جاقىندا استانا قالاسىندا وتكەن «ۇلى دالا سازى» ءداستۇرلى ونەر ورىنداۋشىلارىنىڭ حالىقارالىق فەستيۆالى بيىلعى جىلدىڭ مادەني جاڭالىقتارىنىڭ ىشىندەگى ماڭىزدىسى بولدى. فەستيۆالدىڭ ماقساتى بويىنشا، ءاربىر قاتىسۋشى-وكىل ءوزى كەلگەن وڭىردەن تۇركى حالىقتارىنان، قازاق مۋزىكالىق مەكتەپتەرىنەن ۇمىتىلىپ بارا جاتقان جىر، كۇي مەن ساز، ەپوستىق جىرلاردى جان-جاقتى ناسيحاتتاپ، جاڭعىرتۋى كەرەك. “التىن قوبىز» جانە ارنايى ديپلوممەن ماراپاتتالعان كەنجەبەك اياعانوۆ فەستيۆالدە ەرەكشە ونەرىمەن، شەبەر ورىنداۋشىلىعىمەن كوزگە تۇسكەن ونەرپازداردىڭ ءبىرى بولدى. ءساتى تۋعاندا ديپلومانتتى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك. كەنجەبەك كۇيشىلىگىمەن قاتار، وسى سالاداعى ىزدەنىسىمەن دە اتى اتالىپ جۇرگەن جاس ونەرپاز.
– كەنجەبەك، «قازاقستان» كۇيىن نە ءۇشىن تاڭدادىڭ؟ فەستيۆالعا ءتىپتى “شاڭ“ باسىپ قالعان ءبىر كۇي اپارۋعا مۇمكىندىگىڭ بار ەدى عوي؟
– ماڭعىستاۋداعى «شوڭاي مەكتەبىنىڭ» تۇلەگى، كۇيشى ارال، ەسىر ايشۋاقۇلىنىڭ شاكىرتى شامعۇل ىبىرايىمۇلىنىڭ «قازاقستان» كۇيى بۇرىن ەش جەردە تارتىلماعان. ۇلكەن ساحناعا كۇي ءبىرىنشى رەت شىقتى.
– مۋزىكادان حابارى بار قاۋىم كۇيشى شامعۇلدى تەك ورىنداۋشى دەپ كەلدى. بۇعان نە ايتاسىز؟
– ونىڭ راس، شامعۇلدى قازىرگى تاڭدا ورىنداۋشى دەپ تانيدى، نەگىزى اسا شەبەر كۇيشى. بىراق ءوزىنىڭ اۆتورلىق كوپ كۇيى جارىققا شىقپادى. تەك ءۇش-ءتورت كۇيى عانا نوتاعا باسىلدى، بىراق ولاردى شيكى دەۋگە بولادى. ماسەلەن، «قازاقستان» كۇيىنىڭ اۆتوردىڭ ءوزى قالدىرعان نۇسقاسى جوق. ال، اۆتور تارتقان ناعىز تۇپنۇسقانى «ۇلى دالا سازىندا» ورىندادىم. كوپتەگەن ورىنداۋشىلار شامعۇلدىڭ ەكى-ءۇش كۇيى بولعاسىن، ءارى ولار نوتاعا وتە قىسقا بولىپ تۇسكەسىن كوڭىل بولمەي ءجۇر. ال، سەزىنىپ، ءارى زەرتتەپ-زەردەلەپ قاراساڭىز، اۆتوردىڭ ءوزى تارتقان تولىق نۇسقاسىن تابۋعا بولادى. قۇدايعا شۇكىر، بۇگىندە شامعۇلدىڭ وننان اسا بەلگىسىز بولىپ كەلگەن، ەشكىم تارتپاعان ءتول كۇيلەرى تابىلىپ وتىر. بۇيىرسا، الداعى ۋاقىتتا جارىققا شىعارامىز. وسى جولدا كونەكوز اۋىل اقساقالدارىنان الىپ، ىزدەپ، 1950-60 جىلعى ەسكىرگەن ءۇنتاسپالاردى جيناقتاعان جىرشىلار ەلدوس ەمىل، اقىلبەك تاسقارا تەر توگىپ، ەڭبەكتەنىپ جاتىر. قازىر سولاردى ءوز بويىمىزعا ءسىڭىرىپ جۇرگەن جايىمىز بار.
