قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءان ونەرى تاريحىندا وزىندىك ورنى بار تۇلعالاردىڭ ءبىرى — مولداباي.مولداباي 1858 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. تۋعان جەرى اقتوبە ۋەزىنىڭ ءبورلى بولىستىعىنىڭ ءۇشىنشى اۋىلى، بۇل — قازىرگى مارتوك اۋدانى اۋماعىنداعى جەر. ول جىلقى جىلى تۋعاندىقتان، اتا-اناسى اتىن جىلقىشى دەپ قويىپتى. ءبىر ولەڭىندە ول: «ورىنبوردىڭ الدىندا تاعالاعان جورعاداي» دەپ، ءوزىن جورعاعا تەڭەگەنى بار.
مولدابايدىڭ اكەسى مالشى بولعان. ال اتاسى تورعاي دومبىراشى، تىلگە شەشەن، تاۋىپ سويلەيتىن وتكىر ءتىلدى ادام بولىپتى. قوناقجاي تور-عايدىڭ ۇيىندە ءانشى، كۇيشى — ونەرلى ادامدار ءجيى باس قوسادى ەكەن. سول ورتادا وسكەن مولداباي جاستايىنان مالشىلىققا ەمەس، ونەرگە بوي ۇرادى.
مولداباي — سەرى بولعان ادام، ۇنەمى قاسىنا 20-25 جىگىت ەرتىپ، ويىن-تويدا جۇرگەن. مولدابايدىڭ جەلجەتپەس دەگەن اتى، جۇيرىك تازىسى مەن قىران بۇركىتى بولعان. جەلجەتپەس يەسى ءان سالىپ كەلە جاتقاندا، اقىرىن ءجۇرىپ، ءان اۋەنىمەن قوزعالۋعا ۇيرەنگەن ەكەن.
مولداباي مۇراسى — قازاق ءان ونەرىنىڭ قازىناسى. بۇل — كۇن وتكەن سايىن ءوز قۇنىن جويمايتىن، كەرىسىنشە، باعاسى شارىقتاپ، قىمباتتاي تۇسەتىن قازىنا.
ءبىز ءۇشىن مولداباي بەينەسى سازگەر، سەرى، ال ەڭ الدىمەن ءانشى-ورىنداۋشى رەتىندە اسقاق. ونىڭ تازا، سىڭعىرلاعان داۋسى ەل جادىندا قالعان.
سونىمەن قاتار، ونىڭ داۋسى ەرەكشە كەڭ دياپازوندى، كۇشتى بول-عان ەكەن. مارتوك اۋدانىنداعى قويباسى تاۋى مەن اۋدان ورتالىعى اراسىندا ۇلكەن قىرات بار. ول
«بەستەڭگە» اتالادى. ءبىر باي كىسى جولدا كەلە جاتىپ، بەس تەڭگە اقشاسىن قىر باسىندا جوعالتىپ الىپتى. كەيىن ىزدەگەنىمەن، اقشا تابىلماعان. سونان قىرات «بەستەڭگە» دەپ اتالىپ كەتكەن كورىنەدى. سول قىر باسىنا شىعىپ، تاڭەرتەڭ مولداباي دومبىراسىمەن ءان سالعاندا، ءانشىنىڭ داۋسى تومەندەگى اۋىل-ايماققا ەستىلەدى ەكەن دە، سيىر ساۋعان كەلىنشەكتەر، شارۋالارىن قويا قويىپ، انگە قۇلاق تۇرىسەدى. بۇل — قاريالاردان ەستىگەن اڭگىمە.
ءانشى رەتىندە مولداباي تەك تابيعات بەرگەن داۋسىمەن عانا ەرەكشەلەنبەگەن، سونداي-اق ورىنداۋشىلىق ءتاسىلى دە بولەك، ءوز ءستيلى بار ءانشى بولعان. انشىلىك ونەرىمەن مولداباي ورىنبور جارمەڭكەسىنىڭ ءمانىن دە، ءسانىن دە كەلتىرگەن.
