قازاقتىڭ ۇلتتىق مۋزىكا تاريحىندا ەسىمى التىن ارىپپەن جازىلعان تۇلعانىڭ ءبىرى – نەبارى 14 جاسىندا قىزىلجارداعى تايىنشا جارمەڭكەسىندە ءبىرجان سال مەن اقان سەرىنىڭ الدىندا ءان سالعان، قارقارالىداعى قوياندى جارمەڭكەسىندە تالاي ونەر ساڭلاقتارىمەن تابىسقان ءبىرتۋار ءانشى، سازگەر ءمادي ءباپيۇلى. حالىق قازىناسىنا «قاراكەسەك»، «قارقارالى»، «ۇشقارا»، «شىركىن-اي» سىندى قايتالانباس ءىنجۋ-مارجان اندەرىن قوسقان الاشتىڭ اردا تۋعان اسىلىنا بيىل – 130 جىل. ءبىر قىزىعى، وسى كۇنگە دەيىن كوبىمىز تەك ءانشى، سازگەر دەپ تانىپ كەلگەن ءمادي ءباپيۇلىنىڭ ءبىز بىلمەيتىن «سەگىز قىرى، ءبىر سىرى» بار بولسا كەرەك.
باتىر ءمادي
ءمادي اقىن، سازگەرلىگىنەن بولەك، ەرجۇرەك باتىر بولىپتى. جۋرناليست ەرمەك بالتاشۇلى ءوزىنىڭ ءمادي جايىنداعى زەرتتەۋىندە ونىڭ جۇلدىزداي اعىپ شاۋىپ كەلە جاتقان ات ۇستىنەن سەكىرىپ ءتۇسىپ، قايتا قارعىپ مىنەتىندىگى، سوڭىنداعى قۋعىنشىلاردى جەردەن تاس الىپ 30-40 قادام جەردەن تىزەدەن ۇرىپ قۇلاتىپ جۇرە بەرەتىندىگى، بەس-التى جىگىتكە جالعىز ءوزى دەس بەرمەيتىندەي ەرجۇرەك بولعانى تۋرالى اڭگىمەگە بالا كۇنىنەن قانىق بولعاندىعىن جازعان ەكەن.
«اتىڭنان اينالايىن، قارقارالى،
سەنەن بۇلت، مەنەن قايعى تارقامادى.
سايىڭنان سايعاق قۇرلى سايا تاپپاي،
مەن ءبىر جان قۋعىن كورگەن ارقاداعى»،
– دەپ كىندىك قانى تامعان قارقارالىعا مۇڭىن شاققان ءماديدىڭ باتىر بولۋى، ءبىر جاعىنان، كىشكەنتايىنان تاعدىر تاۋقىمەتىن كوپ كورگەندىگىنەن بولسا كەرەك. اكەسى باپيمەن بىرگە تۋعان اعاسى قاقابايدان كورگەن قورلىعى ءبىر جاعىنان، ەكىنشى جاعىنان، وتارشىل وزبىرلاردىڭ ەركىندىكتى، شىندىقتى جىرلاعان ءماديدى قۋدالاپ، جالا جاۋىپ، ءىستى قىلۋى ونى «قاشقىن» اتاندىرىپ، اباقتىعا قامادى. ءوزىنىڭ اباقتىداعى ءحالىن ول «تەسىكتەن الاقانداي ءتىل قاتامىز» دەپ «قارقارالى» انىنە ارقاۋ ەتكەن.
ەكىنشى جاعىنان،
ءماديدىڭ شىققان تەگى دە وسال بولماعان. تالاي داۋدىڭ باسىن اشىپ، ەل-ەلدى بىتىستىرگەن داناگوي ابىز – قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ ۇرپاعى بولىپ كەلەدى. اقىن «ۇشقارا» اتتى ولەڭىندە «ارعى اتام – اۋليە وتكەن ەر قازىبەك» دەي كەلە، «اتامىز ودان كەيىن الشىنبايدى، كەمەڭگەر، اقىل-ويلى، تەرەڭ سايدى» دەپ بابالارىنىڭ اتاق-داڭقىن جىرعا قوسادى.
بۇگىنگىنىڭ «قوياندى جارمەڭكەسى» – ءمادي بايقاۋى
ءبىر قۋانارلىعى، ءمادي اتامىزدىڭ تۋعان جەرى – قاراعاندى ءوڭىرى قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جارىق جۇلدىزىن ۇمىتقان ەمەس. وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسى وسىدان بەس جىل بۇرىن ءمادي اتىنداعى ءى رەسپۋبليكالىق انشىلەر بايقاۋىن ۇيىمداستىرسا، بيىل 130 جىلدىعىنا وراي ەكىنشى سايىستى وتكىزىپ وتىر.