– جاڭا ءوزىڭىز ايتقانداي، كۇيشىنىڭ تۋىندىلارىنىڭ وسى كۇنگە تۇپنۇسقاسى جەتپەۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟
– الاساپىران زاماندا كۇيشى دە، كۇي دە قۋدالاۋعا ۇشىرادى. وسىنداي قيىن-قىستاۋدا اۆتوردى اۋىزعا الىپ ايتا الماعان، سودان اۆتور كولەڭكەدە قالىپ، كۇيلەرى حالىقتىكى بولىپ كەتكەن.
شامعۇل اتامىز اداي كوتەرىلىسىنىڭ رۋح بەرەر، جىگەرلەندىرەر جىرشى-كۇيشىسى بولعان. سوندىقتان ول كۇيلەرىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كۇيدىڭ اتىن وزگەرتتى، كەيبىرىن «پارتيا باسشىسى» دەپ اتادى. پارتيا باسشىلارى تۋرالى كۇي دەپ ايتىلعانمەن ماعىناسى باسقا. ەگەر كۇيدىڭ ماعىناسىنا ساي تەرەڭ ات بەرسە، ول وسى زامانعا جەتەر مە، جەتپەس پە ەدى؟! قاتەرلى يدەولوگيا مەن سۇم ساياساتتىڭ كارىنە ۇشىراماس ءۇشىن وسىنداي ايلا قولدانعان.
سونداي-اق شامعۇل كۇيلەرىن قىسقا قايىراتىن بولعان. بۇدان باسقا دا كۇيشىلەر تۋىندىسىن قىسقا، ءارى ناعىز ناقىشىنا سالماي تىڭداۋشىسىنا جەتكىزەتىن بولعان-دى. سەبەبى، كۇيىمدى ۇرلاپ كەتەدى دەپ ساقتانعان سياقتى. ماسەلەن، «ءوتتىڭ دۇنيە» كۇيى ەسەنتەمىر ەسبايدىكى دەپ نوتاعا باسىلىپ كەتكەن. ال، ول شىن مانىندە وسكىنباي قالمامبەتۇلىنىڭ ونەرىن جالعاعان پەرزەنتتەرى حاميت پەن مۇراتقا قالدىرعان وسيەت كۇيى. بۇل تۋرالى وسكىنبايدىڭ بالاسى مۇراتتىڭ ايتقان دالەلى بار. بىراق وسى كۇنگە دەيىن ەسبايدىڭ كۇيى دەپ تانىلىپ ءجۇر. تۇپنۇسقاسى مۇراتتىڭ ورىنداۋىندا وسكىنبايدىڭ كۇيى دەپ تارتىلادى. سونىمەن بىرگە، مىسالعا شامعۇل ءوزىنىڭ «قازاقستان» كۇيىن ەكى جەردە ويناعان، بىرەۋىندە وتە قىسقا قايىرىپ تاستاعان. ال، سونى نوتاعا تۇسىرسە، باس-اياعى جوقتاي تۇسىنىكسىز بولىپ قالادى. وعان كوبى كوڭىل بولمەي، قىسقا دەپ نوتاعا تۇسىرمەي، ورىنداماي كەلدى. ونى دۇرىستاپ تىڭداساڭ، بويىڭا سىڭىرسەڭ، عاجاپ ساز. ونىڭ ۇزاق نۇسقاسىن الىپ، كونە ءۇنتاسپادان تىڭداپ، ورىندادىم. بۇگىندە «قايعىلى كۇيدى» ىقساتتىكى (شىن ەسىمى – يگىسات) دەپ ءجۇر. نەگىزىنەن ول – ەسەن تۇرۇلى ەرمەمبەت ءبيدىڭ كۇيى. ەلى جۇتقا ۇشىراعاندا كۇيزەلىپ، قايعىرىپ، «قايعىلى كۇيدى» شىعارعان. بىراق كۇي ءبيدىڭ رۋلاس ءىنىسى يگىساتتىڭ ورىنداۋىمەن كەتكەن. «ىقساتتىڭ كۇيى» دەپ قىسقا نۇسقاسىمەن نوتاعا ءتۇسىرىلىپ قويعان. بۇيىرسا، ءبىز ولاردى تولىقتىرىپ، ەرمەمبەت بي تارتقان تۇپنۇسقادا شىعارامىز.
