مۇحيت مەرالىۇلى (مۇقامبەتكەرەي. 1840-1918) – ەلiمiزدiڭ باتىس ولكەسiندەگi اۋىزشا-كاسiبي انشiلiك مەكتەپتiڭ نەگiزiن قالاۋشى دارابوز ونەر يەسi. ول تiرشiلiكتە ونەردi بارiنەن جوعارى قويىپ، اتاقتى، داۋلەتتi ۇرپاقتان بولا تۇرا ءومiردiڭ نارقىن بايلىقتان، بارلىقتان iزدەمەي، بارشا سانالى ءومiرiن ونەرگە باعىشتايدى. ونىڭ حالىق اراسىنا كەڭ تاراعان «اينامكوز»، «ۇلكەن ايداي»، «كiشi ايداي»، «زاۋرەش»، «پاڭكويلەك»، «دۇنيە»، «اق يiس» اندەرi – قازاق مۋزىكا مادەنيەتiنiڭ التىن قورىنداعى ارنالى ۇلگiلەر. بۇل اۆتورلىق قولتاڭباسى ايقىن تۋىندىلار كەڭ تىنىستى كاسiبي شەبەر انشiلەر رەپەرتۋارى ارقىلى جەتكەن ەدi. ال حالىقتىق ۇردiستەن الشاقتاماعان، انسۇيەر ينفورماتورلار جالعاستىرعان «الۋاش»، «جايما قوڭىر»، «داعاناۋ»، «دەمالىس»، «دۇنيە-اۋ»، «ەركەم» جانە ت.ب. تۋىندىلارى ءوز الدىنا بiر توبە. اندەرi بۇكiل ولكە ونەرiن كوز الدىڭىزعا اكەلەتiن سازگەردiڭ وسكەن ورتاسى ەجەلدەن جىراۋلاردىڭ، تاريحتان بەلگiلi ايتىس اقىندارى مەن جىرشىلاردىڭ ورداسى بولدى ءارi XIX عاسىردا شىرقاۋ شىڭىنا كوتەرiلگەن داڭقتى كۇيشiلiك مەكتەپتەرگە تۇسپا-تۇس كەلدi. وسىنداي ەكi ءتۇرلi ونەردەن سۋسىنداپ وسكەن مۇحيت شىعارماشىلىعىنا بۇل جانرلاردىڭ ىقپالى زور بولدى. كومپوزيتور تۋىندىلارىنىڭ قۇرىلىمىنان، دامۋ جەلiسi مەن اۋەندiك-ينتوناتسيالىق باعىتىنان، لادتىق تۇزiلiمiنەن وسى قالىپتاسقان داستۇرلەردiڭ اسەرi ايقىن سەزiلەدi.
حالىق تالانتىنىڭ اندەرi وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنان باستاپ قازاقستان كومپوزيتورلارىنىڭ جازباشا كاسiبي مۋزىكاسىنداعى باستاۋ الار قاينارعا اينالدى. ماسەلەن «دۇنيە»، «ۇلكەن ايداي» /2-ءتۇرi/, «جايما قوڭىر» اندەرi, ە.برۋسيلوۆسكي جازعان قازاقتىڭ العاشقى «قىز جiبەك»، «ەر تارعىن» وپەرالارىندا قولدانىلدى; ب.ەرزاكوۆيچتiڭ («قازاق كۆارتەتi»), ل.شارگورودسكي مەن س.شابەلسكيدiڭ («سيمفونيەتتاسى»), ب.جۇمانيازوۆتىڭ (فورتەپيانولىق ۆارياتسيالارى), ق.قوجامياروۆتىڭ («زاۋرەش») ۆوكالدى-سيمفونيالىق پوەماسى جانە قازiرگi زامان جاس بۋىن سازگەرلەر تۋىندىلارىندا كەڭiنەن پايدالانىلىپ، ءوز ومiرشەڭدiگi مەن ماڭىزدىلىعىن دالەلدەپ كەلەدi.
