ǧylymi qisynnyŋ» külparşasy şyqty.
Taŋbatanu – ziiatkerlık öre men tereŋ jan-jaqty bılımdı, bılımpazdyq qabılettı qajet etedı.
Taŋba – oidy bıldıru men aqparat beretın baiyrǧy törükterdıŋ grafikalyq pışın türı.
Taŋba – būl rudyŋ menşıgı men aumaqtyq şekarasyn aiqyndaityn tölqūjaty.
Taŋbanyŋ qalyptasqan maǧynalyq jäne aqparattyq tūraqtylyǧy, özgermeitın konservativtık qyrymen erekşelenedı. Sondyqtan taŋba myŋdaǧan jyldyq aqparatty saqtauǧa qabılettı. Taŋba adamzat mädenietınıŋ jetıstıgı retınde ejelgı köşpelı törükterdıŋ ūlyǧ jasampazdyǧy sanalady. Būl belgılerdıŋ kriptografiialyq astarynda öte qūndy aqparat qabaty saqtalǧan.
Sonymen Vilgelm Tomsen törük jazuy men örkenietın tırıltken ūlyǧ esım. Törüktanu ǧylymynyŋ qalyptasuy Vilgelm Tomsennıŋ törük runikasyn deşifrovka jasaǧan eŋbegınen bastau alady. Adamzat mädenietınde Vilgelm Tomsen esımı atala qalsa, törük jazuy men örkenietın qaitadan jaŋǧyrtqan ǧylymi erlıgı köpşılıktıŋ kökeiınde tūra qalady. Endeşe, dat ǧalymy Vilgelm Tomsennıŋ törüktektı ūlyt pen ūlystyŋ ruhani-mädeni keŋıstıgındegı orny airyqşa eleulı. Elımızde ǧalym atyn ūrpaq sanasynda mäŋgı saqtaityn ıs-şaralar jüzege asyryluy tiıs. Bız Vilgelm Tomsen esımın laiyqty ardaq tūtyp, törük jazuynyŋ qūpiia syr-sipatyn şar tarapqa mäşhür etken 25 qaraşa künın jyl saiyn atap ötu paryzymyz. Äsırese «qazaqtyŋ töltuma jazu mädenietı, tarihy joq» dep betaldy baibalam salyp, jalǧan bedelqūmarlyq populizmmen ūpai jinauǧa äues jaularymyzdyŋ aram nietıne tosqauyl boluǧa «Törük jazuy künın» atap ötudıŋ ūrpaq sanasyn tärbieleudegı män-maŋyzy erekşe. Eger törüktektı ūlyt respublikalyrynda Vilgelm Tomsennıŋ ǧylymi ısın jalǧastyryp, jalpy bılım beretın orta mektepten joǧary oqu oryndarynda runika jazuynyŋ qyr-syryn tüsındıretın oqulyqtar men oqu qūraldary, türlı ädıstemelık tehnologiialar arqyly arnaiy pän jüretın bolsa, bolaşaq ūrpaqtyŋ jazu ülgısın taŋdauy men qalauy atajazuyna oiysary sözsız aqiqat. Baǧdarlamaǧa engen runika jazuyna maşyqtanǧan şäkırt buynnyŋ fleşmob aksiiasy – jas öskın ūrpaqtyŋ otanşyldyq sana-sezımın tüisıntetın asa tiımdı ädıs. Öitkenı zerdelegen ideiany qolmen sinhrondy qaǧazǧa taŋbalau üderısı midyŋ jasuşa neirondaryn oiatyp, oi qyzmetın jaqsartady. Ata jazudy igerudıŋ nätijesı – tarihtyŋ būralaŋ jolynda tarydai şaşylǧan törüktektı ūlyt pen ūlystyŋ ruhani bırıguıne, tūtas saiasi küşke, äleumettık kemeldengen ozyq memlekettıgınıŋ kepılı. 25 qaraşa halyqaralyq «Törük jazuy künı» retınde resmi bekıtılse, nūr üstıne nūr bolar edı.
Amanqos MEKTEP-TEGI, törüktanuşy-ǧalym,
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