– قازىرگى تاڭدا ماڭعىستاۋدىڭ كۇي مەكتەبى ورىنداپ جۇرگەن قانشا كۇي بار؟
– قازىر 70-80 كۇي عانا نوتاعا تۇسكەن. ماڭعىستاۋلىقتاردىڭ بىلەتىن كۇيى وسىلار.
– ال، سىزدەردىڭ قولدارىڭىزدا جارىققا شىقپاعان قانشا كۇي، كىمدەردىڭ كۇيى بار؟
– ناقتى ايتۋ قيىن. دەگەنمەن دە 200-300 كۇي شىعاراتىن مۇمكىندىگىمىز بار. بۇلار جاقىندا جارىققا شىققان “قازاقتىڭ ءداستۇرلى 1000 كۇيىنىڭ” ىشىنە دە ەنبەگەن. وعان كوپ ەڭبەكتەنۋ كەرەك. ونىڭ ىشىندە شامعۇلدىڭ تانىلماعان، ەستىلمەگەن تارتىس كۇيلەرىن قوسقاندا وننان اسا كۇيى بار، سونداي-اق ەسىردىڭ كۇيى «جۋاس قوڭىر»، وسكىنبايدىڭ كۇيى «جيرەن جورعا»، ەسەن ەرمەمبەت ءبيدىڭ ەكى-ءۇش كۇيى، شوتان جارى ناۋرىزباي، داۋلەتالى جارى ماماي، ءبالي بەگىمسال، قىرىقمىلتىق اتاجان، بايشاعىر تاڭىربەرگەن، تىنەي بوقبالا، جاناق قاراعۇل، شوڭاي ارال تاعانيازۇلى، بادان ەلەمەسۇلى، بەكەن كەندىربايۇلى، ىسماعۇل كەنجالىۇلى، جارى قارتباي قالقامانۇلىنىڭ بىرنەشە كۇيى، قىرىقمىلتىق قۇلشار ەرنازارۇلى، قۇنانورىس جولدى، ءبىر عانا ەسەن جەمەنەي ءۋاليدىڭ 30-عا تارتا جانە ت.ب. ەستىلمەگەن، جارىققا شىقپاعان كۇيلەرى بار.
وسكىنبايدىڭ بالاسى مۇرات ءبىر اڭگىمەسىندە «اكەم مىڭنىڭ ۇستىندە كۇي بىلەتىن ەدى، اكەم ومىردەن ەرتە قايتىپ، مەن جاس بولعاسىن 300-گە تارتا كۇيىن عانا ۇيرەنىپ قالدىم» دەيدى. مۇرات وسكىنباەۆتىڭ ورىنداۋىندا التى-جەتى «ناۋايى» كۇي جەتتى، نەگىزى وسكىنبايدىڭ ورىنداۋىندا 62 «ناۋايى كۇيى» بولعان. «اقساق قۇلان» كۇيىنىڭ توعىزى بار دەپ ەسەپتەلەدى. نوتادا تەك تورتەۋى بار. بىراق ونى ەشكىم ورىندامايدى. قۇداي قالاسا، ونى دا جارىققا شىعارامىز. سول كۇيلەر شامعۇلدىڭ ورىنداۋىندا دا بار. وسكىنباي ونىڭ توعىز ءتۇرىن ورىنداعان. مۇراتتىڭ ورىنداۋىندا تورتەۋ. مىسالعا، «بالانىڭ جىلاۋى»، «اناسىنىڭ جوقتاۋى»، «ايداھارمەن ارباسۋى»، ت.ب. قازىر مۇنى دا ەشكىم تارت-پايدى. بىرەۋىن عانا تارتادى. وسىلاردى زەرتتەپ، شىعارامىز دەگەن جوسپار بار. قور جەتەدى.