كومپوزيتور تۋىندىلارىنىڭ جاريالانۋ تاريحىنا كوز جiبەرسەك، العاش رەت عالىم ا.زاتاەۆيچ ءوزiنiڭ ەتنوگرافيالىق جيناقتارىندا مۇحيتتىڭ ءانi دەگەن 22 ۇلگiنi, مۇحيت ءانiنiڭ نۇسقاسى دەپ 3 ۇلگiنi نوتاعا تۇسiرگەن. بiراق تا وسى نۇسقالار قازiرگi كەزدە مۇحيت مەكتەبiنiڭ جالعاستىرۋشىسى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ (1909-1993) جەتكiزگەن ءارi ونىڭ رەپەرتۋارى ارقىلى كەيiنگi iزباسارلارى ايتىپ جۇرگەن اندەردەن الشاق بولىپ كەلەدi. تەك كاسiبي مانەردە ورىندالاتىن «ۇلكەن ايداي» مەن «كiشi ايداي» اندەرiنiڭ ينتوناتسيالارىنا «1000 پەسەن كازاحسكوگو نارودا» جيناعىنداعى №379 مۇحيتتىڭ ءانi (IV) «قىپشاق» پەن №558 مۇحيتتىڭ (VI) «سال ورازى» (II) ۇلگiلەرi جاقىندىعىمەن ەرەكشەلەنەدi. سونداي-اق 1960 جىلى مۋزىكا زەرتتەۋشiسi ب.ەرزاكوۆيچ ءوزiنiڭ «مۇقيت مەرالىۇلى. اندەر» كiتابىندا بۇرىن حالىق اندەرi ساناتىندا بولىپ كەلگەن كومپوزيتور تۋىندىلارىن تۇڭعىش رەت بiرiكتiرiپ جارىققا شىعاردى. عالىم وسى جيناعىندا ءانشi ت.يبراگيموۆا مەن ن.ابiلەۆا جەتكiزگەن «ەركەم»، «قىپشاق»، «دۇنيە-اۋ» اندەرiن جانە «جايما قوڭىر»، «اينامكوز»، «پاڭكويلەك»، «كiشi ايدايدىڭ» ەكiنشi نۇسقالارىن دا بەرگەن. دەگەنمەن دە وسى ينفورماتورلار جەتكiزگەن ۇلگiلەر (تۇرلەرiن) بۇگiنگi كۇنi كاسiبي ءداستۇر وكiلدەرiنiڭ رەپەرتۋارىنان ورىن الماي وتىر. ويتكەنi انسۇيەرلەر (سامودەياتەلنوست) جەتكiزۋiندە كوپ جاعدايدا ناعىز شەبەردiڭ قولىنان عانا كەلەتiن مۇمكiندiكتەر جەتiسپەي جاتادى.
عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ قيانات جاساعان با؟
مۇحيت مۇراسى ونىڭ قاسىنا ەرiپ، رەپەرتۋارىن تۇتاستاي الىپ قالعان نەمەرەلەرi شىنتاس (1884-1948) پەن شايقى قاراتاەۆتاردان (1892/4-1922) ع.قۇرمانعاليەۆقا اۋىزەكi جالعاستى. اكادەميك ا.جۇبانوۆ «زامانا بۇلبۇلدارى» ەڭبەگiندە شىنتاس پەن شايقى تۋرالى: «بۇل ەكەۋi مۇحيتتىڭ ءان رەپەرتۋارىن دا، ورىنداۋشىلىق ءادiسiن دە قاز-قالپىندا الىپ قالعان، كەيبiر جايلاردا مۇحيتتان كەم تۇسپەيتiن مۋزىكا قايراتكەرلەرi بولدى»، – دەيدi.
وسىنداي تالانتتاردان جالعاسقان انشiلiك ءداستۇردi عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ ءوز شىعارماشىلىعى ارقىلى ناسيحاتتاپ، 1965 جىلى رەسپۋبليكالىق ەسترادا-تسيرك ونەرi ستۋدياسىندا اشىلعان باتىس ءان مەكتەبi كلاسىندا تاربيەلەنگەن شاكiرتتەرiنە ۇيرەتتi. ءانشi ءوز iزباسارلارىنا بۇل اماناتتى قياناتسىز تابىس ەتتi.
مۇحيت اندەرi سوڭعى كەزدەرi جارىق كورگەن ءان-البومدار مەن جيناقتاردا «تولىعىپتى»، بۇرىن بەلگiلi شىعارمالارعا جيىرماعا جۋىق «جاڭا ءان» قوسىلعان. بۇلاي جاساۋعا نە سەبەپ بولدى ەكەن؟ ءيا، بiزدi دە كوپ ويلانتقان جانە وسى ماقالانى جازۋعا تۇرتكi بولعان وسى سۇراق ەدi. مۇحيت مۇراسىن «قاز-قالپىندا الىپ قالىپ»، بiزدiڭ زامانىمىزعا جەتكiزگەن iرi ونەر قايراتكەرi عاريفوللا قۇرمانعاليەۆقا كۇمان عوي بۇل!
بۇگiندە بەلگiلi بولىپ وتىرعانداي، عاريفوللا زامان ساياساتىنا بايلانىستى «اۆتورىن اۋىزعا الۋعا بولمايتىن»، ءوز زامانىندا «باندى» اتانعان امانعالي كەنجەاحمەتۇلىنىڭ (1888-1928) شىعارماسىن «سەرi جiگiتتiڭ ءانi» دەپ، «ۇستەم تاپقا قارسى» سارىشولاق بورانبايۇلىنىڭ (1858-1927) «تiلەۋ-قاباق» ءانiن حالىقتىق تۋىندىلار دەپ اۆتورلارىن جاسىرىپ، كەيiنگi ۇرپاققا ولاردىڭ مۇرالارىن امان جەتكiزدi. بiراق عاريفوللانىڭ مۇحيت اندەرiن حالىقتiكi قىلىپ جiبەرۋگە قانداي دا بiر سەبەپ كورiپ وتىرعان جوقپىز.
