Jaqynda Astana qalasynda ótken «Uly Dala sazy» dástúrli óner oryndaýshylarynyń halyqaralyq festıvali bıylǵy jyldyń mádenı jańalyqtarynyń ishindegi mańyzdysy boldy. Festıvaldiń maqsaty boıynsha, árbir qatysýshy-ókil ózi kelgen óńirden túrki halyqtarynan, qazaq mýzykalyq mektepterinen umytylyp bara jatqan jyr, kúı men saz, epostyq jyrlardy jan-jaqty nasıhattap, jańǵyrtýy kerek. “Altyn qobyz» jáne arnaıy dıplommen marapattalǵan Kenjebek Aıaǵanov festıvalde erekshe ónerimen, sheber oryndaýshylyǵymen kózge túsken ónerpazdardyń biri boldy. Sáti týǵanda dıplomantty áńgimege tartqan edik. Kenjebek kúıshiligimen qatar, osy saladaǵy izdenisimen de aty atalyp júrgen jas ónerpaz.
– Kenjebek, «Qazaqstan» kúıin ne úshin tańdadyń? Festıvalǵa tipti “shań“ basyp qalǵan bir kúı aparýǵa múmkindigiń bar edi ǵoı?
– Mańǵystaýdaǵy «Shońaı mektebiniń» túlegi, kúıshi Aral, Esir Aıshýaqulynyń shákirti Shamǵul Ybyraıymulynyń «Qazaqstan» kúıi buryn esh jerde tartylmaǵan. Úlken sahnaǵa kúı birinshi ret shyqty.
– Mýzykadan habary bar qaýym kúıshi Shamǵuldy tek oryndaýshy dep keldi. Buǵan ne aıtasyz?
– Onyń ras, Shamǵuldy qazirgi tańda oryndaýshy dep tanıdy, negizi asa sheber kúıshi. Biraq óziniń avtorlyq kóp kúıi jaryqqa shyqpady. Tek úsh-tórt kúıi ǵana notaǵa basyldy, biraq olardy shıki deýge bolady. Máselen, «Qazaqstan» kúıiniń avtordyń ózi qaldyrǵan nusqasy joq. Al, avtor tartqan naǵyz túpnusqany «Uly dala sazynda» oryndadym. Kóptegen oryndaýshylar Shamǵuldyń eki-úsh kúıi bolǵasyn, ári olar notaǵa óte qysqa bolyp túskesin kóńil bólmeı júr. Al, sezinip, ári zerttep-zerdelep qarasańyz, avtordyń ózi tartqan tolyq nusqasyn tabýǵa bolady. Qudaıǵa shúkir, búginde Shamǵuldyń onnan asa belgisiz bolyp kelgen, eshkim tartpaǵan tól kúıleri tabylyp otyr. Buıyrsa, aldaǵy ýaqytta jaryqqa shyǵaramyz. Osy jolda kónekóz aýyl aqsaqaldarynan alyp, izdep, 1950-60 jylǵy eskirgen úntaspalardy jınaqtaǵan jyrshylar Eldos Emil, Aqylbek Tasqara ter tógip, eńbektenip jatyr. Qazir solardy óz boıymyzǵa sińirip júrgen jaıymyz bar.
– Jańa ózińiz aıtqandaı, kúıshiniń týyndylarynyń osy kúnge túpnusqasy jetpeýiniń sebebi nede?
– Alasapyran zamanda kúıshi de, kúı de qýdalaýǵa ushyrady. Osyndaı qıyn-qystaýda avtordy aýyzǵa alyp aıta almaǵan, sodan avtor kóleńkede qalyp, kúıleri halyqtyki bolyp ketken.
Shamǵul atamyz Adaı kóterilisiniń rýh berer, jigerlendirer jyrshy-kúıshisi bolǵan. Sondyqtan ol kúılerin saqtap qalý úshin kúıdiń atyn ózgertti, keıbirin «Partııa basshysy» dep atady. Partııa basshylary týraly kúı dep aıtylǵanmen maǵynasy basqa. Eger kúıdiń maǵynasyna saı tereń at berse, ol osy zamanǵa jeter me, jetpes pe edi?! Qaterli ıdeologııa men sum saıasattyń kárine ushyramas úshin osyndaı aıla qoldanǵan.
