بۇرىنىراق وڭتۇستىك قازاقستان سۋرەتشىلەرىنىڭ كورمەسى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناسىندا وتكەن ەدى. جەتى سۋرەتشىنىڭ اراسىنان ونىڭ تۋىندىلارىن تاڭداپ جازۋىمدا ءبىر سىر بار. سۋرەتشىلەردىڭ اراسىندا ەش وسالى جوق. گوبەلەن تۇسكيىزدەر مەيلىنشە قۇندى كورىندى. سۋرەتشى زۇلقارناي قوجامقۇلوۆتىڭ دۇنيەنى كورۋى ۇلتتىق ناقىشتارعا نەگىزدەلەدى. كارتينالارىنىڭ كوگى كۇن ساۋلەسىنە، شۇعىلاعا، سارى، جاسىل ءتۇس – ءومىر بوياۋىنا مالىنىپ تۇرادى. جانى قازاقتىعىن سۋرەتشى كورەرمەنىنە ايقارا بەرۋگە قۇشتار.
ونىڭ «ۇرشىق» اتتى كارتيناسىنىڭ يدەياسى ۇرپاقتار ساباقتاستىعى، جادى سياقتى قاسيەتتى ۇعىمداردى بەينەلەيدى. اجەسى ۇرشىق ءيىرىپ وتىر، اناسى مەن بالاسى بەر جاقتا سۋرەتتەلگەن. ءيىرۋلى ءجىپ ءتارىزدى ادام عۇمىرى ۇزارادى، عۇمىر سوڭى جاڭا عۇمىرمەن ۇشتاسادى. دۇنيەدەي شىر اينالعان ۇرشىقتىڭ ءبۇيىرى بىردە تولىپ، بىردە كەميتىنى ءتارىزدى ۇرپاق الماسۋى ۋاقىت ىرعاعىنا تيەسىلى.
قازاقى كەڭىستىك سيلۋەتتەرى زۇلقارنايدا ءان قايىرماسىنداي قايتالانا بەرەدى، بىلايشا رەفرەن: اناسى بالاسىنا وسيەت ايتىپ وتىر. اجە باسىنداعى كيمەشەگى مەن قولىنداعى ۇرشىعى ۇقسايدى. نەگىزگى سارىن – ءومىر ءجىبى تارقاتىلادى، تىرشىلىك ءاردايىم ۇرشىقتاي يىرىلە بەرەدى.
«قىزىل اتتىڭ كوكتەمى» اتتى پولوتنوسىندا كوكتەم تۋدى، ءۇي كولەڭكەسىندەگى الاباي توبەتتەر بەينەلەنگەن. جان-جانۋاردىڭ تابيعي تۇيسىگى ويانعان مەزگىل. ءومىر جاڭعىرادى. يىلگەن اققۋ مويىن قوس جۇپ، ات ۇستىندە. اينالاعا ەكەۋىنىڭ ىڭكار سەزىمدەرىنەن ەرەكشە ساۋلە تارايدى.
قىزىل ات – ۇلكەن ادەبيەت پەن ونەردەگى سيرەك، ەرەكشە ۇعىم. ساكەن سەيفۋلليننىڭ 1934 جىلى جازعان «قىزىل ات» اتتى پوەماسى 1930 جىلدارداعى سۇمدىق ءدۇمپۋدى، اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى اسىرا سىلتەۋدىڭ كەسەلدەرىن سىنادى. قىزىل – قان ءتۇس. بۇل تراگەديالىق مەزەت تۇتاس ءبىر ءداۋىردى قامتىپ، ءبىر بۋىندى قان جىلاتتى.
بەينەلەۋ ونەرىندە قىزىل ات دەسە، كۋزما پەتروۆ-ۆودكيننىڭ ءبىر عاسىر بۇرىن سالىنعان، ترەتياكوۆ گالەرەياسىنداعى اۆانگاردتىق ستيلدەگى «قىزىل اتتى شومىلدىرۋ» اتتى اسەرى كۇشتى كارتيناسى (1912) ءتىل ۇشىنا ورالا كەتەرى ءسوزسىز. زەرتتەۋشىلەر بۇل سۋرەتتى ورىس شىركەۋ ونەرىندە ءداستۇرلى يكونا جازۋىندا تۋعان، سيمۆولدارى تەگىس حريستياندىق ىلىمگە ارنالعان، تۇرمىس بەينەسى عارىشتىق كوكجيەككە ۇلاسار دۇنيە دەپ سانايدى.
