ادەتتە، «كۇي – قازاقتىڭ جانى» دەيمىز. ال قۇرمانعازىنى كۇي اتاسى رەتىندە تانيمىز. وعان نەگىز دە جوق ەمەس. قۇرمانعازى – ادامزات مادەنيەتىنە كۇي اتتى تەڭدەسسىز مۇرا قوسقان قازاق حالقىنىڭ اسا كورنەكتى كۇيشى-كومپوزيتورى.
شىعارمالارىنا كۇللى ءداۋىر تىنىسىن ارقاۋ ەتكەن ول – ءوز كەزەڭىنىڭ ۇلى كۇرەسكەرى دە. يساتاي مەن ماحامبەت كوتەرىلىسىنە ارناپ شىعارعان ەڭ العاشقى «كىشكەنتاي» كۇيىنەن باستاپ، «كىسەن اشقان»، «تۇرمەدەن قاشقان»، «كوبىك شاشقان»، «بۇقتىم-بۇقتىم»، «قايران شەشەم»، «كەدەي زارى»، «قىزىل قايىڭ – سەرپەر»، «اداي»، «سارىارقا» ءتارىزدى كۇيلەرىنىڭ قاي-قايسىسى دا – قۇرمانعازىنىڭ زامانا قاسىرەتىن، قوعام شىندىعىن جان-جۇرەگى مەن اقىل-وي تەزىنەن وتكىزە بىلگەندىگىنىڭ ايعاعى. جالپى، قۇرمانعازى شىعارماشىلىعى قازاقتىڭ بولمىسىمەن، ارمان-ويىمەن تىكەلەي استاسىپ جاتىر. ال كورنەكتى مۋزىكا بىلگىرلەرىنىڭ كۇيشى شەبەرلىگىنە قاتىستى پىكىرى «قۇرمانعازىنىڭ شىعارماشىلىعى مەن ورىنداۋشىلىعىن ءالى كۇنگە دەيىن ەشبىر كۇيشى قايتالاي العان ەمەس» دەگەنگە سايادى.
«قۇرمانعازىنىڭ ورىنداۋشىلىعى قانداي ەدى؟» – دەگەن ساۋالعا وراي شاكىرتى دينا: «دومبىرانى قايىسشا يلەيتىن»، – دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن. ال قۇرمانعازىنىڭ ءوزى بولسا، «مەنىڭ وڭ قولىمدى، دينانىڭ سول قولىن ءبىر ادامعا بەرسە، شىركىن!» دەپ ارمان ەتكەن ەكەن.
ارينە، قۇرمانعازىنىڭ كوپ كۇيى بىزگە دينانىڭ ارقاسىندا جەتتى. دەگەنمەن سول دينانىڭ دا: «كەيبىر كۇيلەرىن ءوز دارەجەسىندە جەتكىزە المادىم»، – دەپ اعىنان جارىلعانى بار. مۇنىڭ ءبارى قۇرمانعازىنىڭ سيرەك كەزدەسەتىن مۋزىكالىق دارىندى جان بولعاندىعىن كورسەتەدى. XIX عاسىرداعى ورىس ءجۋرناليسى نيكيتا ساۆيچەۆ ايتپاقشى، ەگەر ەۋروپالىق ءبىلىم العاندا، ول مۋزىكا الەمىندەگى ەڭ الىپ جۇلدىزعا اينالار ەدى. كەزىندە احمەت جۇبانوۆ تا قۇرمانعازىنىڭ كۇيلەرىن وركەسترگە تۇسىرسە، ونىڭ كەز كەلگەنى سيمفونيالىق شىعارما رەتىندە تىڭدالاتىنىنا ەش كۇماندانباعان.