Sondaı-aq Shamǵul kúılerin qysqa qaıyratyn bolǵan. Budan basqa da kúıshiler týyndysyn qysqa, ári naǵyz naqyshyna salmaı tyńdaýshysyna jetkizetin bolǵan-dy. Sebebi, kúıimdi urlap ketedi dep saqtanǵan sııaqty. Máselen, «Óttiń dúnıe» kúıi Esentemir Esbaıdyki dep notaǵa basylyp ketken. Al, ol shyn máninde Óskinbaı Qalmámbetulynyń ónerin jalǵaǵan perzentteri Hamıt pen Muratqa qaldyrǵan ósıet kúıi. Bul týraly Óskinbaıdyń balasy Murattyń aıtqan dáleli bar. Biraq osy kúnge deıin Esbaıdyń kúıi dep tanylyp júr. Túpnusqasy Murattyń oryndaýynda Óskinbaıdyń kúıi dep tartylady. Sonymen birge, mysalǵa Shamǵul óziniń «Qazaqstan» kúıin eki jerde oınaǵan, bireýinde óte qysqa qaıyryp tastaǵan. Al, sony notaǵa túsirse, bas-aıaǵy joqtaı túsiniksiz bolyp qalady. Oǵan kóbi kóńil bólmeı, qysqa dep notaǵa túsirmeı, oryndamaı keldi. Ony durystap tyńdasań, boıyńa sińirseń, ǵajap saz. Onyń uzaq nusqasyn alyp, kóne úntaspadan tyńdap, oryndadym. Búginde «Qaıǵyly kúıdi» Yqsattyki (shyn esimi – Igisát) dep júr. Negizinen ol – Esen Turuly Ermembet bıdiń kúıi. Eli jutqa ushyraǵanda kúızelip, qaıǵyryp, «Qaıǵyly kúıdi» shyǵarǵan. Biraq kúı bıdiń rýlas inisi Igisáttiń oryndaýymen ketken. «Yqsattyń kúıi» dep qysqa nusqasymen notaǵa túsirilip qoıǵan. Buıyrsa, biz olardy tolyqtyryp, Ermembet bı tartqan túpnusqada shyǵaramyz.
– Qazirgi tańda Mańǵystaýdyń kúı mektebi oryndap júrgen qansha kúı bar?
– Qazir 70-80 kúı ǵana notaǵa túsken. Mańǵystaýlyqtardyń biletin kúıi osylar.
– Al, sizderdiń qoldaryńyzda jaryqqa shyqpaǵan qansha kúı, kimderdiń kúıi bar?
– Naqty aıtý qıyn. Degenmen de 200-300 kúı shyǵaratyn múmkindigimiz bar. Bular jaqynda jaryqqa shyqqan “Qazaqtyń dástúrli 1000 kúıiniń” ishine de enbegen. Oǵan kóp eńbektený kerek. Onyń ishinde Shamǵuldyń tanylmaǵan, estilmegen tartys kúılerin qosqanda onnan asa kúıi bar, sondaı-aq Esirdiń kúıi «Jýas qońyr», Óskinbaıdyń kúıi «Jıren jorǵa», Esen Ermembet bıdiń eki-úsh kúıi, Shotan Jary Naýryzbaı, Dáýletaly Jary Mamaı, Bálı Begimsal, Qyryqmyltyq Atajan, Baıshaǵyr Táńirbergen, Tineı Boqbala, Janaq Qaraǵul, Shońaı Aral Taǵanııazuly, Badan Elemesuly, Beken Kendirbaıuly, Ysmaǵul Kenjáliuly, Jary Qartbaı Qalqamanulynyń birneshe kúıi, Qyryqmyltyq Qulshar Ernazaruly, Qunanorys Joldy, bir ǵana Esen Jemeneı Ýálıdiń 30-ǵa tarta jáne t.b. estilmegen, jaryqqa shyqpaǵan kúıleri bar.