مولدابايدىڭ سازگەرلىگىنە كەلسەك، كەزىندە ونىڭ كوپتەگەن اندەرى ەل اراسىنا كەڭ تاراعان دەپ شامالايمىز. بىراق كەيىنگى الاساپىران زاماندا كوپشىلىگى ۇمىتىلعان. بىزگە «قويشىنىڭ ءانى»، «بەستوسپا»، «سۋسار-اي»، «مولداباي» سەكىلدى ساۋساقپەن سانارلىق تۋىندىلارى عانا جەتىپ وتىر. قالعانىن ىزدەپ، جيناستىرۋمەن ونەر زەرتتەۋشىلەرى اينالىسادى دەپ سەنەمىز. مولدابايدىڭ تاعى ءبىر قىرى — ول ايتىسكەر اقىن دا بولعان. ونىڭ التىن دەگەن قىزبەن ايتىسى جونىندە دەرەكتەر قالعان.
مولداباي اتاقتى كۇيشى قازانعاپپەن كەزدەسكەن، سونداي-اق ابىلقايىر حان ۇرپاعى، كۇيشى قامبار مەدەتوۆپەن دە تىعىز دوستىق قاتىناستا بولعان دەسەدى.
مولدابايدىڭ اتىن ءان تاريحىندا قالدىرعان شىعارماسى — «مولداباي» ءانى ەكەنىن جۇرت جاقسى بىلەدى. مولداباي — باسقا تۋىندىلارى ۇمىتىلىپ، كوپشىلىككە بەيمالىم قالعان تۇستا دا وسى ءبىر عانا انمەن ونەردە، ەل جادىندا ساقتالعان دارىن.
«مولداباي» — ەرەكشە ءان، ويناقى، كوڭىلدى ءان. مىسالى:
«تاڭىربەرلى مولداباي
مالعا جارلى بولسا دا،
ايتار سوزگە كەلگەندە،
تىلگە شەشەن، انگە باي» — دەپ، ءوزىن تانىستىرىپ باستاعان تۇستان-اق ءبىر ەرەكشە شۋاقپەن، جىلىلىقپەن تىڭدارمان جانىن باۋراپ الادى.
وتكەن عاسىردىڭ 50-60-جىلدارىندا «مولداباي ءانى» ەل اۋزىندا ايتىلاتىن، «قازاق اندەرى» دەگەن جيناققا ءاردايىم ەنگىزىلەتىن. ءوزىمىز تالاي ەستىدىك، اۋەنىن دە ۇيرەنگەنبىز. قازىرگە دەيىن سول اۋەن ۇمىتىلعان جوق. بىراق بۇگىندە بۇل ءاننىڭ ساحنالاردا، مادەني شارالاردا بولماسا، جيىن-تويلاردا كوپ ايتىلمايتىنى وكىنىشتى. قازىرگى ءان جيناقتارىنا دا ەنبەي قالىپ جاتادى. مولدابايدىڭ ءانىن كەزىندە ءانشى ءالي قۇرمانوۆ (1901-1969 جج.) بۇكىل قازاق اراسىنا تاراتتى. ول مولداباي ءانىن ەرەكشە ەكپىنمەن، ويناقى، باي ميميكامەن، ەركىن تۇردە ورىنداعان. ال دومبىرا قاعىسىن دا سان ءتۇرلى ادىسكە سالىپ، ويناقشىتا تارتىپ، تىڭداۋشىلارىن قىزدىرا ايتقان. ول مولدابايدىڭ «مولداباي»، «سۋسار-اي»، «قويشىنىڭ ءانى»، «بەستوسپا» اندەرىن ورىنداعان. تەنور داۋىستى ءالي مولدابايدىڭ ءانىن ايتقاندا كورەرمەندەر دۋ قول شاپالاقتاپ، ءانشىنى ساحنادان جىبەرمەي، ءاندى قايتا-قايتا ايتقىزادى ەكەن.
