Qazaqtyń dástúrli án óneri tarıhynda ózindik orny bar tulǵalardyń biri — Moldabaı.Moldabaı 1858 jyly dúnıege kelgen. Týǵan jeri Aqtóbe ýeziniń Bórli bolystyǵynyń úshinshi aýyly, bul — qazirgi Mártók aýdany aýmaǵyndaǵy jer. Ol jylqy jyly týǵandyqtan, ata-anasy atyn Jylqyshy dep qoıypty. Bir óleńinde ol: «Orynbordyń aldynda taǵalaǵan jorǵadaı» dep, ózin jorǵaǵa teńegeni bar.
Moldabaıdyń ákesi malshy bolǵan. Al atasy Torǵaı dombyrashy, tilge sheshen, taýyp sóıleıtin ótkir tildi adam bolypty. Qonaqjaı Tor-ǵaıdyń úıinde ánshi, kúıshi — ónerli adamdar jıi bas qosady eken. Sol ortada ósken Moldabaı jastaıynan malshylyqqa emes, ónerge boı urady.
Moldabaı — seri bolǵan adam, únemi qasyna 20-25 jigit ertip, oıyn-toıda júrgen. Moldabaıdyń Jeljetpes degen aty, júırik tazysy men qyran búrkiti bolǵan. Jeljetpes ıesi án salyp kele jatqanda, aqyryn júrip, án áýenimen qozǵalýǵa úırengen eken.
Moldabaı murasy — qazaq án óneriniń qazynasy. Bul — kún ótken saıyn óz qunyn joımaıtyn, kerisinshe, baǵasy sharyqtap, qymbattaı túsetin qazyna.
Biz úshin Moldabaı beınesi sazger, seri, al eń aldymen ánshi-oryndaýshy retinde asqaq. Onyń taza, syńǵyrlaǵan daýsy el jadynda qalǵan.
Sonymen qatar, onyń daýsy erekshe keń dıapazondy, kúshti bol-ǵan eken. Mártók aýdanyndaǵy Qoıbasy taýy men aýdan ortalyǵy arasynda úlken qyrat bar. Ol
«Besteńge» atalady. Bir baı kisi jolda kele jatyp, bes teńge aqshasyn qyr basynda joǵaltyp alypty. Keıin izdegenimen, aqsha tabylmaǵan. Sonan qyrat «Besteńge» dep atalyp ketken kórinedi. Sol qyr basyna shyǵyp, tańerteń Moldabaı dombyrasymen án salǵanda, ánshiniń daýsy tómendegi aýyl-aımaqqa estiledi eken de, sıyr saýǵan kelinshekter, sharýalaryn qoıa qoıyp, ánge qulaq túrisedi. Bul — qarııalardan estigen áńgime.
Ánshi retinde Moldabaı tek tabıǵat bergen daýsymen ǵana erekshelenbegen, sondaı-aq oryndaýshylyq tásili de bólek, óz stıli bar ánshi bolǵan. Ánshilik ónerimen Moldabaı Orynbor jármeńkesiniń mánin de, sánin de keltirgen.
Moldabaıdyń sazgerligine kelsek, kezinde onyń kóptegen ánderi el arasyna keń taraǵan dep shamalaımyz. Biraq keıingi alasapyran zamanda kópshiligi umytylǵan. Bizge «Qoıshynyń áni», «Bestospa», «Sýsar-aı», «Moldabaı» sekildi saýsaqpen sanarlyq týyndylary ǵana jetip otyr. Qalǵanyn izdep, jınastyrýmen óner zertteýshileri aınalysady dep senemiz. Moldabaıdyń taǵy bir qyry — ol aıtysker aqyn da bolǵan. Onyń Altyn degen qyzben aıtysy jóninde derekter qalǵan.
Moldabaı ataqty kúıshi Qazanǵappen kezdesken, sondaı-aq Ábilqaıyr han urpaǵy, kúıshi Qambar Medetovpen de tyǵyz dostyq qatynasta bolǵan desedi.
Moldabaıdyń atyn án tarıhynda qaldyrǵan shyǵarmasy — «Moldabaı» áni ekenin jurt jaqsy biledi. Moldabaı — basqa týyndylary umytylyp, kópshilikke beımálim qalǵan tusta da osy bir ǵana ánmen ónerde, el jadynda saqtalǵan daryn.
«Moldabaı» — erekshe án, oınaqy, kóńildi án. Mysaly:
«Táńirberli Moldabaı
Malǵa jarly bolsa da,
Aıtar sózge kelgende,
Tilge sheshen, ánge baı» — dep, ózin tanystyryp bastaǵan tustan-aq bir erekshe shýaqpen, jylylyqpen tyńdarman janyn baýrap alady.