رىمبالا وماربەكوۆا، قاراعاندى وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باستىعى:
– قاراعاندىدا ءداستۇرلى انگە دەگەن ەرەكشە كوزقاراس، سۇيىسپەنشىلىك بار. جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ اتىنداعى بايقاۋلاردى بىرنەشە دۇركىن قايرەكەڭ (قايرات بايبوسىنوۆ – اۆتور), بەكبولات تىلەۋحاننىڭ قولداۋىمەن جانە ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ باستاماسىمەن وتكىزگەن بولاتىنبىز. جەڭىمپازدارى بۇگىندە رەسپۋبليكا ساحنالارىندا تالانتتارىن ۇشتاپ، اندەرىن حالىققا جەتكىزۋدە. تاتتىمبەت اتىنداعى رەسپۋبليكالىق دومبىراشىلار مەن قوبىزشىلار بايقاۋىن دا وتكىزىپ جۇرگەن جايىمىز بار. بيىل ءمادي اتىنداعى بايقاۋدى بابامىزدىڭ 130 جىلدىعىنا ارناپ وتىرمىز. قىستىڭ سۋىعىنا قاراماستان، ەلىمىزدىڭ ءار ايماعىنان 36 قاتىسۋشى كەلىپ وتىر.
ءىى رەسپۋبليكالىق ءمادي ءباپيۇلى اتىنداعى بايقاۋعا قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى قايرات بايبوسىنوۆ، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرلەرى قاتيموللا بەردىعاليەۆ، مەيىرحان ادامبەكوۆ، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ارتىستەرى قاپاش قۇلىشەۆا، عالىم مۇحامەدين، قازاقستان جاستار وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى جاقسىكەلدى كەمالوۆ جانە ءى رەسپۋبليكالىق ءمادي ءباپيۇلى اتىنداعى بايقاۋدىڭ باس جۇلدەگەرى سەرجان مۇسايىندار قازىلىق ەتتى.
ءۇش كۇنگە سوزىلعان بايقاۋدا وزا شاۋىپ، حالىقتىڭ قوشەمەتىنە بولەنگەن جەڭىمپازدار: باس جۇلدە – مەرەي كارىموۆ (استانا); 1-ورىن – جاسۇلان بازاربەكوۆ (الماتى); 2-ورىن – ميراس باقتىعۇلوۆ (ورال), ءبىرجان ەسجانوۆ (استانا); 3-ورىن – قايىرگەلدى وماربەكوۆ (استانا), بالدىرعان تولەگەنوۆا (قارقارالى), مەدەت وساتاەۆ (استانا); ديپلومانت اتاعى جاقسىكەلدى ماياساروۆ (الماتى), ولجاس سۇراعانوۆ (قىزىلجار) ت.ب. بۇيىردى. ج.كارمەنوۆ اتىنداعى ارنايى سىيلىقتار دا ءوز يەلەرىن تاپتى.
جانسايا جارىلعاپ، كورەرمەن، قاراعاندى تۇرعىنى:
– ءماديدىڭ رەسپۋبليكالىق كونكۋرسى – بولەك دۇنيە: ەلدىڭ ىقىلاسى دا زور، انشىلەر دە ۇلكەن تالعاممەن كەلەدى. جاڭا گالا-كونتسەرتتە ونەر كورسەتىپ جاتقان سەرجان مۇسايىن، ەرلان رىسقاليلار – ءى رەسپۋبليكالىق ءمادي بايقاۋىندا ايرىقشا قىرىنان تانىلىپ، جەڭىمپاز بولعاندار، سودان بەرى قانشا وسكەندىگىن كورسەتتى. ءداستۇرلى ءان ونەرىندەگى جاستاردىڭ ۇلكەن لەگى «قۇر ايعاي ءان بە ەكەن؟» دەپ اباي ايتپاقشى، ايقايعا سالماي، كەشەگى اقسەلەۋ اعامىز ايتقانداي، «ءاننىڭ كەيىپكەرىنە اينالىپ» ايتىپ ۇيرەنگەن.
ەرلان رىسقالي، ءانشى، ءى رەسپۋبليكالىق ءمادي ءباپيۇلى اتىنداعى بايقاۋدىڭ لاۋرەاتى:
– ستۋدەنت شاعىمدا دا، كەيىن دە ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىندە تالاي بايقاۋعا قاتىستىم. 2005 جىلى قاراعاندىدا وتكەن ءى رەسپۋبليكالىق ءمادي ءباپيۇلى اتىنداعى دوداعا قاتىسۋشى رەتىندە كەلسەم، بۇل جولى «شالقار» راديوسىنىڭ اتىنان جۋرناليست بولىپ كەلىپ وتىرمىن. سول بايقاۋلاردىڭ بارلىعىن سالىستىرسام، ۇيىمداستىرۋشىلىق جاعىنان قاراعاندى كوش ىلگەرى. بايقاۋعا قاتىسۋشىلارعا قويىلاتىن تالاپتاردى وقۋ ورنىنا ءبىر-ەكى اي بۇرىن جىبەرەدى. قاتىسۋشىلاردىڭ جاتىن ورنى مەن تاماعىن ءوز مويىندارىنا الىپ، جاقسى كۇتەدى. كەي وڭىردە ءىسساپار قاعازىمەن، قۇجاتتاردى راسىمدەۋدە ءبىر-بىرىنە سىلتەپ، اۋرە-سارساڭعا ءتۇسىپ ءجۇرىپ قالاتىن كەزدەرىمىز بولعان. مۇندا ۇمىتكەر ەشتەڭەگە باس قاتىرمايدى، باستى مىندەتى – تەك ءانىن ويداعىداي ايتۋ عانا. ەلىمىزدىڭ باسقا وڭىرلەرى قاراعاندى اكىمدىگى مەن مادەنيەت باسقارماسىنان ۇلگى السا دەيمىن.