بiر قىزىعى، مۇحيتقا تەلiنiپ وتىرعان حالىق اندەرi جالپى بۇگiنگە جەتiپ وتىرعان باتىس ايماعىنىڭ كوپتەگەن ءان-تەرمەلەرiنiڭ بiردەن-بiر بiلگiرi عاريفوللا اتامىزدىڭ رەپەرتۋارىنان بولىپ وتىر. ولار: «دوسسوردا شاي قۇيادى گۇلجانسارى/گۇلجانسارا»، «قۇربىجان»، «ىڭعاي-اۋ»، «شاندوز»، «قارا قانشىق»، «جىلوي»، «جىلقىشى»، «ءدوڭ اسقان» جانە ت.ب. كەڭ تاراعان حالىق اندەرi. وكiنiشكە قاراي، فونوجازبالاردا (سD, اۋديوتاسپا) جانە مۋزىكاتانۋشى م.قۇرمانعاليەۆانىڭ «مۇحيت»، «مۇحيت سال» اتتى كiتاپتارىندا (2003, 2005) وسىنداي ولقىلىقتار ورىن العان. نازار اۋدارتاتىن ءجايتتiڭ بiرi, بۇلار قانداي دا بiر ساياسي استارى بولىپ، ايتۋعا تىيىم سالىنىپ، اۆتورىنان اجىراپ قالعان اندەر ەمەس.
ەكiنشi بiر ماسەلە، مۇحيتتىڭ كەيبiر اندەرiن باسقا اۆتورلاردiكi نەمەسە حالىق ءانi دەگەن دە پiكiرلەر بار. وسى ورايدا ونىڭ «زاۋرەش»، «اينامكوز»، «كوك ايداي» اندەرiنiڭ ماتiندەرi بiرجان سال، اقان سەرi, ۇكiلi ىبىراي جانە ت.ب. اۋىزشا كاسiبي اۆتورلار شىعارمالارى سياقتى 1960 جىلعا دەيiن «قازاق اندەرi» انتولوگيالارىندا (1955, 1957 جىلدارى) حالىقتىق ۇلگiلەر ساناتىندا بولىپ كەلگەندiگiن ەستەن شىعارماعانىمىز ءجون. ول ۋاقىت ءوتiپ كەتتi. ال باسقا اۆتورلارعا تەلiنۋiنە تومەندە توقتالامىز.
مۇحيت تۋىندىلارى توڭiرەگiندە ايتىلىپ جۇرگەن پiكiرلەرگە ءوز كوزقاراسىمىزدى ونىڭ مۇراسىن جاڭا زامانعا بiردەن-بiر جەتكiزۋشi ع.قۇرمانعاليەۆ رەپەرتۋارىن نازاردا ۇستاي وتىرىپ ۇسىنىپ كورەلiك.
حالىق ءانi «جىلوي» بiردە سەگiز سەرiگە، كەيبiر دەرەكتەردە مۇحيتقا تەلiنiپ كەلەدi. جالپى بۇگiندە رەسپۋبليكا تىڭدارماندارىنا «جىلوي» اتتى اندەر تالانتتى ونەر قايراتكەرلەرi عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتiڭ، كۇرiش تاسبولاتوۆتىڭ، زاۋرەش ەسبەرگەنوۆانىڭ، ساۋلە جانپەيiسوۆانىڭ رەپەرتۋارىنان بەلگiلi. سونىمەن قاتار جىلويلىق جولدىباي تۇرماعانبەتوۆتىڭ ورىنداۋىندا اتتاس ءاننiڭ بiرنەشە تىڭ تۇرلەرi نوتاعا ءتۇسiرiلدi. بۇل بەس ءتۇرلi ورىنداۋداعى «جىلوي» بiر ءاننiڭ نۇسقاسى ەمەس، ارقايسىسى ءوز الدىنا بولەك-بولەك تۋىندىلار. ولاردىڭ بارلىعى وتكەن عاسىرلاردا باتىس ايماعىندا «ۇيشiككە (قازiرگi اتىراۋ) بارساڭ كۇي تارتپا، جىلويعا بارساڭ ءان سالما» دەپ تانىمال بولعان، وڭiرلiك انشiلiك مەكتەبi بولعان جىلوي جەرiنiڭ اتىمەن اتالادى. اراسىنداعى ع.قۇرمانعاليەۆ رەپەرتۋارىنداعى:
1. وۋ! دەندەر مەن تۇزتوبەنiڭ تۇزىن كورسەڭ،
جىلويدىڭ تاڭ قالارسىڭ قىزىن كورسەڭ.
– دەپ باستالاتىن «جىلوي» مۇحيتقا تەلiنiپ، كۇماندi پiكiر تۋعىزىپ ءجۇر.
وسى ورايدا اكادەميك ا.ق.جۇبانوۆتىڭ «زامانا بۇلبۇلدارى» ەڭبەگiندەگi: «…قازاقستاننىڭ باتىسىندا كوپ ورىندالاتىن… «گۋرەۆ»، «جىلوي»، «ءتورت پiشەن» تاعى باسقا سول سياقتى اندەردi مۇحيت باسقالاردان الابوتەن ارتىقشا ورىنداپ، تiپتi ول اندەردi قۇبىلتىپ، قۇيقىلجىتىپ قايتا تۋعانداي ەتتi دەسەدi»، – دەگەن دايەكسوزدi كەلتiرگەندi ءجون كورەمiز. ياعني ا.جۇبانوۆ بۇل ءاندi باتىس ايماعىندا كوپ ورىندالاتىن اندەردiڭ بiرiنە جاتقىزىپ وتىر. دەرەككە سۇيەنسەك، وڭiرگە كەڭ تاراعان ۇلگiلەر تىڭداۋشىعا مۇحيتتاي ءانشiنiڭ ينتەرپرەتاتسياسىندا قۇلپىرىپ، ەرەكشە اسەر ەتكەنiن تۇسiنەمiز. ونىڭ رەپەرتۋارىندا بولعان حالىق ءانi «جىلوي» ءداستۇردi جالعاستىرۋشىلار ارقىلى ع.قۇرمانعاليەۆقا جەتكەن. ەگەر «جىلويدىڭ» اۆتورى مۇحيت دەگەن پiكiردiڭ نەگiزi بولسا، بۇل دەرەكتi ونىڭ مۇراسىن قاز-قالپىندا الىپ قالعان شىنتاس پەن شايقى جەتكiزۋ كەرەك ەدi دەگەن قيسىندى وي تۋادى.