Ótken ǵasyrdyń 50-60-jyldarynda «Moldabaı áni» el aýzynda aıtylatyn, «Qazaq ánderi» degen jınaqqa árdaıym engiziletin. Ózimiz talaı estidik, áýenin de úırengenbiz. Qazirge deıin sol áýen umytylǵan joq. Biraq búginde bul ánniń sahnalarda, mádenı sharalarda bolmasa, jıyn-toılarda kóp aıtylmaıtyny ókinishti. Qazirgi án jınaqtaryna da enbeı qalyp jatady. Moldabaıdyń ánin kezinde ánshi Álı Qurmanov (1901-1969 jj.) búkil qazaq arasyna taratty. Ol Moldabaı ánin erekshe ekpinmen, oınaqy, baı mımıkamen, erkin túrde oryndaǵan. Al dombyra qaǵysyn da san túrli ádiske salyp, oınaqshyta tartyp, tyńdaýshylaryn qyzdyra aıtqan. Ol Moldabaıdyń «Moldabaı», «Sýsar-aı», «Qoıshynyń áni», «Bestospa» ánderin oryndaǵan. Tenor daýysty Álı Moldabaıdyń ánin aıtqanda kórermender dý qol shapalaqtap, ánshini sahnadan jibermeı, ándi qaıta-qaıta aıtqyzady eken.
Qazaq KSR-iniń eńbek sińirgen artısi Álı Qurmanovtyń oryndaýynda jazylyp alynǵan Moldabaıdyń birneshe áni oblystyq tarıhı-ólketaný mýzeıi qorynda saqtaýly. Atap aıtqanda, Álı Qurmanovtyń oryndaýynda kınotaspaǵa, sondaı-aq, dybys taspaǵa jazylǵan ánder saqtalǵan. Bulardyń arasynda Moldabaıdyń «Moldabaı», «Qoıshynyń áni» ánderi bar, al taǵy birneshe ánniń avtory kórsetilmegen. Bálkim, ol ánder de — Moldabaıdyń ánderi bolar? Ázirge bul jaǵy belgisiz.
Ataqty ánshi, termeshi, jyrshy Álı Qurmanov 1901 jyly Shalqar aýdanynda týǵan. Ol — Qurmanǵazy atyndaǵy orkestrdiń alǵashqy quramyndaǵy dombyrashylardyń biri. 1936 jyly Máskeýde ótken qazaq ádebıeti men óneriniń onkúndigine qatys-qan. Sol jyly oǵan Qazaq KSR-iniń eńbek sińirgen artısi ataǵy berildi. Álı Qurmanov repertýarynda Muhıttyń, Qyzyl ánshiniń, Bataqtyń Sarysynyń, t. b. ánderi bolǵan. «Álıdiń ótkir termesi, qoldaryn neshe saqqa júgirtip, oınaqshytyp, dombyrany qaǵýy, án oryndaǵandaǵy shyǵarmashylyq erkindigine baılanysty, Máskeý tyńdaýshylarynyń aıyzyn qandyrdy», — dep jazdy Ahmet Jubanov.
Ánshi Júsip Seıilov te (1901 — 1971 jj.) — Moldabaı shyǵarmalaryn nasıhattaýshy, oryndaýshy retinde úlken eńbek sińirgen jan. Ol Qarabutaqta dúnıege kelgen. 1962 jyly Qazaq KSR-iniń eńbek sińirgen artısi ataǵyna ıe boldy. Ahmet Jubanov Júsiptiń ánshilik, oryndaý-shylyq sheberligin joǵary baǵalap, «…qyzyp ketkende Ǵarıfolladan da ozyp ketetin» degen.
Qazir «Moldabaı» ánin oryndaýshylar arasynda ataqty ánshi Bekbolat Tileýhandy erekshe aıtý kerek. Onyń ereksheligi — Qazaqstannyń qaı óńiriniń de — batystyń, shyǵystyń, ońtústiktiń, Arqanyń — ánshilerin atap otyryp, olardyń ánderin naqyshyna keltirip, ár aımaq mektebiniń erekshelikterine saı sheber oryndaıdy, tyńdarmanyn bir aımaqtan ekinshi aımaqqa saparlap, aýyldan-aýyldy aralap júrgendeı áserge bóleıdi. Men «Moldabaı» ánin Bekbolattyń oryndaýynda birneshe ret tyńdadym. Bekbolat birde daýsyn joǵary kóterip, birde tómendetip, qolyn da, dombyrasyn da oınaqshytyp, «Moldabaı» ánin bastaı jónelgende, áp-sátte-aq baýrap alyp, ánniń, oryndaýshynyń jeteginde kete barasyń…
Bir joly onyń «Moldabaı» ánin Aqtóbedegi Stýdentter saraıynda ótken konertte oryndap, jurtshylyqty dúr silkindirgeni esimizde.
«Moldabaı» ánin aqtóbelik talant-ty ánshi Qoıanbaı Tobaǵabylov ta jaqsy oryndaıdy. Sol sekildi qazir bul ándi sahnaǵa alyp shyǵyp júrgen jas ánshiler de bar.
Moldabaı 1923 jyly kenetten qaıtys bolǵan desedi. El aýzynda qalǵan áńgimege saı, Moldabaı bir jıyn-toıdan keıin aýylyna aýyryp qaıtady. Úıine kelgen soń jýynyp-tazalanyp, aýyldastaryn, jaqyndaryn shaqyryp qoshtasady. Al kún uıasyna batqan shaqta ánshi baqıǵa attanypty.