بۇل ورىس سۋرەتشىسىنىڭ ەسىمىن الەمگە ايگىلەگەن ەرەك قىزىل ات. ومىردە جىلقىنىڭ مۇنداي ءتۇسى بولمايدى دەپ سىن ايتۋشىلارعا كۋزما پەتروۆ-ۆودكين ەجەلگى ورىس يكون جازۋشىلاردان («ارحانگەل ميحايلدىڭ كەرەمەتى») قارىزعا العانىن مالىمدەيدى. ءبىر جىلقىنىڭ تابيعي ءتۇسىن اۆانگاردتىق قىزىل بوياۋمەن بەرگەنى ءۇشىن سۋرەتشىنى 5 جىلدان سوڭ رەسەيدەگى رەۆوليۋتسيانى، قىزىل وكىمەتتىڭ كەلەرىن بولجاي ءبىلدى دەۋشىلەر تابىلدى. سۋرەت ونەرىنە مۇندايدا اۋليەلىكتى قيۋ قيسىندى.
زۇلقارناي قوجامقۇلوۆ بابالار سارىنىن قىلقالام تۋدىرعان شىعارمالارىنا ءجيى وزەك قىلعان سۋرەتشى. قوبىز داۋىسىمەن بىرگە ءبورى سۋرەتتەلۋى تۇركىلىك توتەم – تەكتىك بولمىسقا پەرزەنتتىك تاعزىم. كۇيگە ۇيىعان الەم. اق قاسقىر. التاي تاۋىنان تاراعان. ول تۇركىنىڭ اناسى، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا تۇركى تەكتەس حالىقتار ءبورى انانىڭ ەمشەگىن ەمىپ، ەر جەتىپ، قايسارلىقپەن كوكجال تارتىپ، قايراتتانىپ تارالدى دەيدى اڭىز بەن اقيقات قوسارلانا.
جىراۋلار پوەزياسىندا «اۋ، بورىلەر، بورىلەر، ءبورىمىن دەپ جۇرەرلەر» دەپ باستالاتىن شالگەزدىڭ ولەڭىندە ءبورىنىڭ كوسەمى ابادان دەپ اتالادى، ءۇيىرلى قاسقىر ازۋلى ابادانى – باسشىسىنان ايرىلسا، ءھاربىر يتكە جەم بولار دەپ ۇران سالادى. ولەڭدە جىراۋ حالىقتىڭ ەل باستاعان ازاماتتارىن بىرلىككە، سىرت دۇشپانعا جەم بولماۋعا شاقىرادى.
سالت اتتىنى جارىق پەن قاراڭعىدا قات-قابات سۋرەتتەۋى سۋرەتشى ءۇشىن ءومىر فيلوسوفياسى. اتتىڭ ءجۇرىسى كەرەمەت، جانۋار قاراڭعىدا ءوزى جول تاۋىپ كەلەدى. زۇلقارناي قوجامقۇلوۆ ەر جىگىتتىڭ مىنەزىن اتى ارقىلى كورسەتۋدى ءجون سانايدى. بۇل دەتال ماڭىزدى.
العاشقى ماحاببات، جاستىق تاقىرىبى – «گۇلدەستە» اتتى كارتينانىڭ ارقاۋى. عاشىقتاردىڭ سۇيىسپەنشىلىگىن ءبىلدىرۋى گۇل اڭقىعان الەمنىڭ ءبىر بولشەگى. ءومىر شىركىن بال تاتىپ، شەشەك اتقان شاق. ماحاببات ماۋسىمى – قىز بەن جىگىتتىڭ العاشقى كوكتەمى. گۇل يىسىنە كومىلگەن، ەلتىگەن قوس عاشىق.