«جىلويدىڭ» كومپوزيتسيالىق قۇرىلىمى قاراپايىم حالىق اندەرiنە قاراعاندا بiرقاتار ەرەكشەلiكتەرگە يە. ارينە، بۇل تۇرعىدان اۆتورلىق شىعارماشىلىقتىڭ جەمiسi بولۋى دا مۇمكiن. قايسىبiر تۋىندىنىڭ ارعى جاعىندا ايتەۋiر بiر شىعارۋشىسى بار ەكەندiگi حاق، دەگەنمەن سازگەر رەپەرتۋارىندا بولعان كوپتەگەن حالىق اندەرiنiڭ بiرiن دالەلسiز وعان تەلۋدiڭ نەگiزi جوق. سونداي-اق 1960 جىلى مۇحيت اندەرiنiڭ باسىن قوسىپ، تولىق جيناق قۇراستىرعان ب.گ.ەرزاكوۆيچتiڭ ونى كومپوزيتور مۇراسىنا ەنگiزبەۋi دە ويلانارلىق ءجايت.
«اۆتورىمەن قاۋىشقان» كەلەسi بiر ءان «قارا قانشىق» دەپ اتالادى. «قارا قانشىق» العاش رەت ا.زاتاەۆيچتiڭ «1000 پەسەن كازاحسكوگو نارودا» جيناعىندا جاريالاندى (№ 970). سودان كەيiن ءوز تاقىرىبىمەن 1989 جىلى «ماڭعىستاۋ اۋەندەرi» كۇيتاباعىنا مەكەس تورەشوۆتىڭ ورىنداۋىندا جازىلدى. وسى كەلتiرiلگەن ەكi دەرەكنامانىڭ اراسىندا دا «قارا قانشىق» كوپشiلiك قۇلاعىنا قازاقتىڭ تۇڭعىش وپەراسى ارقىلى جەتiپ وتىردى. ول 1934 جىلى كومپوزيتور ە.برۋسيلوۆسكيدiڭ «قىز جiبەك» وپەراسىنا ەنiپ، (وقۋلىقتاردا، ادەبيەتتەردە) ءوز اتىمەن اتالماي، «زار» دەپ وزگەرتiلگەن ەدi. وپەرانىڭ تراگەديالىق شەشiلiمi, تولەگەن ءولiمiن ەستiگەن جiبەكتiڭ جارىق دۇنيەمەن قوشتاسۋ ءساتi وسى زارلى اۋەزبەن باستالىپ («اۋەلi باس قوسقانىم جاعالبايلى…»), ءارi قاراي مۇحيتتىڭ «دۇنيە-اۋ» انiمەن جالعاستىعىن تابادى.
ءاننiڭ ءوز تاقىرىبىمەن اتالماۋىنا توقتالار بولساق، 1930-50 جىلدارى جۇزدەگەن حالىق شىعارماشىلىعىنداعى اندەردiڭ پوەتيكالىق ءماتiنi قوعام يدەولوگياسىنا قارسى كەلiپ، ايتىلۋعا تىيىم سالىندى. مۋزىكاتانۋشى عالىم م.احمەتوۆانىڭ مالiمەتiنە سۇيەنسەك، 1940 جىلدارى قازاق راديو كوميتەتiندە انشiلەرگە ايتۋعا تىيىم سالىنعان ەكi ءجۇز ەلۋگە جۋىق ءاننiڭ تiزiمi بولعان. ولار ورتالىقتىڭ ارنايى ساياسي تاپسىرماسىمەن سوزدەرi مەن تاقىرىپتارى «جاڭا زامانعا لايىقتالىنىپ» قايتادان جازىلعان شىعارمالار. سولاردىڭ بiرi – ساياسي استارى بار دەگەن تۋىندىلار قاتارىندا بولعان وسى «قارا قانشىق» ءانi. ءاننiڭ مەلودياسى «زار» دەپ «قىز جiبەكتە» قولدانىلعان دا، ءسوزi «اسىل ايىم» بولىپ قازاق راديوسىنىڭ «التىن قورىنا» جازىلىپتى. ع.قۇرمانعاليەۆ ورىنداۋىنداعى حالىق ءانi «اسىل ايىم» ءماتiنi تومەندەگiدەي:
1. قاراعىم، اينالايىن، اسىل ايىم،
مەن سەنەن سىردى قالاي جاسىرايىن.
