«مايرا، مايرا، قىزىل ءتىلىم سايرا» دەپ شىرقاعان مايرا ۋاليقىزىن تىڭداۋشى قاۋىم قازاقتىڭ ءانشى قىزى دەپ بىلەدى. زاتى تاتار بولعانىمەن، مايرا شامسۋتدينوۆا – قازاقتىڭ ءان قورجىنىنا قانشاما ءاندى قوسىپ، رۋحانياتىمىزدا سىرنايمەن ءان سالۋ ءداستۇرىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى رەتىندە قالعان ءانشى-سازگەر. زامانىندا «بەتىمەن كەتكەن بۇزاقى بولدى» دەگەن الىپقاشپا اڭگىمەنى قازاق ونەرىن زەرتتەۋشى ا.زاتاەۆيچ ءسوزى، ەڭ باستىسى، قازاق قىزىنىڭ پىكىرىمەن ساناسپاعان، قۇقىعىن اياققا باسقان ەسكىلىك سالتىنا وتكىر مىنەز، ءور اندەرىمەن قارسى تۇرىپ، ايەل تەڭدىگىن جىرلاپ وتكەن مايرا بەينەسىنىڭ ءوزى جوققا شىعارادى. قازاق قوعامىنىڭ ايەل زاتىن ەركىنەن تىس كۇيەۋگە بەرۋىن باسىنان وتكەرىپ، زاپىرانىن ءان ارقىلى جەتكىزگەن ءانشى مايرانىڭ تۋعانىنا – 120 جىل.
مايرا مەن زاتاەۆيچتىڭ كەزدەسۋى
«ومبىدان سەمەيگە قاراي ەرتىستى جوعارى ورلەپ كەلە جاتقان «لەنينگراد» اتتى جولاۋشىلار تاسيتىن پاروحود پاۆلوداردىڭ پريستانىنان شىقپاي جاتىپ، تومەندەگى 3-كلاسس كايۋتاسىنىڭ تەرەزەسىنە اسەم، قوڭىر، جۇمساق تەمبرلى كونترالتو داۋىس ەستىلدى. ونىڭ سۇيەمەلدەۋىندە مەن كۇتپەگەن گارمونمەن قوسىلىپ، قازاق اندەرىن ورىندادى. ءبىر مينۋت وتپەي-اق مەن دە تومەنگە ءتۇستىم. اينالا قاماپ تۇرعان حالىقتىڭ ورتاسىندا جاسى 30-دان اسا تۇسكەن، ارىقشا كەلگەن، كورىكتى، جاعى ءسال سوپاقتاۋ، ەكى ۇرتى ازعانا ىشىنە كىرگەن، بەتىنىڭ ۇشى قىزىل، قارا تورى ايەل وتىردى. قۇلاعىندا – شىعىس ادەتىندەگىدەي ۇزىن سىرعا، ومىراۋىندا – بىرنەشە قاتار مونشاقتان تىزگەن القا. ۇستىندەگى جىبەك كويلەگى، يىعىنا بوس سالعان ءشالى اسا جاراسىپ تۇر. وسىنىڭ بارىندە دە باجىرايعان، «ايعايلاپ» ەرسى كورىنىپ تۇرعان ەش نارسە جوق، قايتا ءانشىنىڭ تالعامىنىڭ جاقسى ەكەندىگى بايقالادى. بۇدان كەلىپ مەن ونىڭ كاسىپقوي ءانشى ەكەنىن سەزدىم. مەن ونىڭ ءانىن تىڭدادىم. ءان ورىنداۋدا ونىڭ جوسپارعا ءبىرىنشى قوياتىنى: ءبىرشاما وكتەمدىك، بۇيىرۋ، كەڭ قۇلاش، وت مىنەز. قازاقتىڭ مەن كورىپ جۇرگەن بۇيىعى قىزدارىنان مۇندايدى كەزدەستىرمەپ ەدىم».
بۇل – زاتاەۆيچتىڭ 1926 جىلدىڭ جازىندا انشىمەن كەزدەسۋى تۋرالى جازعان ەستەلىگى. ءوزىن «ماعيرا» دەپ تانىستىرعان ءانشى سەمەيگە دەيىنگى جولداعى ەكى كۇندە قازاق ءانىن جيناۋشىعا ءوزىنىڭ «مايرا»، «باقشا» سىندى بەس-التى انىمەن قوسا، حالىق جانە حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرىن ايتىپ بەرگەن. زاتاەۆيچ ونىڭ اۋزىنان 13 ءان جازىپ العان.