– ماڭعىستاۋ كۇي مەكتەبىنىڭ كۇيلەرى جەدەل ورىندالادى، قارقىنى جوعارى. سەبەبى نەدە؟
– وكىنىشكە وراي، قازىر ورىندالىپ جۇرگەن كۇيلەردىڭ بۇرىنعى تۇپنۇسقادا وينالۋى قيىن بولىپ وتىر. ياعني ونى ءار مەكتەپتىڭ ءوزىنىڭ ورىنداۋ مانەرىنە سالىپ، وينايدى. سوندا كوبى ماڭعىستاۋ مەكتەبىنىڭ مانەرىنەن الشاق كەتەدى، كۇيدى ناقىشىنا كەلتىرىپ ورىنداي المايدى. سەبەبى، ءۇنتاسپالاردىڭ تابىلماي، زەرتتەلمەي جۇرگەندىگى. تالاي سايىستارعا قاتىستىق، كوبى كۇيدىڭ تەمپىن ەكى ەسە جىلدامداتىپ، كۇيدىڭ ماعىناسىنان الىس كەتەدى. ورىنداۋشى كۇيدى وزىنە ىڭعايلاعىسى كەلەدى، كەرىسىنشە ءبىز كۇيگە ىڭعايلانۋىمىز كەرەك قوي. كۇيدىڭ نە ايتقىسى كەلىپ تۇرعانىن كورسەتۋىمىز كەرەك. شىن ايتقاندا، تابيعيلىق از. سونىڭ سالدارىنان باتىس ايماقتىڭ، ونىڭ ىشىندە قۇرمانعازىنىڭ كۇيىنىڭ تەمپى جىلدام بولىپ كەتتى. نەگىزى ماڭعىستاۋ كۇيى سالماقتى، سابىرلى ورىندالادى. ال، قازىرگى كوپتەگەن ارىپتەستەرىمىز اسىعىس-ۇسىگىس، بىرەۋدى قۋىپ، نە قاشىپ بارا جاتقانداي جەڭىلدەتىپ تارتادى. ول ءمان-ماعىناسىنان ايىرىلىپ قالادى. كۇي تۇپنۇسقاسىن نوتاعا ءدال سول كۇيىندە تۇسىرە المايسىڭ، ويتكەنى اۆتوردىڭ اسەرى ول سىزىققا سىيمايدى. جوعارىدا ايتتىق، قارتبايدىڭ بىرنەشە كۇيى بار، قازىرگى كەزدە «كۇي باسىسى» عانا تارتىلىپ ءجۇر، ويناۋى جاعىنان كوپ كەمشىلىكتەر كەتەدى. ونى سەرجان شاكراتوۆ ناقىشىنا كەلتىرىپ وينايدى دا، بىراق باسقا جاقتاعى، الماتىداعى ورىنداۋشىلار ناقىشىنا كەلتىرە المايدى.