قىسقاسى، قۇرمانعازى – باسقا كۇيلەرىن بىلاي قويعاندا، ءبىر عانا «سارىارقاسىنىڭ» ءوزى كۇللى قازاقتىڭ پاسپورتىنا اينالعان ۇلى تۇلعا. ال ونىڭ ءومىرى، ادامي بەت-بەينەسى، قۋانىش-كۇيىنىشى حاقىندا ءبىز نە بىلەمىز؟ تاريحقا ءسال شەگىنىس جاساساق، قۇرمانعازىنى ەڭ العاش زەرتتەپ، مۇرالارىن جيناقتاۋ ىسىنە مەيلىنشە دەن قويعان احمەت جۇبانوۆ ەكەن. ول كىسى باتىس وڭىرىندەگى كونەكوز كۇيشىلەردىڭ كوپشىلىگىنە جولىعىپ، قۇرمانعازى كۇيلەرىنىڭ شىعۋ تاريحىن تاپتىشتەپ جازىپ كەتكەن. الايدا كۇيشى-كومپوزيتوردىڭ ءومىرى اۋىزەكى ايتىلعان اڭگىمەلەرگە قۇرىلعاندىقتان، ناقتى دەرەكتەر جوقتىڭ قاسى. تۇرمىس تاۋقىمەتىن جاستايىنان تارتىپ، بالا كەزىنەن بايدىڭ مالىن باعۋعا ءماجبۇر بولعان جارلى جىگىتتىڭ ۇلى كۇيشى دەڭگەيىنە كوتەرىلۋ ارالىعىنداعى ءوسۋ، ورلەۋ، كەمەلدەنۋ كەزەڭى مۇلدە بۇلىڭعىر. وتباسى، ۇرپاعى، تۋعان-تۋىسى جونىندەگى مالىمەت تە جوقتىڭ قاسى. ءومىربايانىنىڭ بىزگە بەلگىلى بەتتەرىنە ۇڭىلگەندە بايقايتىنىمىز – قۇرمانعازىنىڭ ۇنەمى قۋعىن-سۇرگىندە بولىپ، تۇرمەدەن-تۇرمەگە تۇسكەنى. «سوندا نە ءۇشىن قۋدالانعان؟» دەگەندە: «ۇستەم تاپ وكىلدەرى «ۇرى»، «بۇزاقى»، «ەل اراسىنا ىرىتكى سالۋشى» دەپ ايىپتاعان. قۇرمانعازىنىڭ جۇرگەن جەرىندە يساتاي مەن ماحامبەتكە قاتىستى اڭگىمەلەر ايتىپ، ولارعا ارناپ شىعارعان كۇيىن تارتاتىنىن ۇناتپاعان» دەگەندەي نانىمسىزداۋ ۋاجدەر ايتىلادى. ال قۇرمانعازى بولسا ءوزىنىڭ 73 جىلدىق عۇمىرىنىڭ جارتىسىنان كوبىن اباقتىدا وتكىزەدى، شىعادى، قايتا ۇستالادى، اقتالادى، قايتا قۋعىندالادى. وسى دەرەكتەردى حرونولوگيالىق تۇرعىدا تىزبەلەپ ايتاتىنىمىز بولماسا، ءبىز كۇيشى ومىرىندەگى ءاربىر وقيعانىڭ جاي-جاپسارىنا، سەبەپ-سالدارىنا ءجىتى ۇڭىلە بەرمەيمىز. ايتپەسە قۇرمانعازىنىڭ تۋعان توپىراعى مەن ايداۋدا، قاماۋدا بولعان جەرلەرىن ارالاپ، ياعني ورىنبور، وردا، استراحان اباقتىلارىنىڭ مۇراعاتتارىن ىزدەستىرۋگە ابدەن بولار ەدى. الايدا مۋزىكاتانۋشى عالىمدار قاراجات تاپشىلىعىنا بايلانىستى بۇعان مۇمكىنشىلىكتىڭ جوق ەكەندىگىن ايتادى. بىراق ەڭ باستىسى – «وسىنى قولعا الۋ قاجەت-اۋ» دەگەن باستاماشى توپتىڭ دا بولماي جۇرگەنى انىق. سونىڭ ەسەبىنەن ۇلى كۇيشىگە قاتىستى بۇكىل اڭگىمە ەستۋشىسىن ەرتەگىدەي ەلىتەدى. سودان دا «ارقاسىندا تايدىڭ جالىنداي جالى بولعان»، «ساقالى بەلۋارىنا دەيىن جەتەتىندىكتەن، دومبىرا تارتقاندا، ونى قولىنا وراپ الاتىن»، سونداي-اق، «قۇرمانعازىنىڭ اقىندىعى، مەرگەندىگى مەن پالۋاندىعى دا كەرەمەت-تۇعىن» دەگەن تارىزدەس سوزدەر دە اڭىز بەن اقيقاتتىڭ اراسىندا قالىپ وتىر.
