Qazaqtyń ulttyq mýzyka tarıhynda esimi altyn árippen jazylǵan tulǵanyń biri – nebári 14 jasynda Qyzyljardaǵy Taıynsha jármeńkesinde Birjan sal men Aqan seriniń aldynda án salǵan, Qarqaralydaǵy Qoıandy jármeńkesinde talaı óner sańlaqtarymen tabysqan birtýar ánshi, sazger Mádı Bápıuly. Halyq qazynasyna «Qarakesek», «Qarqaraly», «Úshqara», «Shirkin-aı» syndy qaıtalanbas injý-marjan ánderin qosqan Alashtyń arda týǵan asylyna bıyl – 130 jyl. Bir qyzyǵy, osy kúnge deıin kóbimiz tek ánshi, sazger dep tanyp kelgen Mádı Bápıulynyń biz bilmeıtin «segiz qyry, bir syry» bar bolsa kerek.
Batyr Mádı
Mádı aqyn, sazgerliginen bólek, erjúrek batyr bolypty. Jýrnalıst Ermek Baltashuly óziniń Mádı jaıyndaǵy zertteýinde onyń juldyzdaı aǵyp shaýyp kele jatqan at ústinen sekirip túsip, qaıta qarǵyp minetindigi, sońyndaǵy qýǵynshylardy jerden tas alyp 30-40 qadam jerden tizeden uryp qulatyp júre beretindigi, bes-alty jigitke jalǵyz ózi des bermeıtindeı erjúrek bolǵany týraly áńgimege bala kúninen qanyq bolǵandyǵyn jazǵan eken.
«Atyńnan aınalaıyn, Qarqaraly,
Senen bult, menen qaıǵy tarqamady.
Saıyńnan saıǵaq qurly saıa tappaı,
Men bir jan qýǵyn kórgen Arqadaǵy»,
– dep kindik qany tamǵan Qarqaralyǵa muńyn shaqqan Mádıdiń batyr bolýy, bir jaǵynan, kishkentaıynan taǵdyr taýqymetin kóp kórgendiginen bolsa kerek. Ákesi Bápımen birge týǵan aǵasy Qaqabaıdan kórgen qorlyǵy bir jaǵynan, ekinshi jaǵynan, otarshyl ozbyrlardyń erkindikti, shyndyqty jyrlaǵan Mádıdi qýdalap, jala jaýyp, isti qylýy ony «qashqyn» atandyryp, abaqtyǵa qamady. Óziniń abaqtydaǵy halin ol «tesikten alaqandaı til qatamyz» dep «Qarqaraly» ánine arqaý etken.
Ekinshi jaǵynan,
Mádıdiń shyqqan tegi de osal bolmaǵan. Talaı daýdyń basyn ashyp, el-eldi bitistirgen danagóı abyz – qaz daýysty Qazybek bıdiń urpaǵy bolyp keledi. Aqyn «Úshqara» atty óleńinde «Arǵy atam – áýlıe ótken er Qazybek» deı kele, «Atamyz odan keıin Alshynbaıdy, Kemeńger, aqyl-oıly, tereń saıdy» dep babalarynyń ataq-dańqyn jyrǵa qosady.
Búginginiń «Qoıandy jármeńkesi» – Mádı baıqaýy
Bir qýanarlyǵy, Mádı atamyzdyń týǵan jeri – Qaraǵandy óńiri qazaqtyń mańdaıyna bitken jaryq juldyzyn umytqan emes. Oblystyq mádenıet basqarmasy osydan bes jyl buryn Mádı atyndaǵy I respýblıkalyq ánshiler baıqaýyn uıymdastyrsa, bıyl 130 jyldyǵyna oraı ekinshi saıysty ótkizip otyr.