– قازىرگى زاماننىڭ ادامى كۇيدى تىڭدامايتىن، تۇسىنبەيتىن بولدى دەپ جاتادى مۋزىكا جاناشىرلارى. بۇل دۇرىس ناسيحاتتالماي جاتقاننان با؟
– كۇيدىڭ قۇدىرەتى – عالامات. كۇي – ادامنىڭ ىشكى رۋحاني كۇي-احۋالى. ساز سول جان-جۇرەكتەن جارىپ، تەربەلىپ شىعادى. ال، ەگەر كۇيدى ورىنداۋشى، كۇيشى كۇي اۆتورىنىڭ جان دۇنيەسىن سەزىنىپ، وقيعانى ەلەستەتىپ تارتىپ، تىڭداۋشىعا جەتكىزە السا، كۇيدىڭ قۇدىرەتىنە جەتەر ەشتەڭە جوق؟! قازاق رۋحانياتىنىڭ توقىراۋعا ءتۇسۋىنىڭ ءبىر سىرى وسى كۇيدە جاتىر. ويتكەنى كۇيدىڭ ۇنىندە دالانىڭ سارىنى، ىزگىلىك ءيىرىمى بار، رۋحى بيىك بابانىڭ ىشكى احۋالىنا جالعاساتىن سىر بار. ال، ءبىز وسى سىردى جەتەعابىل جەتكىزە الماي ءجۇرمىز-اۋ دەپ قورقامىن. تىڭداۋشىنىڭ ازايۋىن تارتۋشىدان كورەمىز بە، قالاي؟! ءارى كۇي تىڭداي الماۋ – رۋحاني دەرتتىڭ اسقىنداۋىندا. قازىرگى زامانداستارىم سالماقتى دۇنيەنى قابىلداي الماي، قۇنسىزدىققا قۇنىعىپ جاتقانى وكىنىشتى.
– ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟
– «سابالاعاننىڭ ءبارى كۇيشى ەمەس، ابالاعاننىڭ ءبارى ءانشى ەمەس» دەگەن. قازىرگى كۇيشىلەردىڭ كوبى ساۋساقتى جاتتىقتىرىپ، كۇيدىڭ تاريحىنا، رۋحاني احۋالىنا تەرەڭدەمەيدى. سوندىقتان ول اسەرسىز. نەگە؟ ويتكەنى جۇرەكتەن شىقپايدى. مىنە، بىزدە سول جەتىسپەيدى. ءوزىم دومبىرانى 7-8 جاستان قولعا الدىم. اكەم كۇي تارتقان كىسى، ودان جاستاي قالدىم. دومبىرانى تىڭداپ ۇيرەندىم. دومبىرا ۇيرەتۋشىلەر ۇيرەنۋشىگە نوتا بويىنشا وقىتادى. نوتانىڭ سالعان ىزىمەن ءدال تۇپنۇسقاداي تارتا المايسىڭ. ەگەر كۇيشىنىڭ كۇيىن جۇرەگىنە ءسىڭدىرىپ، قۇلاعىنا قۇيدىرىپ تىڭداتساڭ، كۇي تاريحىنا بويلاتساڭ، بالا نوتانىڭ اۋقىمىنا سىيمايتىن اسەردى ۇعىنار ەدى. نوتا دەگەن سىزىق قوي، كوزبەن كورەسىڭ دە ويناي قوياسىڭ. ال، ول جۇرەكپەن ورىندالماعاسىن ءولى بولىپ قالا بەرەدى. ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ءبىر ەسكەرمەي جۇرگەنى – بالاعا سول اسەردى سەزىندىرە الماۋىندا. ءبىز بولساق، ەشكىم كۇي تىڭدامايدى دەپ حالىققا رەنجيمىز. سوندىقتان ءبىلىم بەرۋ ىسىنە وزگەرىس ەنگىزۋ كەرەك سياقتى. «تىڭداۋ» دەگەن ءبىر ءپان ەنگىزۋ كەرەك. ماسەلەن، بۇرىنعىدا نوتا جوق، كوپ كۇيشىلەر سازدى بىرىنەن-ءبىرى ەستىپ تارتىپ كەتە بەرگەن عوي. ءبىر بالا كۇيشى شالدىڭ باتاسىن الۋعا كەلسە، شال الگى بالاعا ءبىر كۇي تارتىپ بەرەدى. بالا زەر سالا تىڭداپ، زاماتىندا سول كۇيدى وزىنە قايتىپ تارتىپ بەرگەن. سوسىن كۇيشى شال باتاسىن بەرەتىن بولعان. ال ەگەر تارتا الماسا: «ءاي، بالا، سەنەن كۇيشى شىقپايدى» دەپ جىلى شىعارىپ سالاتىن بولعان. ال، قازىرگى كەزدە قالاي؟ ءبىر اي قاسىندا وتىرىپ، بالاعا نوتا ۇيرەتەمىز. ارينە، ءبىلىم دە كەرەك، وقىعان دۇرىس. بىراق تابيعيلىقتان الىس كەتپەۋ كەرەك. قازىرگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە وسى تابيعيلىقتى ەنگىزۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. قالاي دەگەنمەن دە قالا مەن دالا كونسەرۆاتورياسىنىڭ ايىرماشىلىعى بار عوي. ونى ءوزىڭ دە بايقاعان بولارسىڭ.