«بەسىك». بەسىكتەگى بالاسىنا ەلجىرەپ قاراپ وتىرعان اتا-انا. بەسىك جىرى مەيىرىم باستاۋى. وتباسىلىق اۋەن. سۋرەتشى زۇلقارناي قوجامقۇلوۆ بۇل كارتينانى العاشقى نەمەرەسى تۋعاندا سالعان ەكەن. شاشۋ، قازاق حالقىنىڭ ءتول مادەنيەتىنە مەيىرىم، ءسۇيىنىش ءبىر عانا بەسىك بەينەسىمەن بەرىلگەن. بەسىك سۇيىسپەنشىلىك نىشانى. نارەستە ءومىردىڭ ءمانى، بالانىڭ دۇنيەگە كەلۋى ءبىر اۋلەتتىڭ باعى. سۋرەتشىنىڭ جان قۋانىشى، جۇرەگىنىڭ شاتتىعى نەگىزگى لەيتموتيۆ.
وسىندا ديسپروپورتسيالى ەكى كوز بار. جارقىن الەم. ەكى دۇنيە. جوعارعى الەم مەن تومەنگى الەم – قازاقتىڭ ءداستۇرلى فيلوسوفياسىندا ءبىرىن تال بەسىك، ءبىرىن جەر بەسىك دەيدى. باعزى قازاقتىڭ جانى جۇمساقتىعى سونداي، ۇلتتىق دۇنيەتانىمىندا كوردى سولايشا استارلاپ ايتادى. اجالدى تۋاتىن پەندەسى ساعاتى سوققاندا كورگە تۇسۋدەن قاشىپ قۇتىلا الماسىن ءبىلىپ، ماڭگىلىك تۇراعىن، قاراڭعى قابىردى كوركەم قىلىپ ايتادى.
ەر مەن ايەل تۇر. «ەر توستىك» اتتى ەپيكالىق قازاق حالىق ەرتەگىسىندەگى باپى حاننىڭ ەسىگىندەگى ەكى كۇزەتشى سياقتى تىك تۇر.
«ەكى دۇنيە» – بۇل كارتينادا ميفتەگى ادام اتا مەن حاۋا انا قازاق بەينەسىندە بەرىلگەن. ەكى ورتادا قاعبا وبرازى.
«قۇمىرا ۇستاعان قىز» – اۋەلى وتىرار ويعا كەلەدى. ارعى فوندا قالا سيلۋەتى بەرىلگەن. قىز ءمۇسىن مەن قۇمىرا ءمۇسىن بىردەي، ۇيلەسىمدى، ەكەۋىندە ورتاق ءبىر سۇلۋلىق. بۇل سۋرەتشىنىڭ نەعۇرلىم قازىرگى زامانعى بەينەگە سيپات بەرۋى. وسى سۋرەتتە قارنى قابىسقان تازى بار، ءبىر قىزىعى قىز، قۇمىرا، تازى – ۇشەۋىنە ءتان ورتاق ورنەك تىم ۇيلەسە كەتكەن، قازىرگى زاماني تىلمەن ايتقاندا، كلاستەرلىك كورە ءبىلۋدى تانىتادى. وسى زامانعا لايىقتالعان وبراز. تازى ءمۇسىنى كوز تارتارلىق. ەڭ عاجابى، گۇلدەستە ورنەكتە، ءار سىزىقتا قۇپيا تاڭبا، قاستەرلى ءمان بار. زۇلقارناي قوجامقۇلوۆ ۇلتتىق بەينەلەردى قازىرگى زامانعى ۇلگىدە بەرۋدى مۇرات تۇتقان سۋرەتشى.
«ارۋ انا»، مۇنداعى كورىنىس ەسىمە ميفتىك ەرتەگىدەگى كەنجەكەيدىڭ اق ىنگەنگە سەرت ايتار تۇسىن ءتۇسىردى: «نە توستىك كەلگەن كۇنى، نە توستىك ولگەن كۇنى بوتالا!». ارعى فوندا قازىرگى استانا، قازاقستان كەلبەتى. سۋرەتشىنىڭ كورۋى جەرۇيىق يدەياسى. اق تۇيەگە ءمىنىپ جەرۇيىقتى ىزدەگەن بابالار رۋحىن ءتىرىلتۋ. شاڭىراق ارتىلعان ۇلى كوش. باياعى زامانعا دا، قازىرگى زامانعا بىردەي كەلەدى.