ەكىنشى رەت ا.زاتاەۆيچ مايرانى وسى ساپاردان ومسكىگە قايتىپ بارا جاتقاندا پاۆلودار پريستانىندا كورەدى. سوڭعى كەزدەسۋىندە زەرتتەۋشى ونى موسكۆاداعى قازاق كونتسەرتىنە شاقىرادى. الايدا حالقىنىڭ ارداقتى ءانشى قىزى سول كونتسەرتكە قاتىسا الماي، 1929 جىلى كوكساۋ اۋرۋىنان كوز جۇمادى.
ءزارجاننىڭ زارى…
قارشادايىنان مۋزىكاعا اۋەستىگى مەن ەرەكشە قابىلەتىن تانىتقان قاراپايىم «بورىكشى ءۋالي» مەن ءۇي شارۋاسىنداعى قاتيرانىڭ قىزى مايرا توعىز جاسىندا گارموندى ءبىر ادامداي تارتقان ەكەن. بورىك پەن كيىم تىگىپ ساتىپ كۇنەلتىپ جۇرگەن اكە-شەشەسى بەتىن قاقپاي، ەركىن وسكەن جالعىزىنىڭ باسىنداعى مۇڭ-شەر باياننىڭ جارمەڭكەسىندە كوپشىلىكتىڭ الدىندا ءان سالعاننان باستالادى. 13-14-ىندە كەرەكۋگە بەلگىلى ءانشى-گارمونشى اتانعان مايرانىڭ كەرەكۋدەن تىسقارى جەردە، تاتاردىڭ باي ساۋداگەرى عاريپان توماشەۆتىڭ ۇيىندە ءان سالۋى فەودال شورماننىڭ تۇقىمى ءزارجان بولىستىڭ ەركىنەن تىس توقالى بولۋىنا يتەرمەلەيدى.
اكادەميك احمەت جۇبانوۆ «زامانا بۇلبۇلدارى» اتتى ەڭبەگىندە ا.زاتاەۆيچ سەزگەن مايرانىڭ بەتىنىڭ ۇشىنداعى ءسال كۇرەڭدىكتى «جاي عانا كورىنىس ەمەس، ۇلكەن قايعىنىڭ لەپ بەرۋى» دەپ جازادى: «مايرا بۇل جىلداردا ومىردە كورگەن كوپتەگەن زورلىق-زومبىلىقتىڭ ناتيجەسىندە اۋرۋعا شالدىعىپ، شارشاڭقىراعان دا، ەكىنشى جاعىنان، جاڭا زاماننىڭ ارقاسىندا شىعارماشىلىق قۇلاشىن كەڭ سەرمەۋگە شىن مانىندە مۇمكىنشىلىك الىپ، جۇرەگى ورنىققان دا كەزى بولاتىن».
ءزارجاننىڭ اۋىلىندا بايبىشە مەن اۋىل ادامدارىنان كورگەن قورلىعىن مايرا جان سەرىگى – سىرنايىن تارتىپ، ءان قىلىپ توگەدى. ءزارجان ءولىپ، سەمەيگە كەلگەن مايرا جانىن تۇسىنەر ءبىر ادامنىڭ قاجەتتىگىن تۇسىنەدى. سەمەيدە ورىسشا وقىعان، ءوزى سەرى، پالۋان، كەدەي ءابىلماجىن ەسىمدى اداممەن تانىسىپ، سونىمەن باس قۇرايدى. ەكەۋىنىڭ جاراسىمدى اشىق كۇندەرى دە كوپكە سوزىلماي، وتىرىك جالا كەسىرىنەن اجىراپ تىنادى.
دوس تۇتتىم، بولدىم جاقىن، تىلىڭە ەردىم،
باسقادان سەنى وزگەشە ارتىق كوردىم.
كىرشىكسىز ماحابباتتىڭ قويىنىندا،
ءوزىڭ ءبىل، جۇرەگىمدى ساعان بەردىم، –
دەگەن جارقىن كۇندەردىڭ ەستەلىگىندەي «باقشا» ءانى وسى تۇستا تۋعان-دى.