قازاق كسر-ءىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى ءالي قۇرمانوۆتىڭ ورىنداۋىندا جازىلىپ الىنعان مولدابايدىڭ بىرنەشە ءانى وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيى قورىندا ساقتاۋلى. اتاپ ايتقاندا، ءالي قۇرمانوۆتىڭ ورىنداۋىندا كينوتاسپاعا، سونداي-اق، دىبىس تاسپاعا جازىلعان اندەر ساقتالعان. بۇلاردىڭ اراسىندا مولدابايدىڭ «مولداباي»، «قويشىنىڭ ءانى» اندەرى بار، ال تاعى بىرنەشە ءاننىڭ اۆتورى كورسەتىلمەگەن. بالكىم، ول اندەر دە — مولدابايدىڭ اندەرى بولار؟ ازىرگە بۇل جاعى بەلگىسىز.
اتاقتى ءانشى، تەرمەشى، جىرشى ءالي قۇرمانوۆ 1901 جىلى شالقار اۋدانىندا تۋعان. ول — قۇرمانعازى اتىنداعى وركەستردىڭ العاشقى قۇرامىنداعى دومبىراشىلاردىڭ ءبىرى. 1936 جىلى ماسكەۋدە وتكەن قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ونكۇندىگىنە قاتىس-قان. سول جىلى وعان قازاق كسر-ءىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى اتاعى بەرىلدى. ءالي قۇرمانوۆ رەپەرتۋارىندا مۇحيتتىڭ، قىزىل ءانشىنىڭ، باتاقتىڭ سارىسىنىڭ، ت. ب. اندەرى بولعان. «ءاليدىڭ وتكىر تەرمەسى، قولدارىن نەشە ساققا جۇگىرتىپ، ويناقشىتىپ، دومبىرانى قاعۋى، ءان ورىنداعانداعى شىعارماشىلىق ەركىندىگىنە بايلانىستى، ماسكەۋ تىڭداۋشىلارىنىڭ ايىزىن قاندىردى»، — دەپ جازدى احمەت جۇبانوۆ.
ءانشى ءجۇسىپ سەيىلوۆ تە (1901 — 1971 جج.) — مولداباي شىعارمالارىن ناسيحاتتاۋشى، ورىنداۋشى رەتىندە ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەن جان. ول قارابۇتاقتا دۇنيەگە كەلگەن. 1962 جىلى قازاق كسر-ءىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى اتاعىنا يە بولدى. احمەت جۇبانوۆ ءجۇسىپتىڭ انشىلىك، ورىنداۋ-شىلىق شەبەرلىگىن جوعارى باعالاپ، «…قىزىپ كەتكەندە عاريفوللادان دا وزىپ كەتەتىن» دەگەن.
قازىر «مولداباي» ءانىن ورىنداۋشىلار اراسىندا اتاقتى ءانشى بەكبولات تىلەۋحاندى ەرەكشە ايتۋ كەرەك. ونىڭ ەرەكشەلىگى — قازاقستاننىڭ قاي ءوڭىرىنىڭ دە — باتىستىڭ، شىعىستىڭ، وڭتۇستىكتىڭ، ارقانىڭ — انشىلەرىن اتاپ وتىرىپ، ولاردىڭ اندەرىن ناقىشىنا كەلتىرىپ، ءار ايماق مەكتەبىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە ساي شەبەر ورىندايدى، تىڭدارمانىن ءبىر ايماقتان ەكىنشى ايماققا ساپارلاپ، اۋىلدان-اۋىلدى ارالاپ جۇرگەندەي اسەرگە بولەيدى. مەن «مولداباي» ءانىن بەكبولاتتىڭ ورىنداۋىندا بىرنەشە رەت تىڭدادىم. بەكبولات بىردە داۋسىن جوعارى كوتەرىپ، بىردە تومەندەتىپ، قولىن دا، دومبىراسىن دا ويناقشىتىپ، «مولداباي» ءانىن باستاي جونەلگەندە، ءاپ-ساتتە-اق باۋراپ الىپ، ءاننىڭ، ورىنداۋشىنىڭ جەتەگىندە كەتە باراسىڭ…
ءبىر جولى ونىڭ «مولداباي» ءانىن اقتوبەدەگى ستۋدەنتتەر سارايىندا وتكەن كونتسەرتتە ورىنداپ، جۇرتشىلىقتى ءدۇر سىلكىندىرگەنى ەسىمىزدە.