Óskinbaıdyń balasy Murat bir áńgimesinde «ákem myńnyń ústinde kúı biletin edi, ákem ómirden erte qaıtyp, men jas bolǵasyn 300-ge tarta kúıin ǵana úırenip qaldym» deıdi. Murat Óskinbaevtyń oryndaýynda alty-jeti «Naýaıy» kúı jetti, negizi Óskinbaıdyń oryndaýynda 62 «naýaıy kúıi» bolǵan. «Aqsaq qulan» kúıiniń toǵyzy bar dep esepteledi. Notada tek tórteýi bar. Biraq ony eshkim oryndamaıdy. Qudaı qalasa, ony da jaryqqa shyǵaramyz. Sol kúıler Shamǵuldyń oryndaýynda da bar. Óskinbaı onyń toǵyz túrin oryndaǵan. Murattyń oryndaýynda tórteý. Mysalǵa, «Balanyń jylaýy», «Anasynyń joqtaýy», «Aıdaharmen arbasýy», t.b. Qazir muny da eshkim tart-paıdy. Bireýin ǵana tartady. Osylardy zerttep, shyǵaramyz degen jospar bar. Qor jetedi.
– Mańǵystaý kúı mektebiniń kúıleri jedel oryndalady, qarqyny joǵary. Sebebi nede?
– Ókinishke oraı, qazir oryndalyp júrgen kúılerdiń burynǵy túpnusqada oınalýy qıyn bolyp otyr. Iaǵnı ony ár mekteptiń óziniń oryndaý mánerine salyp, oınaıdy. Sonda kóbi Mańǵystaý mektebiniń mánerinen alshaq ketedi, kúıdi naqyshyna keltirip oryndaı almaıdy. Sebebi, úntaspalardyń tabylmaı, zerttelmeı júrgendigi. Talaı saıystarǵa qatystyq, kóbi kúıdiń tempin eki ese jyldamdatyp, kúıdiń maǵynasynan alys ketedi. Oryndaýshy kúıdi ózine yńǵaılaǵysy keledi, kerisinshe biz kúıge yńǵaılanýymyz kerek qoı. Kúıdiń ne aıtqysy kelip turǵanyn kórsetýimiz kerek. Shyn aıtqanda, tabıǵılyq az. Sonyń saldarynan batys aımaqtyń, onyń ishinde Qurmanǵazynyń kúıiniń tempi jyldam bolyp ketti. Negizi Mańǵystaý kúıi salmaqty, sabyrly oryndalady. Al, qazirgi kóptegen áriptesterimiz asyǵys-úsigis, bireýdi qýyp, ne qashyp bara jatqandaı jeńildetip tartady. Ol mán-maǵynasynan aıyrylyp qalady. Kúı túpnusqasyn notaǵa dál sol kúıinde túsire almaısyń, óıtkeni avtordyń áseri ol syzyqqa syımaıdy. Joǵaryda aıttyq, Qartbaıdyń birneshe kúıi bar, qazirgi kezde «Kúı basysy» ǵana tartylyp júr, oınaýy jaǵynan kóp kemshilikter ketedi. Ony Serjan Shákratov naqyshyna keltirip oınaıdy da, biraq basqa jaqtaǵy, Almatydaǵy oryndaýshylar naqyshyna keltire almaıdy.
– Qazirgi zamannyń adamy kúıdi tyńdamaıtyn, túsinbeıtin boldy dep jatady mýzyka janashyrlary. Bul durys nasıhattalmaı jatqannan ba?
– Kúıdiń qudireti – ǵalamat. Kúı – adamnyń ishki rýhanı kúı-ahýaly. Saz sol jan-júrekten jaryp, terbelip shyǵady. Al, eger kúıdi oryndaýshy, kúıshi kúı avtorynyń jan dúnıesin sezinip, oqıǵany elestetip tartyp, tyńdaýshyǵa jetkize alsa, kúıdiń qudiretine jeter eshteńe joq?! Qazaq rýhanııatynyń toqyraýǵa túsýiniń bir syry osy kúıde jatyr. Óıtkeni kúıdiń úninde dalanyń saryny, izgilik ıirimi bar, rýhy bıik babanyń ishki ahýalyna jalǵasatyn syr bar. Al, biz osy syrdy jeteǵabyl jetkize almaı júrmiz-aý dep qorqamyn. Tyńdaýshynyń azaıýyn tartýshydan kóremiz be, qalaı?! Ári kúı tyńdaı almaý – rýhanı derttiń asqyndaýynda. Qazirgi zamandastarym salmaqty dúnıeni qabyldaı almaı, qunsyzdyqqa qunyǵyp jatqany ókinishti.
– Ol úshin ne isteý kerek dep oılaısyz?
