جەتىگەن – ەڭ كونە ىشەكتى اسپاپتارىنىڭ ءبىرى. ەسكى ءداۋىردىڭ كومەسكى تارتقان قاتپارىنان ب.ز.د. 3000 جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن ساز اسپاپتار الەمىندەگى كيفارا جانە ليرا قاتارلى كوپ ىشەكتى اسپاپتار، ەجەلگى شۋمەر ەلىندە جانە تۇركىستان حالىقتارىنىڭ بايىرعى مادەنيەتىنەن ەسكى حورەزمدە دە قولدانىلعاندىعى تۋرالى تاريحي جازبا دەرەكتەرىنەن كەزدەستىرەمىز [1, 21]. پازىرىق قورعانىنان ب.ز.د. V-ءىV عع. تابىلعان ەكى ىشەكتى ارفا تەكتەس مۋزىكا اسپابى دا تاريحي جازبا جۇمىسىن قاداعالاۋشىلاردىڭ نازارىنا ىلىكتى. بۇلاردىڭ ءبارى دە ءوز الدىنا ءبىر-ءبىر كىتاپتىڭ جۇگى بولارلىق الەمگە ايگىلى جادىگەرلەر. وسىعان ماندەس تاعى دا ءبىر مۋزىكا اسپابى ەجەلگى قىپشاق دالاسىنان تابىلدى.
زامان وزعان سايىن، وسىناۋ مۋزىكالىق اسپاپتار قۇرىلىمى جاعىنان جاڭعىرىپ جاقسارۋىمەن بىرگە، ۇندەستىك جاعىنان دا ۇزدىكسىز دامىپ جەتىلە تۇسكەن ەدى. وسى سالا زەرتتەۋشىلەرى اۋەل باستا بۇل قۇبىلىستاردى ارفا تەكتى اسپاپتار دەپ اتاعانىمەن، كەيىن كەلە ۇنەمى وزگەرىپ جاڭالانۋ ارقىلى قولدانۋ جاعىنان بىرنەشە توپقا بولە باستايدى. ماسەلەن، تىك ۇستاپ وينالاتىن كوپ ىشەكتى اسپاپتاردى – ارفا تەكتەس مۋزىكالىق اسپاپتار دەپ اتاسا، تاياقشامەن ۇرعىلاپ وينايتىن اسپاپتاردى تسيمبالا تەكتەس دەپ جىكتەيدى. مىنە، وسىلارمەن قاتارلاس، ورىنداۋشى الدىنا جاتقىزىپ ساۋساقتارىمەن ءىلىپ وينايتىن اسپاپ ءتۇرىن تسيترا تەكتى مۋزىكالىق اسپاپقا جاتقىزادى. مۋزىكاتانۋ عىلىمى ءبىزدىڭ قازاق حالقىنا ءتان مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ كونە كوزدەرىنىڭ ءبىرى جەتىگەندى دە تسيترالىق اسپاپ دەپ ەسەپتەيدى [6].
قازاقتىڭ كەيبىر مۋزىكا اسپاپتارى دۇنيە جۇزىندە كەزدەسەتىن نەمەسە دىبىس شىعارۋ تاسىلدەرىن كورشىلەس حالىقتاردان الۋ ارقىلى پايدا بولعان [3, 120-ب.]. زەرتتەۋشى ب. سارىباەۆ كونە مۋزىكالىق اسپاپتار جايىندا: «تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارىنىڭ پايدا بولۋ، شىققان تەگى ءبىر. ەجەلگى تۇرىك جازۋ-سىزۋلارىندا اتتارى اتالاتىن كەيبىر اسپاپتار تۇركى تىلدەس حالىقتاردا كۇنى بۇگىندە كەزدەسەدى. بۇلار – سىرناي، چانگ، جەتىگەن، ناكارا، شاڭقوبىز، سىبىزعى، دابىل، كەرنەي، ابىرعا»، – دەپ شىعۋ تەگى ءبىر مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ ءاربىر حالىقتىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىگىمەن كوپتەگەن وزگەرىستەرگە ۇشىراي وتىرىپ دامىعاندىعىن ايتادى [2, 16-ب.].
حح عاسىردا بەلگىلى ەتنوگراف-عالىم ب. سارىباەۆ ءوز ەڭبەگىندە قازاق مۋزىكا اسپاپتارىن بىرنەشە توپقا جىكتەپ، تۇبەگەيلى زەرتتەگەن. فولكلورلىق وركەسترلەر مەن انسامبلدەر قاتارىنا ەنگىزىپ، اسپاپتىڭ ورىنداۋشىلىق ءداستۇرىن جولعا قويدى [1]. دەگەنمەن، كەيبىر اسپاپتاردىڭ سىرى تولىق اشىلا الماي، ونىڭ ورىنداۋشىلىق دەڭگەيى قوسىمشا، سۇيەمەلدەۋشى رەتىندە عانا قالىپتاسا باستايدى. وسىنداي اسپاپتاردىڭ ءبىرى – قازاقتىڭ كونە جەتىگەن اسپابى.
ب. سارىباەۆتىڭ ەڭبەگىندە جەتىگەننىڭ كونە ءتۇرى جايىندا: «كونە جەتىگەندە قۇلاق بولماعان. ىشەكتەردىڭ استىنا ەكى جاق شەتىنەن اسىق قويىلعان. اسپاپ وسى اسىقتاردى جىلجىتۋ ارقىلى كۇيگە كەلتىرىلەتىن بولعان. داۋسىن كوتەرۋ ءۇشىن اسىقتاردى ىشەكتەردىڭ ەكى جاق باسىنان ورتاسىنا قاراي جاقىنداتقان، ال ولاردى كەرى جىلجىتىپ، ارالارىن الشاقتاتسا – داۋىس تومەندەگەن. ءاربىر ىشەكتىڭ بۇراۋىن كەلتىرگەندە ورىندالاتىن ءاننىڭ اۋەنى باسشىلىققا الىنعان. ەل اۋزىندا مىناداي اڭىز بار.