مۇنىڭ سىرتىندا قۇرمانعازى بەينەسىنىڭ كينو مەن كوركەم ادەبيەتتە، دەرەكتانۋ عىلىمىندا، بەينەلەۋ مەن ءمۇسىن ونەرىندە كەيىپتەلۋ جاعى دا كەمشىن سوعىپ جاتىر. ياعني كۇيشىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى ەنتسيكلوپەديالىق جيناقتار، كوركەم شىعارمالار، كوركەم جانە دەرەكتى فيلمدەر، كۇيلەرىنىڭ تاقىرىبى بويىنشا سالىنعان كارتينالاردىڭ سانى دا، ساپاسى دا اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي ەمەس. مىسالى، وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن «قۇرمانعازى» اتتى دەرەكتى فيلم تۇسىرگەن رەجيسسەر ساتىبالدى نارىمبەتوۆ: «ۇرپاقتارىن تابا المادىق. ومىرىنە قاتىستى ماردىمدى دەرەكتەر دە جوق بولىپ شىقتى. اقىرى فانتازياعا سۇيەنىپ، قۇرمانعازىنى تەك وبرازدار ارقىلى اشۋعا تۋرا كەلدى»، – دەيدى.
ءبىر پىكىر
كاريما ساقارباەۆا، قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق ۇلتتىق كونسەرۆاتورياسى حالىق مۋزىكاسى فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى:
– قۇرمانعازى مۇراسىن ناسيحاتتاۋعا جۇمىلا كىرىسكەنىمىز ءجون. مىسالى، تەلەديداردان ۇلى كۇيشى مۇراسى جونىندە تۇراقتى حابارلار بەرىلىپ وتىرسا، كۇيلەرى تۇگەلىمەن راديو، تەلەديدار قورىنا داۋلەسكەر كۇيشىلەردىڭ ورىنداۋىندا جازىلسا، حالىق اسپاپتارى وركەسترىنە تۇسىرىلسە، لەكتسيا، كونتسەرتتەر ءجيى بەرىلىپ تۇرسا، بولاشاق ۇرپاققا جەتەر ەدى. جالپى، قۇرمانعازى كۇيلەرىنەن جىل سايىن جەكە كونتسەرت ۇيىمداستىرىپ، ءجيى ناسيحاتتاپ تۇرعان ابزال.ءبىزدىڭ ورىندالماي جۇرگەن ءبىر ارمانىمىز – كونسەرۆاتوريانىڭ الدىندا قۇرمانعازىنىڭ ەسكەرتكىشى تۇرعىزىلسا دەيمىز…
ءتۇيىن
تاعى ءبىر تاڭعالارلىق جايت، كومپوزيتور ەسىمىن يەلەنگەن بىلدەي ءبىر كونسەرۆاتوريا، اتاعى دارداي وركەستر بار الماتىدا قۇرمانعازىعا تۇرعىزىلعان بىردە-ءبىر ەسكەرتكىش جوق. كۇيشى ەسكەرتكىشى بۇكىل قازاقستان بويىنشا تەك ءبىر عانا اتىراۋ قالاسىندا تۇر. ال استراحانداعى ەسكەرتكىشىن قايسىبىر جىلى ەلباسىمىزدىڭ ءوزى باس بولىپ بارىپ اشىپ قايتقاندىعى ەسىمىزدە. كۇللى قازاق «كۇي اتاسى» دەپ تانيتىن قۇرمانعازىعا مەيلى الماتىدان، مەيلى استانادان، ءتىپتى ەلىمىزدىڭ ءاربىر ءىرى قالالارىنان ءبىر ەمەس، ونداعان ەسكەرتكىش تۇرعىزساق تا، ارتىقتىق ەتپەس ەدى. وكىنىشكە قاراي، بىزدە ازىرگە ونداي نيەت بولماي تۇر. اينالىپ كەلگەندە، وسىنىڭ بارلىعى قۇرمانعازىداي ۇلى تۇلعانى ۇرپاعىنىڭ تانىپ-بىلۋىنە مەيلىنشە كەدەرگى بولۋدا…
روزا راقىمقىزى
«الاش ايناسى».