– ال ەندى وسىنشا قازاقتىڭ مۋزىكا ونەرىنە قازىنا بولىپ قوسىلاتىن جاۋھارلارىڭىزدى قاشان جارىققا شىعاراسىز؟
– بايىپپەن زەردەلەپ، كوپ كەشىكپەي شىعارامىز دەپ ويلايمىن. وعان دەيىن كۇيلەردى ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ كەرەك. سونداي-اق، كۇيشىنىڭ كۇيىندە قول تاڭباسى قالادى، ونى سازىنان تانيسىڭ. ماسەلەن، حالىقتىڭ كۇيى بولىپ كەتكەن كەيبىر كۇيلەردىڭ اۆتورىن سازىنا، ستيلىنە قاراي تابامىز. سوسىن الگىندەي ماڭعىستاۋ كۇيلەرىندەگى كوپ كەمشىلىكتەردىڭ ورنىن تولىقتىرىپ بولعاسىن جاريالايمىز. شيكى پىسكەن استاي بولماسىن. بۇگىندە كۇي تاپسا، ونىڭ مانىنە قاراماي اقشا تاۋىپ، اتاق الۋ ءۇشىن كىتاپ شىعارىپ، ارتىنان ۇلكەن داۋ نە ساپاسىز بولىپ جاتادى. سوندىقتان ابدەن زەرتتەپ الۋىمىز كەرەك.
– ال ءوزىڭنىڭ شىعارعان كۇيلەرىڭ بار ما؟
– وعان دارەجەم جەتكەن جوق. جاڭا ءوزىم ايتقان قازاقتىڭ كۇيلەرىن تاۋىسا الماي تۇرىپ، قالاي كۇي شىعارامىن؟! وسى كۇيلەردى زەرتتەپ شىعارساق، مەن ءۇشىن سونىڭ ءوزى ۇلكەن جەتىستىك.
ءومىر دەرەك:
كەنجەبەك اياعانوۆ – مۇنايلى اۋداندىق ونەر مەكتەبىنىڭ مۇعالىمى، ەسىر ايشۋاقۇلى اتىنداعى رەسپۋبليكالىق بايقاۋدىڭ باس جۇلدەگەرى، مۇرات وسكىنباەۆ اتىنداعى بايقاۋدىڭ 1-ورىن يەگەرى، «شابىت» فەستيۆالىنىڭ ديپلومانتى، ق.احمەدياروۆ اتىنداعى رەسپۋبليكالىق ورىنداۋشىلار بايقاۋىنىڭ ديپلومانتى، «ماڭعىستاۋ جۇلدىزدارى» بايقاۋىنىڭ باس جۇلدەگەرى.
سۇحباتتاسقان
داۋرەن سەيىتجانۇلى،
«ءۇش قيان».