قاھارلى قىستىڭ قاقاعان ايازىنان مال قىرىلىپ، ۇلكەن جۇت بولادى. قازاقتىڭ اۋىلى اشارلىققا ۇشىرايدى. ونىمەن قويماي، سۇزەك اۋرۋى يت اراپ، ەل ىشىندە كوبەيەدى. كوپكە ايگىلى كۇيشى قارتتىڭ جەتى ۇلى بىردەي وسى اۋرۋعا شالدىعىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى كوز جۇمادى. قارالى قايعىعا دۋشار بولعان كۇيشى كوكىرەگىن كەرنەگەن مۇڭ-زارىن كۇيگە قوسادى. ۇلكەن ۇلىنىڭ ءدام-تۇزى تاۋسىلعاندا – «قاراعىش»، ەكىنشى ۇلى ومىردەن قايتقاندا – «قانات سىنار»، ءۇشىنشى ۇلى قايتىس بولعاندا – «قۇمارىم»، ءتورتىنشى ۇلى قازا تاپقاندا – «وي سونەر»، بەسىنشىنىڭ جۇرەگى توقتاعاندا – «باقىت كوشتى»، التىنشىنىڭ جامباسى جەرگە تيگەندە – «كۇن تۇتىلدى»، جەتىنشىسى جەر جاستاعاندا «جەتى ۇلىمنان ايىرىلدىم» دەپ ازالى كۇي شەرتكەن ەكەن.
ارنايى اسپاپ جاساپ الىپ، ءار ۇلى قايتىس بولعاندا ءبىر شەكتەن بايلاپ، استىنا اسىقتان تيەك قويىپ وتىرىپتى. كۇيشى قارتتىڭ جەتى كۇيىنەن كەيىن «جەتىگەننىڭ جەتەۋى» دەگەن اتپەن تارتىلىپ، ەل ىشىنە كەڭ تاراپ كەتىپتى.
جەتىگەنگە ۇقساس ىشەكتى اسپاپ وزگە حالىقتاردا دا بار. اسىرەسە تۇركى حالىقتارىندا كەڭ تاراعان تۇرلەرىنىڭ اتاۋلارى «ياتاعا»، «ياتاگان»، «ەتيگەن»، «يالتاعا»، «چااتحان»، «چەتتىگان» دەپ كەلەدى. اسپاپتانۋشىلاردىڭ تۇجىرىمداۋىنشا تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارىنىڭ پايدا بولۋ، شىققان تەگى ءبىر. ەندەشە ولاردىڭ اتالۋى دا ءبىر بولۋى – زاڭدى نارسە [2, 56].
جەتىگەننىڭ كونە ءتۇرى
قازىرگى كەزدە جەتىگەنگە ۇقساس كوپ ىشەكتى تسيترا تەكتەس اسپاپتاردىڭ دامىعان، كۇردەلى كلاسسيكالىق شىعارمالاردى دا ەركىن ورىنداي الاتىن تۇرلەرى ازيا ەلدەرىنىڭ ىشىندە قىتايدا – تسين، جاپونيادا – كوتو، كورەيادا – كاياگىم، ۆەتنامدا دانچان قولدانىلادى. ول اسپاپتاردىڭ وينالۋ ادىستەرى مەن قۇرىلىمى تۇركى-موڭعول حالىقتارىنىڭ اسپاپتارىنا ۇقساستىعى انىق بايقالادى [3].
قورلان ماراتقىزى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
- ۆىزگو ت. مۋزىكالنىە ينسترۋمەنتى سرەدنەي ازي. يستوريچەسكيە وچەركي. – م.، 1980. – 191 c.
- ب. سارىباەۆ. قازاقتىڭ مۋزىكا اسپاپتارى. – الماتى، 1980. – 208 ب.
- جاقىپبەك ن.ب. قازاقتىڭ كونە جەتىگەن اسپابى// مۋزىكالىق ءبىلىم جانە مۋزىكالىق عىلىم سالاسىنداعى وزەكتى ماسەلەلەرى، قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق ۇلتتىق كونسەرۆاتورياسىنىڭ 60 جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق عىلىمي – پراكتيكالىق كونفەرەنتسيانىڭ ماتەريالدارى. – الماتى، 2005. – 179-184-بب.
- نارودنىە مۋزىكالنىە ينسترۋمەنتى ي ينسترۋمەنتالنايا مۋزىكا. Cبورنيك ستاتەي ي ماتەريالوۆ ۆ دۆۋح چاستياح. ءىى چاست. – موسكۆا، 1988. – 325 c.
- ق.م. كارتەنباەۆا. جەتىگەن اسپابىنىڭ تەحنيكالىق مۇمكىنشىلىكتەرى مەن ورىنداۋشىلىق ەرەكشەلىكتەرى. ديسس… ونەرتانۋ ماگيسترى. – الماتى، 2011.
- جاقىپبەك ن.ب. جەتىگەن ۇيرەنۋ مەكتەبى. – الماتى، 2011. – 214 ب.
- باحتي ا. شۋمەرى، سكيفى، كازاحي. – الماتى، 2002. – 216 c.