Rymbala OMARBEKOVA, Qaraǵandy oblystyq mádenıet basqarmasynyń bastyǵy:
– Qaraǵandyda dástúrli ánge degen erekshe kózqaras, súıispenshilik bar. Júsipbek Elebekov atyndaǵy baıqaýlardy birneshe dúrkin Qaırekeń (Qaırat Baıbosynov – avtor), Bekbolat Tileýhannyń qoldaýymen jáne bizdiń jigitterdiń bastamasymen ótkizgen bolatynbyz. Jeńimpazdary búginde respýblıka sahnalarynda talanttaryn ushtap, ánderin halyqqa jetkizýde. Táttimbet atyndaǵy respýblıkalyq dombyrashylar men qobyzshylar baıqaýyn da ótkizip júrgen jaıymyz bar. Bıyl Mádı atyndaǵy baıqaýdy babamyzdyń 130 jyldyǵyna arnap otyrmyz. Qystyń sýyǵyna qaramastan, elimizdiń ár aımaǵynan 36 qatysýshy kelip otyr.
II respýblıkalyq Mádı Bápıuly atyndaǵy baıqaýǵa Qazaqstannyń Halyq ártisi, Memlekettik syılyqtyń laýreaty Qaırat Baıbosynov, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkerleri Qatımolla Berdiǵalıev, Meıirhan Adambekov, Qazaqstannyń eńbek sińirgen ártisteri Qapash Qulysheva, Ǵalym Muhamedın, Qazaqstan Jastar odaǵy syılyǵynyń laýreaty Jaqsykeldi Kemalov jáne I respýblıkalyq Mádı Bápıuly atyndaǵy baıqaýdyń bas júldegeri Serjan Musaıyndar qazylyq etti.
Úsh kúnge sozylǵan baıqaýda oza shaýyp, halyqtyń qoshemetine bólengen jeńimpazdar: bas júlde – Mereı Kárimov (Astana); 1-oryn – Jasulan Bazarbekov (Almaty); 2-oryn – Mıras Baqtyǵulov (Oral), Birjan Esjanov (Astana); 3-oryn – Qaıyrgeldi Omarbekov (Astana), Baldyrǵan Tólegenova (Qarqaraly), Medet Osataev (Astana); dıplomant ataǵy Jaqsykeldi Maıasarov (Almaty), Oljas Suraǵanov (Qyzyljar) t.b. buıyrdy. J.Kármenov atyndaǵy arnaıy syılyqtar da óz ıelerin tapty.
Jansaıa JARYLǴAP, kórermen, Qaraǵandy turǵyny:
– Mádıdiń respýblıkalyq konkýrsy – bólek dúnıe: eldiń yqylasy da zor, ánshiler de úlken talǵammen keledi. Jańa gala-konertte óner kórsetip jatqan Serjan Musaıyn, Erlan Rysqalılar – I respýblıkalyq Mádı baıqaýynda aıryqsha qyrynan tanylyp, jeńimpaz bolǵandar, sodan beri qansha óskendigin kórsetti. Dástúrli án ónerindegi jastardyń úlken legi «Qur aıǵaı án be eken?» dep Abaı aıtpaqshy, aıqaıǵa salmaı, keshegi Aqseleý aǵamyz aıtqandaı, «ánniń keıipkerine aınalyp» aıtyp úırengen.
Erlan RYSQALI, ánshi, I respýblıkalyq Mádı Bápıuly atyndaǵy baıqaýdyń laýreaty:
– Stýdent shaǵymda da, keıin de elimizdiń ár óńirinde talaı baıqaýǵa qatystym. 2005 jyly Qaraǵandyda ótken I respýblıkalyq Mádı Bápıuly atyndaǵy dodaǵa qatysýshy retinde kelsem, bul joly «Shalqar» radıosynyń atynan jýrnalıst bolyp kelip otyrmyn. Sol baıqaýlardyń barlyǵyn salystyrsam, uıymdastyrýshylyq jaǵynan Qaraǵandy kósh ilgeri. Baıqaýǵa qatysýshylarǵa qoıylatyn talaptardy oqý ornyna bir-eki aı buryn jiberedi. Qatysýshylardyń jatyn orny men tamaǵyn óz moıyndaryna alyp, jaqsy kútedi. Keı óńirde issapar qaǵazymen, qujattardy rásimdeýde bir-birine siltep, áýre-sarsańǵa túsip júrip qalatyn kezderimiz bolǵan. Munda úmitker eshteńege bas qatyrmaıdy, basty mindeti – tek ánin oıdaǵydaı aıtý ǵana. Elimizdiń basqa óńirleri Qaraǵandy ákimdigi men mádenıet basqarmasynan úlgi alsa deımin.