– «Sabalaǵannyń bári kúıshi emes, abalaǵannyń bári ánshi emes» degen. Qazirgi kúıshilerdiń kóbi saýsaqty jattyqtyryp, kúıdiń tarıhyna, rýhanı ahýalyna tereńdemeıdi. Sondyqtan ol ásersiz. Nege? Óıtkeni júrekten shyqpaıdy. Mine, bizde sol jetispeıdi. Ózim dombyrany 7-8 jastan qolǵa aldym. Ákem kúı tartqan kisi, odan jastaı qaldym. Dombyrany tyńdap úırendim. Dombyra úıretýshiler úırenýshige nota boıynsha oqytady. Notanyń salǵan izimen dál túpnusqadaı tarta almaısyń. Eger kúıshiniń kúıin júregine sińdirip, qulaǵyna quıdyryp tyńdatsań, kúı tarıhyna boılatsań, bala notanyń aýqymyna syımaıtyn áserdi uǵynar edi. Nota degen syzyq qoı, kózben kóresiń de oınaı qoıasyń. Al, ol júrekpen oryndalmaǵasyn óli bolyp qala beredi. Bilim berý júıesiniń bir eskermeı júrgeni – balaǵa sol áserdi sezindire almaýynda. Biz bolsaq, eshkim kúı tyńdamaıdy dep halyqqa renjımiz. Sondyqtan bilim berý isine ózgeris engizý kerek sııaqty. «Tyńdaý» degen bir pán engizý kerek. Máselen, burynǵyda nota joq, kóp kúıshiler sazdy birinen-biri estip tartyp kete bergen ǵoı. Bir bala kúıshi shaldyń batasyn alýǵa kelse, shal álgi balaǵa bir kúı tartyp beredi. Bala zer sala tyńdap, zamatynda sol kúıdi ózine qaıtyp tartyp bergen. Sosyn kúıshi shal batasyn beretin bolǵan. Al eger tarta almasa: «Áı, bala, senen kúıshi shyqpaıdy» dep jyly shyǵaryp salatyn bolǵan. Al, qazirgi kezde qalaı? Bir aı qasynda otyryp, balaǵa nota úıretemiz. Árıne, bilim de kerek, oqyǵan durys. Biraq tabıǵılyqtan alys ketpeý kerek. Qazirgi bilim berý júıesine osy tabıǵılyqty engizý kerek dep oılaımyn. Qalaı degenmen de qala men dala konservatorııasynyń aıyrmashylyǵy bar ǵoı. Ony óziń de baıqaǵan bolarsyń.
– Al endi osynsha qazaqtyń mýzyka ónerine qazyna bolyp qosylatyn jaýharlaryńyzdy qashan jaryqqa shyǵarasyz?
– Baıyppen zerdelep, kóp keshikpeı shyǵaramyz dep oılaımyn. Oǵan deıin kúılerdi bir júıege keltirý kerek. Sondaı-aq, kúıshiniń kúıinde qol tańbasy qalady, ony sazynan tanısyń. Máselen, halyqtyń kúıi bolyp ketken keıbir kúılerdiń avtoryn sazyna, stıline qaraı tabamyz. Sosyn álgindeı Mańǵystaý kúılerindegi kóp kemshilikterdiń ornyn tolyqtyryp bolǵasyn jarııalaımyz. Shıki pisken astaı bolmasyn. Búginde kúı tapsa, onyń mánine qaramaı aqsha taýyp, ataq alý úshin kitap shyǵaryp, artynan úlken daý ne sapasyz bolyp jatady. Sondyqtan ábden zerttep alýymyz kerek.
– Al ózińniń shyǵarǵan kúıleriń bar ma?
– Oǵan dárejem jetken joq. Jańa ózim aıtqan qazaqtyń kúılerin taýysa almaı turyp, qalaı kúı shyǵaramyn?! Osy kúılerdi zerttep shyǵarsaq, men úshin sonyń ózi úlken jetistik.
Ómir derek:
Kenjebek Aıaǵanov – Munaıly aýdandyq óner mektebiniń muǵalimi, Esir Aıshýaquly atyndaǵy respýblıkalyq baıqaýdyń bas júldegeri, Murat Óskinbaev atyndaǵy baıqaýdyń 1-oryn ıegeri, «Shabyt» festıvaliniń dıplomanty, Q.Ahmedııarov atyndaǵy respýblıkalyq oryndaýshylar baıqaýynyń dıplomanty, «Mańǵystaý juldyzdary» baıqaýynyń bas júldegeri.
Suhbattasqan
Dáýren SEIITJANULY,
«Úsh qııan».
