Jetigen – eń kóne ishekti aspaptarynyń biri. Eski dáýirdiń kómeski tartqan qatparynan b.z.d. 3000 jyl buryn ómir súrgen saz aspaptar álemindegi kıfara jáne lıra qatarly kóp ishekti aspaptar, ejelgi Shýmer elinde jáne Túrkistan halyqtarynyń baıyrǵy mádenıetinen eski Horezmde de qoldanylǵandyǵy týraly tarıhı jazba derekterinen kezdestiremiz [1, 21]. Pazyryq qorǵanynan b.z.d. V-IV ǵǵ. tabylǵan eki ishekti arfa tektes mýzyka aspaby da tarıhı jazba jumysyn qadaǵalaýshylardyń nazaryna ilikti. Bulardyń bári de óz aldyna bir-bir kitaptyń júgi bolarlyq álemge áıgili jádigerler. Osyǵan mándes taǵy da bir mýzyka aspaby ejelgi qypshaq dalasynan tabyldy.
Zaman ozǵan saıyn, osynaý mýzykalyq aspaptar qurylymy jaǵynan jańǵyryp jaqsarýymen birge, úndestik jaǵynan da úzdiksiz damyp jetile túsken edi. Osy sala zertteýshileri áýel basta bul qubylystardy arfa tekti aspaptar dep ataǵanymen, keıin kele únemi ózgerip jańalaný arqyly qoldaný jaǵynan birneshe topqa bóle bastaıdy. Máselen, tik ustap oınalatyn kóp ishekti aspaptardy – arfa tektes mýzykalyq aspaptar dep atasa, taıaqshamen urǵylap oınaıtyn aspaptardy ımbala tektes dep jikteıdi. Mine, osylarmen qatarlas, oryndaýshy aldyna jatqyzyp saýsaqtarymen ilip oınaıtyn aspap túrin ıtra tekti mýzykalyq aspapqa jatqyzady. Mýzykataný ǵylymy bizdiń qazaq halqyna tán mýzykalyq aspaptardyń kóne kózderiniń biri jetigendi de ıtralyq aspap dep esepteıdi [6].
Qazaqtyń keıbir mýzyka aspaptary dúnıe júzinde kezdesetin nemese dybys shyǵarý tásilderin kórshiles halyqtardan alý arqyly paıda bolǵan [3, 120-b.]. Zertteýshi B. Sarybaev kóne mýzykalyq aspaptar jaıynda: «Túrki tildes halyqtardyń mýzykalyq aspaptarynyń paıda bolý, shyqqan tegi bir. Ejelgi túrik jazý-syzýlarynda attary atalatyn keıbir aspaptar túrki tildes halyqtarda kúni búginde kezdesedi. Bular – syrnaı, chang, jetigen, nakara, shańqobyz, sybyzǵy, dabyl, kerneı, abyrǵa», – dep shyǵý tegi bir mýzykalyq aspaptardyń árbir halyqtyń ózine tán ereksheligimen kóptegen ózgeristerge ushyraı otyryp damyǵandyǵyn aıtady [2, 16-b.].
HH ǵasyrda belgili etnograf-ǵalym B. Sarybaev óz eńbeginde qazaq mýzyka aspaptaryn birneshe topqa jiktep, túbegeıli zerttegen. Folklorlyq orkestrler men ansamblder qataryna engizip, aspaptyń oryndaýshylyq dástúrin jolǵa qoıdy [1]. Degenmen, keıbir aspaptardyń syry tolyq ashyla almaı, onyń oryndaýshylyq deńgeıi qosymsha, súıemeldeýshi retinde ǵana qalyptasa bastaıdy. Osyndaı aspaptardyń biri – qazaqtyń kóne jetigen aspaby.
B. Sarybaevtyń eńbeginde jetigenniń kóne túri jaıynda: «Kóne jetigende qulaq bolmaǵan. Ishekterdiń astyna eki jaq shetinen asyq qoıylǵan. Aspap osy asyqtardy jyljytý arqyly kúıge keltiriletin bolǵan. Daýsyn kóterý úshin asyqtardy ishekterdiń eki jaq basynan ortasyna qaraı jaqyndatqan, al olardy keri jyljytyp, aralaryn alshaqtatsa – daýys tómendegen. Árbir ishektiń buraýyn keltirgende oryndalatyn ánniń áýeni basshylyqqa alynǵan. El aýzynda mynadaı ańyz bar.