توسەكتە تىنىش ۇيىقتاپ جاتا المايمىن،
ەسiمە سەن تۇسكەندە قالقاتايىم.
2. قارايمىن جابىعىڭنان قازداي بويلاپ،
اسىل اي وتىرمىسىڭ اقىل ويلاپ.
بiرگە وسكەن كiشكەنتايدان قۇربىم ەدiڭ،
ءومiردi وتكiزەلiك كۇلiپ-ويناپ.
«قارا قانشىقتى» م.تورەشوۆ تە، ع.قۇرمانعاليەۆ تا مۇحيتتىڭ تۋىندىسى رەتiندە اتاماعان. ەگەر «قارا قانشىقتىڭ» اۆتورى مۇحيت بولسا جانە ساياسي استارى بار دەگەن جەلەۋمەن ءسوزi «اسىل ايىم» بولىپ وزگەرتiلگەن بولسا، وندا جاڭا ماتiنگە يە بولعان، قاۋiپسiز ءاننiڭ اۆتورلىعى كورسەتiلۋi تيiس ەدi. جالپى وسى شىعارمانى مۇحيتتiكi دەپ كورسەتۋ ەشقانداي دالەل، نەگiزسiز «حالىق اندەرi مەن حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرi» انتولوگياسىنان باستالدى (1990). كەيiننەن مۇحيت اتىنداعى رەسپۋبليكالىق ءداستۇرلi انشiلەر كونكۋرسىنىڭ باعدارلاماسىنا ەنگەن كەزدەرi دە بولدى جانە دە 2005 جىلى شىققان «ع.قۇرمانعاليەۆ. اسىل مۇرا» ءان البومىندا مۇحيتتiكi دەپ قاتە جاريالانىپتى.
بiرتۋار ءانشi ع.قۇرمانعاليەۆ رەپەرتۋارى ارقىلى جەتكەن «جىلقىشى» اتالاتىن حالىق ءانi دە مۇحيتتiكi بولىپ شىعا كەلiپتi:
1. جىلقىسى بiزدiڭ ەلدiڭ الا مويىن،
سۋ iشiپ ايدىن كولدەن سالادى ويىن.
سۇيەنiپ تال قۇرىققا تۇرعانىمدا
قىزىققا باتىرادى تاي مەن قۇلىن//قالقادا ارقاشاندا بولادى ويىم.
دەتسيما دىبىس ارالىعىن قامتيتىن كەڭ تىنىستى ءان قايتالانبالى قوستارماقتى كەۋدەدەن تۇرادى. اۋەننiڭ دامۋ جەلiسiندەگi كۆارتالىق، كۆينتالىق قادامدار، لادتىڭ العاشقى باسقىشتارىمەن التى تونعا بيiكتە جوعارى ورلەۋi (بiر وكتاۆا جوعارى) تىڭدارمانعا ەرەكشە اسەر بەرiپ، مۇحيتتىڭ بيiك اندەرiنiڭ تiك كوتەرiلەتiن تۇسىن ەسكە تۇسiرەدi. بiراق بۇل موتيۆتiڭ ورنالاسۋى، حالىق اندەرiندە جيi كەزدەسپەيتiن اۋەندiك-ينتوناتسيالىق ءتاسiل مۇحيت تۆورچەستۆوسىندا وزiندiك ۇردiسپەن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرiلدi. كومپوزيتور تۋىندىلارىندا لادتىڭ العاشقى باسقىشتارىنىڭ جوعارى وكتاۆادا ءجۇرۋi اندەردiڭ باستاپقى بولiگiندە ورنالاسادى، مىسالى «دۇنيە-اۋ»، «زاۋرەش»، «كiشi ايداي»، «ۇلكەن ايداي»، «پاڭكويلەك»، «مۇحيت سال» جانە ت.ب. سونداي-اق «داعاناۋ»، «اينامكوز»، «ۇلكەن ايداي»، «مۇحيت سال»، «كiشi ايدايلاردا» كۋلميناتسيا ءان باسىنداعى وسى باسقىشتار ارقىلى ايقىندالادى.
«جىلقىشىنىڭ» كومپوزيتورعا تەلiنۋi مىناداي سەبەپتەن تۋعان بولۋى مۇمكiن. ايماقتاعى كوكجار جارمەڭكەسiندە ايتىسكەر اقىن بالا ورازبەن كەزدەسكەن مۇحيت ونىڭ جىلقىشى اسالى مەن كوكەتاي ەسiمدi عاشىقتار وقيعاسى تۋرالى اڭگiمەسiنەن ۇلكەن اسەر الىپ، ءوزiنiڭ «كiشi ايداي» ءانiن شىعارادى. حالىق اراسىندا بۇل ءان سونداي-اق «جىلقىشى» نەمەسە «كiشi وراز» دەپ تە تاراعان. بۇل اڭگiمە جەلiسiنەن تۋعان «كiشi وراز» نەمەسە «كiشi ايداي» مۇحيتتىڭ شوقتىعى بيiك شىعارمالارىنىڭ بiرi جانە جوعارىداعى حالىق ءانi «جىلقىشىمەن» شاتاستىراتىن دۇنيە ەمەس، اراسى الشاق تۋىندىلار. وسى ەكi ءاننiڭ اتى بiر بولعاندىقتان عانا كومپوزيتورعا تەلiنiپ تۇر دەپ ويلايمىز.