«مەنىڭ ەلىم» ۇشەۋى ءبىر تاقىرىپتى قوزعايدى، تريپتيح. جاس رەسپۋبليكا، استانا، قۇراق كورپەدەي قيۋلاسقان جاس وتباسى. سۋرەتشىنى شىققان تەك، شەجىرەلىك دۇنيەتانىم ەرەكشە تولعانتادى. تۇركى جادى – قازاق رۋلارىنىڭ تاڭبالارى بەرىلگەن فراگمەنت وتە اسەرلى. قازاقتىڭ ءار رۋىنىڭ تاڭباسى بار، 43 تاڭبا.
ءتاج كيگەن سامۇرىق قۇس، قۇس قاناتى، ساۋكەلە مەن ءتاج ءبىرتۇتاس. كەلىن تويدا باسىنا كيەتىن ساۋكەلە ءبىر جاز بويى دايىندالاتىنىن، قۇنى وتە قىمبات بولاتىنىن، ونى «قارقارا» دەپ تە اتايتىنىن قۇربانعالي حاليد «تاۋاريح حامسا» اتتى كىتابىندا جازدى.
سامۇرىق قۇسقا قاتىستى سۋرەتتەگى باق قۇسى ۇلتتىق ميفولوگيانى تانىتادى. ول بايتەرەك، اعاش بەينەلى عالامنىڭ يەسى رەتىندە بەرىلگەن. شاڭىراق، ءومىر اعاشى. سۋرەتشى وسى بەينەنى ۇلتتاندىرۋدى مۇرات ەتكەنى انىق. اق تۇيە. كەيىنگى كوش.
قازاق حالقى قيىن-قىستاۋدا شاشىراپ كەتكەن، ەندى قىتاي، مونعوليا، يراك، يراننان اتاجۇرتىنا كوشىپ كەلەدى. ەلباسىنىڭ سانالى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا قازاق حالقىن تۋعان وتانىنا شاقىرۋ 90-جىلداردىڭ ەڭ ءبىر ىرگەلى جارقىن ءىسى بولدى.
قۇراق كورپەنىڭ ويۋ-ورنەگىن سۋرەتشى جىبەك جولىن بەينەلەۋ ءۇشىن تاڭدايدى. اق كيىمدى ايەل ناماز وقىپ وتىر. ال بيە وسى بەينەگە پەرپەنديكۋليار، تىك سۋرەتتەلگەنى اۋەلگىدە توسىن سەزىلەدى. جاس بالانىڭ كورۋىندەي ءبىر تىلسىم دۇنيە شىعادى.
سۋرەتشىنى تۇركىلىك كونە تاريحتىڭ جادىگەرلەرىن تەرەڭ بىلەتىنى قايران قالدىرادى. مىناۋ جارتاسقا سالىنعان سۋرەتتەردە ۇشىراساتىن كونە ءتاسىل. بەينەنى كولدەنەڭ سالۋ ءتاسىلى. سۋرەتشى مۇنداي كەرەمەت بەينەلەۋ ۇلگىسىن قالت جىبەرمەگەن. مەيلىنشە كورنەكتى پايدالانا بىلگەن. پەتروگليفتەردىڭ قازاق دالاسىنىڭ ءار تۇپكىرىندە كەزدەسەتىنىن اكادەميك، ارحەولوگ-عالىم الكەي حاكانۇلى مارعۇلان جازدى. بۇل تازا تۇركىلىك بولمىس.