مايرا – نيۋرا نەمەسە ەستايدىڭ «يۋرانى»
اتاقتى ەستاي ءانشى ءوزىنىڭ «يۋران» ءانىن مايراعا ارناپتى. بۇل جايلى فولكلورشى قازىبەك نۇرالين دەگەن ازامات ءوز ەستەلىگىندە بىلاي دەسە كەرەك: «1910 جىلى 20 جاستاعى مايرا ۋاليقىزى شورمان تۇقىمىنان شىققان سول كەزدەگى قازاق ينتەلليگەنتتەرىنىڭ ءبىرى ءزارجان بىلالوۆكە تۇرمىسقا شىقپاقشى بولدى. ءسويتىپ، مايرا ناعاشى جۇرتىمەن قوشتاسۋعا اقمولاعا كەلگەن. تاپ سول كەز اقمولا قالاسىندا قىركۇيەك جارمەڭكەسىنىڭ قىزعان كەزى ەكەن. ەستاي دا جارمەڭكەگە جينالعان ءانشى-اقىننىڭ ءبىرى ەدى. «جارمەڭكەگە كەرەكۋدەن ءبىر ءانشى سۇلۋ قىز كەلىپتى» دەگەن حابار جۇرتتىڭ قۇلاعىنا جەتەدى. اقىرىندا ونەر ساڭلاقتارى ءانشى ارۋمەن كەزدەسەدى. مايرا ايگىلى اقىندار الدىندا ءوزى سول كەزدەگى ايتىپ جۇرگەن «سۇلۋ جيرەندى» شىرقايدى. قازىرگى «مايرا» ءانىنىڭ اۋەنى باستاپقىدا وسى ءان بولسا كەرەك.
كوركەم، سۇلۋ بەينەلى، قازاق ءانىن اسقاقتاتا شىرقايتىن وسى ءبىر اقسارى نوعاي قىزى ەستاي اقىننىڭ جۇرەگىنەن ورىن الادى. ول وعان ارناپ «يۋران» ءانىن شىعارادى. مايرانىڭ بۇركەنشىك اتى نيۋرانى ەستاي قازاق قىزدارىنىڭ ەران، گۇلجان، راۋشان اتتارىنا ۇيقاس ەتىپ يۋران دەپ العان (ەستاي اندەرى. قىزىل تۋ. 1998, 26 قاڭتار)».
مايرا سالعان سارا جول
احمەت جۇبانوۆتىڭ «مايرانىڭ جەل اۋدارعان قاڭباقتاي شورمان اۋىلىنا بارۋىنىڭ ونەر جاعىنان ۇلكەن پايداسى بولادى» دەپ جازۋىنداعى ۇلكەن پايداسى – سەمەيدە امىرەمەن تانىسىپ، بىرگە ءان ايتۋى، ابايدىڭ ءانشىسى الماعامبەتپەن كەزدەسىپ، اباي اندەرىن ۇيرەنۋى. اتاقتى قوياندى جارمەڭكەسىندە يسا بايزاقوۆ، قاجىمۇقاندارمەن قاتار ونەر كورسەتكەن مايرا ۋاليقىزى نەبارى 33 جىلدىق عۇمىرىندا ۇلتتىق مۋزىكا قازىناسىن ءوزىنىڭ باعا جەتپەس ءىنجۋ-مارجاندارىمەن تولتىرىپ كەتتى. احمەت قۋانۇلى «قازاق حالقىنىڭ شىن دوسى» دەپ باعا بەرگەن الەكساندر زاتاەۆيچتىڭ ارقاسىندا مايرانىڭ بۇكىل ءانى بۇگىنگە جەتتى. سىرنايمەن ءان ايتۋ ءداستۇرى دە ءبىر ىزگە سالىنىپ، دامىپ كەلە جاتقان جايى بار. امىرە، ءمادي، جۇسىپبەك اتىنداعى ءان بايقاۋلارى سىندى مايرا ۋاليقىزى اتىنداعى سىرنايدىڭ سۇيەمەلىندە ءان ايتۋشىلاردىڭ بايقاۋى، جىل سايىن بولماسا دا، ءوتىپ تۇرادى. بۇعان دەيىن ەكى مارتە وتكەن حالىقارالىق دودانىڭ وتۋىنە مۇرىندىق بولعان – مايرا ۋاليقىزىنىڭ انشىلىك ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى ءارى زەرتتەۋشى اعايشا يساعۇلوۆا.