Mádıdiń jańa eki áni tabyldy
Bul baıqaýdyń jańalyǵy – dástúrli án óneriniń búgingi aqsaqaly, qazylar alqasynyń tóraǵasy Qaırat Áýkenulynyń Mádıdiń eshkim estimegen áni – «Úshqaranyń» bir nusqasy men shákirti Qaıyrgeldi Omarbekovtiń «Qosh, elim» ánderiniń tusaýyn kesýi boldy. Qaırekeń «Muqan Tólebaevtyń jeke muraǵatynan tapqan osy ánderdi aıtyp júrgenime qaraı, qarakesekter jınalyp maǵan eskertkish qoıatyn shyǵar» degen qaljyńymen qalyń kópshilikti qyran-topan kúlkige batyrdy.
Qaırat BAIBOSYNOV, Qazaqstannyń Halyq ártisi:
– Ustazym Júsipbek Elebekov bes-alty jas shamasynda aǵasy Jaqypbekke erip, Qoıandy jármeńkesine barǵanynda Mádıdiń aldynda án salǵan eken. «Sonda rıza bolǵan Mádı qaltasynan bes teńge alyp berip, mańdaıymnan súıip, batasyn bergen» dep aıtýshy edi ustazym. Sol Mádıden bata alǵan Júsekeńniń shákirti – men búgin aldaryńyzǵa aǵa bolyp, batamdy berýge kelip turmyn. Qaraǵandy óńiri, Ortalyq Qazaqstan – ánniń týyn tikken jer. Mádı baıqaýy tek jarys emes, ánshilerdiń birimen-biri qaýyshyp, ánniń qyr-syryn toqyp, úırenetin Qoıandy jármeńkesi sekildi.
TÚIIN
Dástúrli án ónerine qadam basqan ánshiler kásibı deńgeıge jetý úshin báıgege jıi túsýi kerek. Osy oraıda halyqaralyq, respýblıkalyq deńgeıde ótetin syndar saýsaqpen sanarlyqtaı ǵana: Ámire, Mádı, Maıra, Júsipbek, Ǵarıfolla atyndaǵy án baıqaýlary, Abaı-Shákárim oqýlary, «Shabyt», «Shyrqa, daýysym». Tarıhta bolǵan-bolmaǵany áli kúnge dúdámal kúı keship, daý týdyryp, ánderi «halyqtiki» degen atpen shyrqalyp júrgen Segiz seri men Nııaz seri babalarymyz týrasyndaǵy áńgimelerdiń shekarasy áli jabyq. Al qazaq ániniń atasy atanǵan Birjan, Aqan, Úkili Ybyraı, Jaıaý Musalardyń atyndaǵy baıqaýlar dástúrli túrde ár dúldúldiń óz týǵan jerinde ótetin kún bar ma eken? Ókinishke qaraı, atalǵan tulǵalardyń atyndaǵy baıqaý udaıy ótpeı, tek mereıtoı aıasynda ǵana jarq etip ótip, jalp etip sónip jatyr. Ábilahat Espaev, Shámshi Qaldaıaqov aǵalarymyzdyń ánderine arnalǵan án keshteri men baıqaýlar, «Jas qanat» jyl saıyn ótpese, kóńilimiz kónshimeıdi. Al qazaqtyń ózi de, kózi de bolǵan dástúrli án men kúıi muraǵattar men «Altyn qor» úshin ǵana jaralǵandaı kúı keshýde. Sal-serilerdiń ózderi kózden ketkenimen, murasy kóńilden óshpeýi úshin jan-jaqty qam jasamasaq bolmas!
Jadyra JUMAKÚLBAI,
«Alash aınasy».