وتباسىلىق اۋەن. جارتىلاي تون. بوياۋدى بەرۋ ءتاسىلى وتباسىلىق جىلىلىقتى بەرەدى. كەلەسى كارتينادا – نەكە سۋ، ويتكەنى قازاققا باياعى ءداستۇر ورالىپ كەلەدى. اتا-بابا داستۇرىنەن سۋرەتشى ۇدايى قاينار بۇلاقتاي قانىپ ءىشۋدى مۇرات ەتكەنى انىق. قالىڭدىق ساۋكەلەسى ۇشار ايدىڭ ۇشىنداي تىم بيىك، بۇل-داعى كونە تۇركىلىك سارىن. باس كيىمدى بيىك ەتىپ بەرۋ ارقىلى تاڭىرىگە جاقىن بولۋدى قالاۋ. «توبەم كوككە ەكى ەلى جەتپەدى» دەۋ – سونىڭ ءبىر ايعاعى.
سىمباتتى سۇلۋدى سۋرەتشى قىلقالامى توگىلتە بەينەلەسە، ول افروديتا تەڭىزدەن تۋىپ كەلە جاتقانداي اسەر ەتەدى. قىزدى شومىلدىرىپ اققا وراۋ – ۇزاتۋعا دايارلىق.
شىعىس بازارىن بەينەلەگەن كارتيناسى ۇزاق ۋاقىت كوز تارتىپ، قادالتا ۇستاپ تۇرادى. ويتكەنى ول جەمىستەر مەن حالىقتار پولوتنوسى. ءومىر قايناپ جاتقانى ادامدار مەن بازارعا الىپ شىققان ءدام بەينەلەرى ارقىلى تۇڭعيىق اشىلعان بۇل سۋرەتشىنىڭ ايرىقشا شەبەرلىگىن بىلدىرەدى. ءارتۇرلى ۇلتتار قازاقستاندى مەكەندەگەن حالىقتار. تاتۋ-ءتاتتى تىرشىلىك، قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا سالتانات قۇرعان حالىقتار دوستىعى يدەياسى وسى ءبىر قان بازار بەينەسى ارقىلى بەرىلگەن. جانە ول وپتيميستىك، تاعاتتىلىق-تولەرانتتىلىق سارىندا بەرىلگەن.
ءار ۇلت ادامىنىڭ ەموتسياسى سۋرەتتە شەبەر تاڭبالانعان. بۇل سۋرەت زۇلقارناي قوجامقۇلوۆتىڭ تۋعان جەرى وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ جەمىس-جيدەككە باي تابيعاتىن بەدەرلەيدى.
كەيدە سۋرەتشىنى مامىراجاي سۋرەت جالىقتىرعاندا، جانى ەركىندىكتى، شابىت وياتار بۇلالىقتى قالايدى. «جەلدەي جۇيىتكىگەن» سالت اتتى – جەلگە قارسى قۇستاي اققان جىگىت كەسكىنى. بايگەدەن وزىپ كەلگەن شاباندوز جىگىت. كوڭىلى شات، جەلدەي ەسەدى.
بۇل راسىندا اۆتوپورترەت. زۇلقارناي قوجامقۇلوۆتىڭ دۇنيەنى دەربەس كورۋى، كرەدو. سۋرەتشى قىلقالامى بيىك مۇرات پەن باقىتتى اڭساۋ يدەياسىن ءوز كوزقاراسىمەن اينىتپاي بەرەتىنى كورەرمەندى بەي-جاي قالدىرمايدى. بۇل بوياۋدى بەتالدى جۇمساۋ ەمەس، سۋرەت ارقىلى بەرىلەتىن ءماندى عۇمىربايان. زۇلقارناي قوجامقۇلوۆتىڭ قولتاڭباسى كوپ سۋرەتشىلەردىڭ اراسىندا شوقتىعى بيىك بولىپ كورىنەرى سونىڭ ايعاعى.
اسىرەسە، شەتەلدىكتەر زۇلقارناي قوجامقۇلوۆتىڭ شىعارماشىلىعىنا ەرەكشە قىزىعۋشىلىقپەن قارار ەدى. ميفولوگيا، فولكلور، توتەم، سالت-ءداستۇر، قازىرگى زامان سارىنى بۇل كوركەم كارتينالاردىڭ باعاسىن، داۋ جوق، اسىرادى.
ايگۇل كەمەلباەۆا، جازۋشى،
(«اق جەلكەن»، №9.2015 جىل)