اعايشا يساعۇلوۆا، ءانشى، كومپوزيتور، پروفەسسور:
– ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەن كۇننەن مايرا ۋاليقىزىنىڭ اتىنا قانىق بولاتىنمىن. مايرانىڭ سىرنايمەن ءان ايتۋ ءداستۇرىن ناسيحاتتاسام ەكەن دەپ جۇرەتىنمىن. سونىڭ رەتى 2001 جىلى كەلدى. مايرانىڭ شىعارماشىلىعىن ماعان دەيىن دە قانشاما زەرتتەۋشى زەرتتەگەن. دەسەك تە، ايەل زاتى رەتىندە ول كىسىنىڭ ءان قازىناسىن ناسيحاتتاپ، ءۇردىس رەتىندە جالعاپ، زەرتتەۋدە تامشىداي بولسىن ۇلەسىمدى قوسسام دەدىم. ەكى حالىقارالىق بايقاۋ وتكىزدىك. سول بايقاۋدىڭ جەڭىمپازدارى ەلىمىزدىڭ ءار ايماعىندا سىرنايمەن، بايانمەن ءان ايتۋ ءداستۇرىن جالعاستىرىپ ءجۇر. مەن دە مايرا اپامىزدىڭ ۇلتتىق ءان ونەرىندەگى ءىزىن جالعاۋدى قال-قادەرىمشە الىپ جۇرمەكپىن.
مايرانىڭ كىندىك قانى تامعان كەرەكۋدە مايرا تۇتىنعان زاتتار ساقتالعان مۇراجاي بار. مايرا ۋاليقىزىنىڭ 95 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي تۇڭعىش رەت كەرەكۋ جەرىندە وتكەن سايىستا جەڭىمپاز اتانعان تەرمەشى ءۇمىت ايتماعانبەتوۆا سول مۇراجايدى باسقارىپ وتىر.
ءۇمىت ايتماعانبەتوۆا، مايرا شامسۋتدينوۆا اتىنداعى ءان-ونەر مۇراجايىنىڭ مەڭگەرۋشىسى:
– مايرا ۋاليقىزى كەزىندە زارجانعاە تۇرمىسقا شىعىپ، رەسەيدىڭ سلاۆ- گراد قالاسىندا ءبىراز تۇرعان بولاتىن. سول قالاعا بارىپ، مايرا اپامىز جايلى ءبىراز مالىمەت جيناپ كەلدىم. زارجانعا جيەن، ەستايدىڭ قورلانىنىڭ نەمەرەسى – 82 جاستاعى اراپا اجەيمەن جۇزدەسىپ قايتتىم. ول كىسى مايرانىڭ كوزىن كورمەگەن ەكەن. دەگەنمەن اكە-شەشەسىنىڭ مايرانىڭ اندەرىن تىڭداعانى تۋرالى ەستەلىكتەر الىپ قايتتىق. جۋىردا سەمەيدەن تابىلعان مايرانىڭ فوتوسۋرەتىن اعايشا اپايىمىز مۇراجايعا اكەلىپ تابىستادى.
ءتۇيىن
زاتاەۆيچ مايرانىڭ انشىلىگى مەن سازگەرلىگىن جوعارى باعالاي كەلە، ادامگەرشىلىگى تۋرالى: «قالاي بولعاندا دا، مەن مايرانىڭ كورگەنسىزدىگىن، شايپاۋلىعىن كورگەن جوقپىن، قايتا ول اينالاسىنداعىلارعا سالماقتى، ۇستامدى كورىندى»، – دەپ مايراعا ەرگەن وسەكتى اشكەرەلەيدى. وسى تۇستا «جاقسىعا ءسوز ىلەسەدى» دەگەن قازاق ماقالى ەسكە تۇسەدى. قازاقتىڭ قاي جاقسىسىنىڭ، قاي ارداقتىسىنىڭ ومىرىنە ۇڭىلسەك تە، سوزگە قالماعان ءبىرى جوقتىعىن بايقايمىز. بىراق، ءبىر شۇكىر دەيتىنىمىز، مايرانىڭ انشىلىك ءداستۇرى بۇگىندە جالعاسىن تابۋدا. اعايشا يساعۇلوۆا اپامىز قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ءداستۇردى جالعاپ جۇرسە، ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىندا ەرلان رىسقالي، استاناداعى قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىندە كلارا تولەنباەۆالار سىرلى سىرناي ءۇنىن وشىرمەۋگە اتسالىسىپ كەلەدى. ۇلتتىق مۋزىكا تاريحىندا ايرىقشا ەڭبەك سىڭىرگەن مايرا سىندى ساڭلاقتارىمىزدى ءوزىمىز بارىنشا تانىپ، كەيىنگى بۋىنعا تانىتا الساق، ودان اسقان پارىز بولماس…
جادىرا جۇماكۇلباي،
«الاش ايناسى».