Qaharly qystyń qaqaǵan aıazynan mal qyrylyp, úlken jut bolady. Qazaqtyń aýyly asharlyqqa ushyraıdy. Onymen qoımaı, súzek aýrýy ıt arap, el ishinde kóbeıedi. Kópke áıgili kúıshi qarttyń jeti uly birdeı osy aýrýǵa shaldyǵyp, birinen soń biri kóz jumady. Qaraly qaıǵyǵa dýshar bolǵan kúıshi kókiregin kernegen muń-zaryn kúıge qosady. Úlken ulynyń dám-tuzy taýsylǵanda – «Qaraǵysh», ekinshi uly ómirden qaıtqanda – «Qanat synar», úshinshi uly qaıtys bolǵanda – «Qumarym», tórtinshi uly qaza tapqanda – «Oı sóner», besinshiniń júregi toqtaǵanda – «Baqyt kóshti», altynshynyń jambasy jerge tıgende – «Kún tutyldy», jetinshisi jer jastaǵanda «Jeti ulymnan aıyryldym» dep azaly kúı shertken eken.
Arnaıy aspap jasap alyp, ár uly qaıtys bolǵanda bir shekten baılap, astyna asyqtan tıek qoıyp otyrypty. Kúıshi qarttyń jeti kúıinen keıin «Jetigenniń jeteýi» degen atpen tartylyp, el ishine keń tarap ketipti.
Jetigenge uqsas ishekti aspap ózge halyqtarda da bar. Ásirese túrki halyqtarynda keń taraǵan túrleriniń ataýlary «Iataǵa», «Iatagan», «Etıgen», «Ialtaǵa», «Chaathan», «Chettygan» dep keledi. Aspaptanýshylardyń tujyrymdaýynsha túrki tildes halyqtardyń mýzykalyq aspaptarynyń paıda bolý, shyqqan tegi bir. Endeshe olardyń atalýy da bir bolýy – zańdy nárse [2, 56].
JETIGENNIŃ KÓNE TÚRI
Qazirgi kezde jetigenge uqsas kóp ishekti ıtra tektes aspaptardyń damyǵan, kúrdeli klassıkalyq shyǵarmalardy da erkin oryndaı alatyn túrleri Azııa elderiniń ishinde Qytaıda – ın, Japonııada – koto, Koreıada – kaıagym, Vetnamda danchan qoldanylady. Ol aspaptardyń oınalý ádisteri men qurylymy túrki-mońǵol halyqtarynyń aspaptaryna uqsastyǵy anyq baıqalady [3].
Qorlan MARATQYZY
PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER TIZIMI:
- Vyzgo T. Mýzykalnye ınstrýmenty Sredneı Azıı. Istorıcheskıe ocherkı. – M., 1980. – 191 c.
- B. Sarybaev. Qazaqtyń mýzyka aspaptary. – Almaty, 1980. – 208 b.
- Jaqypbek N.B. Qazaqtyń kóne jetigen aspaby// Mýzykalyq bilim jáne mýzykalyq ǵylym salasyndaǵy ózekti máseleleri, Qurmanǵazy atyndaǵy Qazaq ulttyq konservatorııasynyń 60 jyldyǵyna arnalǵan halyqaralyq ǵylymı – praktıkalyq konferenııanyń materııaldary. – Almaty, 2005. – 179-184-bb.
- Narodnye mýzykalnye ınstrýmenty ı ınstrýmentalnaıa mýzyka. Cbornık stateı ı materıalov v dvýh chastıah. II chast. – Moskva, 1988. – 325 c.
- Q.M. Kartenbaeva. Jetigen aspabynyń tehnıkalyq múmkinshilikteri men oryndaýshylyq erekshelikteri. Dıss… ónertaný magıstri. – Almaty, 2011.
- Jaqypbek N.B. Jetigen úırený mektebi. – Almaty, 2011. – 214 b.
- Bahtı A. Shýmery, skıfy, kazahı. – Almaty, 2002. – 216 c.
