Ádette, «Kúı – qazaqtyń jany» deımiz. Al Qurmanǵazyny kúı atasy retinde tanımyz. Oǵan negiz de joq emes. Qurmanǵazy – adamzat mádenıetine kúı atty teńdessiz mura qosqan qazaq halqynyń asa kórnekti kúıshi-kompozıtory.
Shyǵarmalaryna kúlli dáýir tynysyn arqaý etken ol – óz kezeńiniń uly kúreskeri de. Isataı men Mahambet kóterilisine arnap shyǵarǵan eń alǵashqy «Kishkentaı» kúıinen bastap, «Kisen ashqan», «Túrmeden qashqan», «Kóbik shashqan», «Buqtym-buqtym», «Qaıran sheshem», «Kedeı zary», «Qyzyl qaıyń – Serper», «Adaı», «Saryarqa» tárizdi kúıleriniń qaı-qaısysy da – Qurmanǵazynyń zamana qasiretin, qoǵam shyndyǵyn jan-júregi men aqyl-oı tezinen ótkize bilgendiginiń aıǵaǵy. Jalpy, Qurmanǵazy shyǵarmashylyǵy qazaqtyń bolmysymen, arman-oıymen tikeleı astasyp jatyr. Al kórnekti mýzyka bilgirleriniń kúıshi sheberligine qatysty pikiri «Qurmanǵazynyń shyǵarmashylyǵy men oryndaýshylyǵyn áli kúnge deıin eshbir kúıshi qaıtalaı alǵan emes» degenge saıady.
«Qurmanǵazynyń oryndaýshylyǵy qandaı edi?» – degen saýalǵa oraı shákirti Dına: «Dombyrany qaıyssha ıleıtin», – dep jaýap bergen eken. Al Qurmanǵazynyń ózi bolsa, «Meniń oń qolymdy, Dınanyń sol qolyn bir adamǵa berse, shirkin!» dep arman etken eken.
Árıne, Qurmanǵazynyń kóp kúıi bizge Dınanyń arqasynda jetti. Degenmen sol Dınanyń da: «Keıbir kúılerin óz dárejesinde jetkize almadym», – dep aǵynan jarylǵany bar. Munyń bári Qurmanǵazynyń sırek kezdesetin mýzykalyq daryndy jan bolǵandyǵyn kórsetedi. XIX ǵasyrdaǵy orys jýrnalısi Nıkıta Savıchev aıtpaqshy, eger eýropalyq bilim alǵanda, ol mýzyka álemindegi eń alyp juldyzǵa aınalar edi. Kezinde Ahmet Jubanov ta Qurmanǵazynyń kúılerin orkestrge túsirse, onyń kez kelgeni sımfonııalyq shyǵarma retinde tyńdalatynyna esh kúmándanbaǵan.
Qysqasy, Qurmanǵazy – basqa kúılerin bylaı qoıǵanda, bir ǵana «Saryarqasynyń» ózi kúlli qazaqtyń pasportyna aınalǵan uly tulǵa. Al onyń ómiri, adamı bet-beınesi, qýanysh-kúıinishi haqynda biz ne bilemiz? Tarıhqa sál sheginis jasasaq, Qurmanǵazyny eń alǵash zerttep, muralaryn jınaqtaý isine meılinshe den qoıǵan Ahmet Jubanov eken. Ol kisi batys óńirindegi kónekóz kúıshilerdiń kópshiligine jolyǵyp, Qurmanǵazy kúıleriniń shyǵý tarıhyn táptishtep jazyp ketken. Alaıda kúıshi-kompozıtordyń ómiri aýyzeki aıtylǵan áńgimelerge qurylǵandyqtan, naqty derekter joqtyń qasy. Turmys taýqymetin jastaıynan tartyp, bala kezinen baıdyń malyn baǵýǵa májbúr bolǵan jarly jigittiń uly kúıshi deńgeıine kóterilý aralyǵyndaǵy ósý, órleý, kemeldený kezeńi múlde bulyńǵyr. Otbasy, urpaǵy, týǵan-týysy jónindegi málimet te joqtyń qasy. Ómirbaıanynyń bizge belgili betterine úńilgende baıqaıtynymyz – Qurmanǵazynyń únemi qýǵyn-súrginde bolyp, túrmeden-túrmege túskeni. «Sonda ne úshin qýdalanǵan?» degende: «Ústem tap ókilderi «ury», «buzaqy», «el arasyna iritki salýshy» dep aıyptaǵan. Qurmanǵazynyń júrgen jerinde Isataı men Mahambetke qatysty áńgimeler aıtyp, olarǵa arnap shyǵarǵan kúıin tartatynyn unatpaǵan» degendeı nanymsyzdaý ýájder aıtylady. Al Qurmanǵazy bolsa óziniń 73 jyldyq