سونداي-اق مۇلدەم قيسىنعا كەلمەيتiن مىنا بiر مالiمەتتi دە جازۋعا تۋرا كەلەدi. «مۇحيت سال» كiتابىندا حالىق ءانi «جىلقىشى» مەن ونىڭ ەكiنشi ءتۇرi دەپ ع.قۇرمانعاليەۆ رەپەرتۋارىنداعى حالىق ءانi «جەلكiلدەكتiڭ» ءسوزi بەرiلگەن (108-بەت):
1. جىلقىنىڭ مiنسiز قارا توبەلiندەي،
اۋزىڭ بار شىنى اياقتىڭ كەمەرiندەي.
شاشىڭ بار ون ەكiدەن تالداپ ورگەن،
بازاردىڭ كەزi الپىس سوم جiبەگiندەي…
بۇل… بۇل باستاپقى «جىلقى» سوزiنە بايلانىستى عانا ءاننiڭ «ەكiنشi ءتۇرi» بولىپ شىعا كەلگەن سەكiلدi. باسقا قيسىن بولسا سiز ايتىڭىز، اعايىن.
2005 جىلى جاريالانعان «ادايدىڭ ىرعاماسى» جيناعىندا مۇحيتتىڭ بەلگiلi «جايما قوڭىرى» ماڭعىستاۋلىق قايقى ءادiل كەنجەۇلىنىڭ ءانi دەپ، ال «قولجەتپەسi» حالىق ءانi «القاراكوك» دەپ بەرiلiپتi. وسى شىعارمانى 1935 جىلى ە.گ.برۋسيلوۆسكي «جالبىر» وپەراسىنىڭ I-اكتiسiندەگi حاديشانىڭ ۆوكالدىق پارتياسىنا ەنگiزدi. مۇڭدى دا ويلى مەلوديامەن حاديشا ەلەمەسكە ءوز زامانىنداعى قازاق قىزىنىڭ تاعدىرىندا كەزدەسەتiن قالىڭعا ساتىلعان ادiلەتسiزدiكتi جەتكiزەدi. نازار اۋدارارلىق ءجايت، ا.جۇبانوۆ حاديشانىڭ پارتياسىنداعى بۇل اۋەندi مۇحيتتىڭ «الۋاش» ءانi دەيدi جانە ونىڭ كەي جەرلەردە «جايما قوڭىر» دەپ تە ورىندالاتىندىعىن جازادى.
«ادايدىڭ ىرعاماسى» جيناعىندا «جايما قوڭىردىڭ» ءادiل كەنجەۇلىنا تەلiنۋiنە عىلىمي نەگiز، تاريحي تۇسiنiك بەرiلمەگەن. بۇل اۋەننiڭ ايماققا كەڭ تاراعانى سونشالىق، ولكەگە جۇرگiزگەن ەكسپەديتسيا ماتەريالدارى كورسەتiپ وتىرعانداي، مۇحيتتىڭ «اينامكوز»، «زاۋرەش»، «كiشi ايداي» اندەرi سەكiلدi سازى قارا ولەڭدەرمەن دە جيi ورىندالادى. بiراق بۇل مۋزىكالىق فولكلورداعى زاڭدى قۇبىلىس وسى شىعارمالاردى اۆتورىنان «تارتىپ الۋعا» سەبەپ بولا المايدى. مۇحيت بابامىزدىڭ ومiردەن وزعانىنا عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بولدى، اندەرi ەل اۋزىنان تۇسپەي، كەڭ تاراپ، جالپىۇلتتىق رۋحاني اسىل قازىناعا اينالدى. ەندەشە، بەلگiلi بiر وڭiرگە جاقسى تاراعان ساز سول جەردiڭ عانا كومپوزيتورىنiكi بولۋى شارت ەمەس.
قازiرگi كەزدە «جايما قوڭىر» دا، «الۋاش» تا حالىققا ع.قۇرمانعاليەۆ ورىنداۋىنان جاقسى تانىس. ولاردىڭ مەلودياسى مەن مازمۇنى جاعىنان ەكi سيپاتتى، كاسiبي انشiلiك داستۇردە تىڭداۋشى جادىندا «تۇراقتالعان»، اراسى الشاق دۇنيە. ەگەر ەكەۋiن مۋزىكالىق جاعىنان سالىستىرار بولساق، «الۋاش» ەركiن، تايسالماي ورىندالىپ، دىبىس پەن بۋىن سايكەستiگi سينحروندى سيپاتتا جانە دىبىس دياپازونى ادەت-عۇرىپ ۇلگiلەرiنە ءتان شاعىن بولىپ كەلەدi. ال «جايما قوڭىردىڭ» ينتوناتسيالىق دامۋ باعىتى بiرقالىپتى، اۋەز قوزعالىسى تولقىندى، سابىرمەن باياۋلاي قوزعالاتىن، سوڭىندا ءان كەۋدەسiندەگiدەي سەكستا كولەمiندەگi ۆوكاليزاتسياسى بار قوڭىر ءان.