ءماديدىڭ جاڭا ەكى ءانى تابىلدى
بۇل بايقاۋدىڭ جاڭالىعى – ءداستۇرلى ءان ونەرىنىڭ بۇگىنگى اقساقالى، قازىلار القاسىنىڭ توراعاسى قايرات اۋكەنۇلىنىڭ ءماديدىڭ ەشكىم ەستىمەگەن ءانى – «ۇشقارانىڭ» ءبىر نۇسقاسى مەن شاكىرتى قايىرگەلدى وماربەكوۆتىڭ «قوش، ەلىم» اندەرىنىڭ تۇساۋىن كەسۋى بولدى. قايرەكەڭ «مۇقان تولەباەۆتىڭ جەكە مۇراعاتىنان تاپقان وسى اندەردى ايتىپ جۇرگەنىمە قاراي، قاراكەسەكتەر جينالىپ ماعان ەسكەرتكىش قوياتىن شىعار» دەگەن قالجىڭىمەن قالىڭ كوپشىلىكتى قىران-توپان كۇلكىگە باتىردى.
قايرات بايبوسىنوۆ، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى:
– ۇستازىم جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ بەس-التى جاس شاماسىندا اعاسى جاقىپبەككە ەرىپ، قوياندى جارمەڭكەسىنە بارعانىندا ءماديدىڭ الدىندا ءان سالعان ەكەن. «سوندا ريزا بولعان ءمادي قالتاسىنان بەس تەڭگە الىپ بەرىپ، ماڭدايىمنان ءسۇيىپ، باتاسىن بەرگەن» دەپ ايتۋشى ەدى ۇستازىم. سول ماديدەن باتا العان جۇسەكەڭنىڭ شاكىرتى – مەن بۇگىن الدارىڭىزعا اعا بولىپ، باتامدى بەرۋگە كەلىپ تۇرمىن. قاراعاندى ءوڭىرى، ورتالىق قازاقستان – ءاننىڭ تۋىن تىككەن جەر. ءمادي بايقاۋى تەك جارىس ەمەس، انشىلەردىڭ بىرىمەن-ءبىرى قاۋىشىپ، ءاننىڭ قىر-سىرىن توقىپ، ۇيرەنەتىن قوياندى جارمەڭكەسى سەكىلدى.
ءتۇيىن
ءداستۇرلى ءان ونەرىنە قادام باسقان انشىلەر كاسىبي دەڭگەيگە جەتۋ ءۇشىن بايگەگە ءجيى ءتۇسۋى كەرەك. وسى ورايدا حالىقارالىق، رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە وتەتىن سىندار ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا: امىرە، ءمادي، مايرا، جۇسىپبەك، عاريفوللا اتىنداعى ءان بايقاۋلارى، اباي-شاكارىم وقۋلارى، «شابىت»، «شىرقا، داۋىسىم». تاريحتا بولعان-بولماعانى ءالى كۇنگە ءدۇدامال كۇي كەشىپ، داۋ تۋدىرىپ، اندەرى «حالىقتىكى» دەگەن اتپەن شىرقالىپ جۇرگەن سەگىز سەرى مەن نياز سەرى بابالارىمىز تۋراسىنداعى اڭگىمەلەردىڭ شەكاراسى ءالى جابىق. ال قازاق ءانىنىڭ اتاسى اتانعان ءبىرجان، اقان، ۇكىلى ىبىراي، جاياۋ مۇسالاردىڭ اتىنداعى بايقاۋلار ءداستۇرلى تۇردە ءار ءدۇلدۇلدىڭ ءوز تۋعان جەرىندە وتەتىن كۇن بار ما ەكەن؟ وكىنىشكە قاراي، اتالعان تۇلعالاردىڭ اتىنداعى بايقاۋ ۇدايى وتپەي، تەك مەرەيتوي اياسىندا عانا جارق ەتىپ ءوتىپ، جالپ ەتىپ ءسونىپ جاتىر. ءابىلاحات ەسپاەۆ، ءشامشى قالداياقوۆ اعالارىمىزدىڭ اندەرىنە ارنالعان ءان كەشتەرى مەن بايقاۋلار، «جاس قانات» جىل سايىن وتپەسە، كوڭىلىمىز كونشىمەيدى. ال قازاقتىڭ ءوزى دە، كوزى دە بولعان ءداستۇرلى ءان مەن كۇيى مۇراعاتتار مەن «التىن قور» ءۇشىن عانا جارالعانداي كۇي كەشۋدە. سال-سەرىلەردىڭ وزدەرى كوزدەن كەتكەنىمەن، مۇراسى كوڭىلدەن وشپەۋى ءۇشىن جان-جاقتى قام جاساماساق بولماس!
جادىرا جۇماكۇلباي،
«الاش ايناسى».