«مولداباي» ءانىن اقتوبەلىك تالانت-تى ءانشى قويانباي توباعابىلوۆ تا جاقسى ورىندايدى. سول سەكىلدى قازىر بۇل ءاندى ساحناعا الىپ شىعىپ جۇرگەن جاس انشىلەر دە بار.
مولداباي 1923 جىلى كەنەتتەن قايتىس بولعان دەسەدى. ەل اۋزىندا قالعان اڭگىمەگە ساي، مولداباي ءبىر جيىن-تويدان كەيىن اۋىلىنا اۋىرىپ قايتادى. ۇيىنە كەلگەن سوڭ جۋىنىپ-تازالانىپ، اۋىلداستارىن، جاقىندارىن شاقىرىپ قوشتاسادى. ال كۇن ۇياسىنا باتقان شاقتا ءانشى باقيعا اتتانىپتى.
ءانشى ءبىر كەزدە ۇلكەن تويدان قىمبات، اق ءتۇستى جىبەك ورامال اكەلگەن ەكەن. التىن ءتۇستى جىپپەن، اراب قارىپتەرىمەن قۇران سوزدەرى جازىلعان سول ورامالدى ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇنىنە دەيىن ۇقىپتاپ ۇستاپ، قاستەرلى مۇلىكتەي ساقتاعان دەسەدى. ءومىرىنىڭ سوڭعى ساعاتتارىندا قاسىندا بولعان تۋىس-قاندارىنا: «مەنى جەرلەگەندە، دومبىرامدى قۇران سوزدەرى جازىلعان اق جىبەك ورامالعا وراپ، قاسىما سالىڭدار» دەپ وسيەت ايتىپتى. ەل اۋزىنداعى مولداباي تۋرالى دەرەكتەردى جيناپ جۇرگەن مارتوكتىك ولكەتانۋشى ەلەنا ونيسكوۆانىڭ ايتۋىنشا، تۋىستارى ءانشىنىڭ سوڭعى تىلەگىن ورىنداعان. ءانشى قويباسى تاۋىنىڭ قويناۋىندا جەرلەنگەن، قازىر بۇل — مارتوك اۋدانىنىڭ بايتورىساي سەلولىق وكرۋگىنە قاراستى جەر.
بۇگىندە مولدابايدىڭ بەيىتى تابىلىپ، بىلەتىن جانداردىڭ ايتۋى بو-يىنشا ورنى بەلگىلەندى. ەگەر سول جەردە ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلسە، بەيىتتەن دومبىرا شىعۋى ءتيىس. سوندا مولداباي جەرلەنگەن جەر بۇلتارتپاستاي دەرەكپەن دالەلدەنەدى.
مولدابايدىڭ اتا-تەگىنە كەلسەك، تامانىڭ تاڭىربەرلىسىنەن تارايدى. اتاسى تورعاي، مولداباي جانە ونىڭ ۇلى جيەنشورا، نەمەرەسى ەسەنامان، شوبەرەسى مۇرات — بەسەۋى دە ءانشى-ونەرپاز. جيەنشورا انشىلىگى جاعىنان اكەسىمەن تەڭدەس ونەر يەسى بولعان. ەسەنامان سۋىرىپ سالما اقىن، ءانشى-دومبىراشى بولعان ەكەن. مۇرات تا ءان سالعان، دومبىرا تارتقان. ول ۇلى وتان سوعىسىندا قازا تاپقان. وسىمەن مولداباي شەجىرەسى توقتايدى.