Ánshi bir kezde úlken toıdan qymbat, aq tústi jibek oramal ákelgen eken. Altyn tústi jippen, arab qaripterimen Quran sózderi jazylǵan sol oramaldy ómiriniń sońǵy kúnine deıin uqyptap ustap, qasterli múlikteı saqtaǵan desedi. Ómiriniń sońǵy saǵattarynda qasynda bolǵan týys-qandaryna: «meni jerlegende, dombyramdy Quran sózderi jazylǵan aq jibek oramalǵa orap, qasyma salyńdar» dep ósıet aıtypty. El aýzyndaǵy Moldabaı týraly derekterdi jınap júrgen mártóktik ólketanýshy Elena Onıskovanyń aıtýynsha, týystary ánshiniń sońǵy tilegin oryndaǵan. Ánshi Qoıbasy taýynyń qoınaýynda jerlengen, qazir bul — Mártók aýdanynyń Baıtorysaı selolyq okrýgine qarasty jer.
Búginde Moldabaıdyń beıiti tabylyp, biletin jandardyń aıtýy bo-ıynsha orny belgilendi. Eger sol jerde arheologııalyq qazba jumystary júrgizilse, beıitten dombyra shyǵýy tıis. Sonda Moldabaı jerlengen jer bultartpastaı derekpen dáleldenedi.
Moldabaıdyń ata-tegine kelsek, Tamanyń Táńirberlisinen taraıdy. Atasy Torǵaı, Moldabaı jáne onyń uly Jıenshora, nemeresi Esenaman, shóberesi Murat — beseýi de ánshi-ónerpaz. Jıenshora ánshiligi jaǵynan ákesimen teńdes óner ıesi bolǵan. Esenaman sýyryp salma aqyn, ánshi-dombyrashy bolǵan eken. Murat ta án salǵan, dombyra tartqan. Ol Uly Otan soǵysynda qaza tapqan. Osymen Moldabaı shejiresi toqtaıdy.
Joǵaryda men mártóktik ólketanýshy Elena Onıskovanyń esimin atap kettim. Moldabaı týraly qazir bizge belgili derekterdiń basym bóligi — osy Elenanyń jıǵan-tergeni. Ol — burynyraqta aýdandyq kitaphanada, al keıin aýdandyq gazette isteı júrip, eshkimniń tapsyrmasynsyz, óz qyzyǵýshylyǵymen Mártók tarıhyn zerttegen adam. Júregi taza, elge, jerge adal, ulty polıak Elenany Mártók tarıhynyń bilgiri desek, artyq aıtqandyq emes.
Mártóktik dáriger Jaqsat Qarylǵashov ta — óz betimen izdenip, Moldabaı týraly biraz derek jıǵan adam. Al taǵy bir mártóktik ólketanýshy Málik Janǵalıev Moldabaı beıiti basyna belgi qoıdy.
Óz basym «Moldabaı» ánin bala kúnimnen bilip ósken jandardyń birimin. Ulym Dáýrendi uıyqtatqanda da, únemi dombyramen osy ándi aıtýshy edim. Biraq ózim súıip aıtatyn bul ánniń avtory bizdiń jaqtyń adamy dep oılamappyn. Moldabaıdyń tek áni bolmasa, ózi týraly derekter múlde jaryqqa shyǵarylmaǵan ǵoı. 1992 jyly meni qyzmet ornyma mártóktik aqsaqal Seıitqalı Janǵalıev izdep keldi. Moldabaıdyń Mártók óńirinde ómir súrgen jan ekenin, rýy Tama ekenin, oǵan týys bolyp keletin jandardyń búginde Mártókte turatynyn alǵash sol kisiden estidim. 1996 jyly osy derekterdi belgili sazger, óner zert-teýshisi Ilıa Jaqanovpen bólistim. Il-aǵań Moldabaıdy zertteý isin shuǵyl túrde qolǵa aldy. Ol kisimen Mártókke birneshe ret birge bardyq, biledi degen adamdarmen jolyǵyp, kóptegen derekter, málimetter jınady. Ánshi beıitiniń basynda boldyq. Ilıa Jaqanov keıin de Mártókke qaıta-qaıta kelip, kóp izdendi. Sóıtip, «Altyn Orda» gaze-tine Moldabaı ánshi týraly kólemdi maqala jarııalady. Bul — Moldabaı týraly eń alǵashqy kólemdi maqala edi.
Aqtóbe oblystyq tarıhı-ólketaný mýzeıi Moldabaı esimin este saqtaý, onyń murasyn nasıhattaý baǵytynda birneshe shara uıymdastyrdy. Degenmen, qazaq án óneri tarıhynda ózindik orny bar Moldabaı murasyn zertteý jáne nasıhattaý, esimin máńgi este qaldyrý maqsatynda onyń atyna kósheler, nysandar berý, Moldabaıǵa arnalǵan tarıhı-tanymdyq, mádenı keshter, kezdesýler, basqa da sharalar uıymdastyrý isin kópshilik bolyp qolǵa alatyn ýaqyt keldi dep bilemiz.
Erkin QURMANBEK,
Qazaqstan Jýrnalıster odaǵynyń múshesi.