جوعارىدا كەلتiرiلگەن ا.ق.جۇبانوۆتىڭ ءسوزiن راستايتىن مىنا بiر دەرەك بولۋى مۇمكiن. العاش رەت «جايما قوڭىر» ا.ۆ.زاتاەۆيچ جيناعىندا جاريالانىپ ["قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانi", № 960]، انگە ەسكەرتپەدە «مۇحيت اندەرiنiڭ اراسىنداعى كەڭ تانىمالدارىنىڭ بiرi, كوپتەگەن انسۇيەرلەردiڭ سۇيiكتi ءانi» جانە ەسكەرتپەگە رەداكتسيادان قوسىمشادا بۇل ءاننiڭ نۇسقاسى «الۋاش» دەگەن اتپەن ۇسىنىلادى (1921 جىلى ب.دجۋماباەۆتان جازىلعان، «ەتنوگراف قولجازباسى»، № 308).
«شاندوز» ءانi ەل اۋزىندا كونەدەن حالىق ءانi رەتiندە تانىمال. ع.قۇرمانعاليەۆ وسى ءاندi قر تەلەراديوسىنىڭ «التىن قورىندا» جانە اقتوبە وبلىستىق تەلەراديوقورىنىڭ فونومۇراعاتىندا (1971 جىل، №648) حالىق ءانi دەپ جازعىزعان. ياعني ع.قۇرمانعاليەۆ «شاندوزدى» كومپوزيتوردىڭ ءانi دەپ ەش جەردە ايتپاعان. ال «دوسسوردا شاي قۇيادى گۇلجانسارا» ءانi بولسا گۇلجانسارا ەسiمدi كەلiنشەككە ارنالىپ شىققان. شاي قۇيۋدى كاسiپ ەتكەن گۇلجانسارانىڭ ەسiمi اتىراۋ وبلىسىنىڭ (ماقات اۋدانى) دوسسور دەگەن جەرiندە وتكەن عاسىردىڭ 20-30 جىلدارى (بiر دەرەكتەردە 30-جىلداردىڭ سوڭى) اتاعى تاراپقا بەلگiلi بولا باستاعان. 1841-1918 جىلدارى ءومiر سۇرگەن مۇحيتتىڭ وزiنەن كەيiن ءمالiم بولعان گۇلجانساراعا ءان ارناعاندىعى قيسىنعا كەلمەيدi. اۋەننiڭ جايىن ايتپاعاندا، وسىنداي سالماقتى تاريحي دەرەكتەردi نەگiزگە الۋىمىزدىڭ ءوزi جاڭساق ايتىلعان پiكiرلەردi انىق بايقاتادى.
كونەدەن بەلگiلi بولىپ كەلە جاتقان حالىق اندەرi «ىڭعاي-اۋ» مەن «قۇربىجان» دا «سانىن كوبەيتۋ» ۇرانىمەن جوعارىدا ايتىلعان جاڭساقتىققا ۇشىراپتى. ءاننiڭ «يەسiن» تاپقاننىڭ ءجونi وسى ەكەن دەپ، مۇحيتقا نەمەسە باسقا اۆتورلارعا تەلۋ حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ ءباسiن ارتتىرمايدى، كەرiسiنشە، مۇنداي كەلەڭسiزدiك كەيiنگiنi شاتاستىرىپ، حالقىمىزدىڭ رۋحاني اسىل مۇراسىنا قيانات بولىپ تابىلادى.
بۇگiندە مۇحيت مۇراسى دەپ اۆتورلىق قولتاڭباسى انىق، كومپوزيتوردىڭ شىعارماشىلىق كەمەلدەنگەن كەزiندە تۋعان «زاۋرەش»، «اينامكوز»، «كiشi ايداي»، «ۇلكەن ايداي»، «پاڭكويلەك»، «دۇنيە-اۋ» سەكiلدi بيiك دەڭگەي شىعارمالارىن باتىل ايتا الامىز. جوعارىدا كورسەتiلگەندەي، داۋلى ءارتۇرلi مالiمەتتەر كومپوزيتوردىڭ ورتا دەڭگەي تۋىندىلارى توڭiرەگiندە ايتىلىپ ءجۇر.
ماسەلەگە ەكiنشi جاعىنان قارايتىن بولساق، مۇحيتتاي كومپوزيتوردىڭ تۆورچەستۆولىق لابوراتورياسىندا ونىڭ ناق بيiك دەڭگەيلi شىعارمالارى تۋعانعا دەيiن ءوز اندەرi دە، حالىق اندەرi دە بولدى. اكادەميك ا.جۇبانوۆ ايتقانداي «حالىق اندەرiن مۇحيت ءوز رەپەرتۋارىندا قايتا تۋعانداي ەتتi»، ولاردى ءوز ينتەرپرەتاتسياسىمەن جاڭا ورەگە كوتەرiپ وتىردى. جالپى ايماق اندەرiمەن بiرنەشە تۇرعىدا سايكەستiك تابىلاتىن كومپوزيتوردىڭ ورتا دەڭگەيلi اندەرiنiڭ اراجiگiن اجىراتۋ دا وڭاي ەمەس.