جوعارىدا مەن مارتوكتىك ولكەتانۋشى ەلەنا ونيسكوۆانىڭ ەسىمىن اتاپ كەتتىم. مولداباي تۋرالى قازىر بىزگە بەلگىلى دەرەكتەردىڭ باسىم بولىگى — وسى ەلەنانىڭ جيعان-تەرگەنى. ول — بۇرىنىراقتا اۋداندىق كىتاپحانادا، ال كەيىن اۋداندىق گازەتتە ىستەي ءجۇرىپ، ەشكىمنىڭ تاپسىرماسىنسىز، ءوز قىزىعۋشىلىعىمەن مارتوك تاريحىن زەرتتەگەن ادام. جۇرەگى تازا، ەلگە، جەرگە ادال، ۇلتى پولياك ەلەنانى مارتوك تاريحىنىڭ بىلگىرى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس.
مارتوكتىك دارىگەر جاقسات قارىلعاشوۆ تا — ءوز بەتىمەن ىزدەنىپ، مولداباي تۋرالى ءبىراز دەرەك جيعان ادام. ال تاعى ءبىر مارتوكتىك ولكەتانۋشى مالىك جانعاليەۆ مولداباي بەيىتى باسىنا بەلگى قويدى.
ءوز باسىم «مولداباي» ءانىن بالا كۇنىمنەن ءبىلىپ وسكەن جانداردىڭ ءبىرىمىن. ۇلىم داۋرەندى ۇيىقتاتقاندا دا، ۇنەمى دومبىرامەن وسى ءاندى ايتۋشى ەدىم. بىراق ءوزىم ءسۇيىپ ايتاتىن بۇل ءاننىڭ اۆتورى ءبىزدىڭ جاقتىڭ ادامى دەپ ويلاماپپىن. مولدابايدىڭ تەك ءانى بولماسا، ءوزى تۋرالى دەرەكتەر مۇلدە جارىققا شىعارىلماعان عوي. 1992 جىلى مەنى قىزمەت ورنىما مارتوكتىك اقساقال سەيىتقالي جانعاليەۆ ىزدەپ كەلدى. مولدابايدىڭ مارتوك وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن جان ەكەنىن، رۋى تاما ەكەنىن، وعان تۋىس بولىپ كەلەتىن جانداردىڭ بۇگىندە مارتوكتە تۇراتىنىن العاش سول كىسىدەن ەستىدىم. 1996 جىلى وسى دەرەكتەردى بەلگىلى سازگەر، ونەر زەرت-تەۋشىسى يليا جاقانوۆپەن ءبولىستىم. يل-اعاڭ مولدابايدى زەرتتەۋ ءىسىن شۇعىل تۇردە قولعا الدى. ول كىسىمەن مارتوككە بىرنەشە رەت بىرگە باردىق، بىلەدى دەگەن ادامدارمەن جولىعىپ، كوپتەگەن دەرەكتەر، مالىمەتتەر جينادى. ءانشى بەيىتىنىڭ باسىندا بولدىق. يليا جاقانوۆ كەيىن دە مارتوككە قايتا-قايتا كەلىپ، كوپ ىزدەندى. ءسويتىپ، «التىن وردا» گازە-تىنە مولداباي ءانشى تۋرالى كولەمدى ماقالا جاريالادى. بۇل — مولداباي تۋرالى ەڭ العاشقى كولەمدى ماقالا ەدى.
اقتوبە وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيى مولداباي ەسىمىن ەستە ساقتاۋ، ونىڭ مۇراسىن ناسيحاتتاۋ باعىتىندا بىرنەشە شارا ۇيىمداستىردى. دەگەنمەن، قازاق ءان ونەرى تاريحىندا وزىندىك ورنى بار مولداباي مۇراسىن زەرتتەۋ جانە ناسيحاتتاۋ، ەسىمىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا ونىڭ اتىنا كوشەلەر، نىساندار بەرۋ، مولدابايعا ارنالعان تاريحي-تانىمدىق، مادەني كەشتەر، كەزدەسۋلەر، باسقا دا شارالار ۇيىمداستىرۋ ءىسىن كوپشىلىك بولىپ قولعا الاتىن ۋاقىت كەلدى دەپ بىلەمىز.
ەركىن قۇرمانبەك،
قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى.