ǵumyrynyń jartysynan kóbin abaqtyda ótkizedi, shyǵady, qaıta ustalady, aqtalady, qaıta qýǵyndalady. Osy derekterdi hronologııalyq turǵyda tizbelep aıtatynymyz bolmasa, biz kúıshi ómirindegi árbir oqıǵanyń jaı-japsaryna, sebep-saldaryna jiti úńile bermeımiz. Áıtpese Qurmanǵazynyń týǵan topyraǵy men aıdaýda, qamaýda bolǵan jerlerin aralap, ıaǵnı Orynbor, Orda, Astrahan abaqtylarynyń muraǵattaryn izdestirýge ábden bolar edi. Alaıda mýzykatanýshy ǵalymdar qarajat tapshylyǵyna baılanysty buǵan múmkinshiliktiń joq ekendigin aıtady. Biraq eń bastysy – «osyny qolǵa alý qajet-aý» degen bastamashy toptyń da bolmaı júrgeni anyq. Sonyń esebinen uly kúıshige qatysty búkil áńgime estýshisin ertegideı elitedi. Sodan da «arqasynda taıdyń jalyndaı jaly bolǵan», «saqaly belýaryna deıin jetetindikten, dombyra tartqanda, ony qolyna orap alatyn», sondaı-aq, «Qurmanǵazynyń aqyndyǵy, mergendigi men palýandyǵy da keremet-tuǵyn» degen tárizdes sózder de ańyz ben aqıqattyń arasynda qalyp otyr.
Munyń syrtynda Qurmanǵazy beınesiniń kıno men kórkem ádebıette, derektaný ǵylymynda, beıneleý men músin ónerinde keıiptelý jaǵy da kemshin soǵyp jatyr. Iaǵnı kúıshiniń ómiri men shyǵarmashylyǵyna qatysty enıklopedııalyq jınaqtar, kórkem shyǵarmalar, kórkem jáne derekti fılmder, kúıleriniń taqyryby boıynsha salynǵan kartınalardyń sany da, sapasy da aýyz toltyryp aıtarlyqtaı emes. Mysaly, osydan biraz jyl buryn «Qurmanǵazy» atty derekti fılm túsirgen rejısser Satybaldy Narymbetov: «Urpaqtaryn taba almadyq. Ómirine qatysty mardymdy derekter de joq bolyp shyqty. Aqyry fantazııaǵa súıenip, Qurmanǵazyny tek obrazdar arqyly ashýǵa týra keldi», – deıdi.
Bir pikir
Kárıma SAQARBAEVA, Qurmanǵazy atyndaǵy Qazaq ulttyq konservatorııasy halyq mýzykasy fakýltetiniń dekany:
– Qurmanǵazy murasyn nasıhattaýǵa jumyla kiriskenimiz jón. Mysaly, teledıdardan uly kúıshi murasy jóninde turaqty habarlar berilip otyrsa, kúıleri túgelimen radıo, teledıdar qoryna dáýlesker kúıshilerdiń oryndaýynda jazylsa, halyq aspaptary orkestrine túsirilse, lekııa, konertter jıi berilip tursa, bolashaq urpaqqa jeter edi. Jalpy, Qurmanǵazy kúılerinen jyl saıyn jeke konert uıymdastyryp, jıi nasıhattap turǵan abzal.Bizdiń oryndalmaı júrgen bir armanymyz – konservatorııanyń aldynda Qurmanǵazynyń eskertkishi turǵyzylsa deımiz…
Túıin
Taǵy bir tańǵalarlyq jaıt, kompozıtor esimin ıelengen bildeı bir konservatorııa, ataǵy dardaı orkestr bar Almatyda Qurmanǵazyǵa turǵyzylǵan birde-bir eskertkish joq. Kúıshi eskertkishi búkil Qazaqstan boıynsha tek bir ǵana Atyraý qalasynda tur. Al Astrahandaǵy eskertkishin qaısybir jyly Elbasymyzdyń ózi bas bolyp baryp ashyp qaıtqandyǵy esimizde. Kúlli qazaq «kúı atasy» dep tanıtyn Qurmanǵazyǵa meıli Almatydan, meıli Astanadan, tipti elimizdiń árbir iri qalalarynan bir emes, ondaǵan eskertkish turǵyzsaq ta, artyqtyq etpes edi. Ókinishke qaraı, bizde ázirge ondaı nıet bolmaı tur. Aınalyp kelgende, osynyń barlyǵy Qurmanǵazydaı uly tulǵany urpaǵynyń tanyp-bilýine meılinshe kedergi bolýda…
Roza Raqymqyzy
«Alash aınasy».