باتىس ايماعىنىڭ اندەرi, ونىڭ iشiندە كاسiبي، اۋىزشا اۆتورلىق تۋىندىلاردىڭ، اتاپ ايتقاندا، مۇحيت مەكتەبi مەن ماڭعىستاۋلىق قايقىلاردىڭ شىعارماشىلىعى، جىلويدىڭ ليريكالىق اندەرiنiڭ ورتاق نىشاندارى مەن ەرەكشەلiكتەرi, وڭiرلiك ستيليستيكالىق سيپاتتارى ولاردىڭ ءبارiن بiرتۇتاس كەشەندi الىپ سالىستىرمالى تالداعاندا عانا ايقىندالدى. وسى ۋاقىتقا دەيiن جەكە-جەكە مۋزىكالىق-تەوريالىق تالدانعان اۆتورلار تۋىندىلارىنىڭ باستاۋ الار قاينارى، بiر داۋiردە قاتار ورلەگەن ونەر ارنالارىنىڭ بiر-بiرiمەن ىقپالداستىعى جۇيەلi قاراستىرىلعاندا عانا انىقتالىپ، ايتارلىقتاي ناتيجەلەرگە قول جەتكiزدi. زەرتتەۋ ناتيجەسi كورسەتكەندەي، اندەردiڭ ايماقتىق ەرەكشەلiگiنiڭ بiرi – ولاردىڭ بiر بۋناق موتيۆiنiڭ، ەكi بۋناق اۋەندiك فرازاسىنىڭ، تiپتi بiر مەلوتارماعىنىڭ بiركەلكi ۇقساس بولىپ كەلۋiندە. ياعني وسىنداي ايتارلىقتاي ماڭىزعا يە بەلگiلەردi ەسكەرۋسiز قالدىرساق، وندا بۇل ولكەنiڭ جۇزدەگەن اندەرiن بiر اۆتوردىڭ قولتاڭباسى رەتiندە تانىپ، بiر اۆتوردىڭ ءان قورجىنىنا قۇيا بەرگەنiمiزدi بiلمەي قالارمىز.
دەگەنمەن بۇنداي «قولدان كوبەيتۋدiڭ» استارى دا بار سەكiلدi. ول ەڭ الدىمەن مۇحيت شىعارماشىلىعىن ءوز دارەجەسiندە باعالاي الماۋدان تۋادى. وسىدان ونىڭ اندەرiن كوبەيتۋ ارقىلى «ناعىز سال-سەرi» ەكەندiگiن «دالەلدەۋ» بولسا كەرەك. ارقاداعى اقىندىق ينستيتۋت ىقپالىمەن قالىپتاسقان ءان ءداستۇرi, سال-سەرiلەر شوعىرىنىڭ تۋىندىلارىنا نازار اۋدارار بولساق، بiرجاننىڭ، اقاننىڭ، ۇكiلi ىبىرايدىڭ ت.ب. اندەرi مۇحيت سال تۋىندىلارىنان ەكi ەسە كوپ. تiپتi بiر دەرەكتەردە ىبىراي ساندىبايۇلىنىڭ توقسان ءانi بولعاندىعى جونiندە ايتىلادى.
ال مۇحيت اندەرiنiڭ بار-جوعى جيىرمانىڭ ۇستiندە. وسىدان «ول دا سال-سەرiلەر قاتارىنان. ەندەشە ونىڭ دا ەلۋگە تارتا ءان مۇراسى بولۋى تيiس» دەگەن قاعيدا تۋسا كەرەك.
وسى جاسالعان ءجونسiز iس-ارەكەت ۇلتتىق ونەردiڭ iرi قۇبىلىسى، «انگە اينالىپ كەتكەن ادام» عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ شىعارماشىلىعىنا، ول جەتكiزگەن مۇحيت مەرالىۇلى مۇراسىنا سەنiمسiزدiك بiلدiرiپ، كۇماندانۋ دەپ ويلايمىز. ەگەر تاريحتا مۇحيت سالدىڭ بiر عانا «اينامكوزi»، بiر عانا «كiشi ايدايى» نەمەسە «پاڭكويلەگi» عانا قالىپ بiزگە جەتكەن بولسا، ونىڭ قانداي بيiك ورەلi دارابوز ونەر تۇلعاسى ەكەندiگi تۇسiنiكتi بولار ەدi.
بۇگiنگi جاھاندانۋ پروتسەسi كەزەڭiندە عۇرىپتىق، تۇرمىستىق مۋزىكالىق شىعارمالاردى، حالىق ءانiن، اۆتورلىق ليريكالىق تۋىندىلاردى ءوز ورنىمەن، شىرقىن بۇزباي ساقتاپ وسكەلەڭ ۇرپاققا تابىستاۋدىڭ ماڭىزى زور. ءتۇبi بiر تۇركiتiلدەس ەتنوستاردىڭ مادەنيەتiندەگi باستاۋ الار قاينارىن زەرتتەپ، تامىرىنداعى ورتاقتىقتاردى زەرتتەۋدi كۇشەيتۋ زامان تالابىنان تۋىنداپ وتىر. بiزگە وسى باعىتتا iزدەنiستi كۇشەيتiپ، بەت بۇرعان ءجون سەكiلدi. ال جوعارىدا ايتىلعان كەلەڭسiزدiكتەر جالپى قازاق ءانiن جەتە تۇسiنبەيتiن ادامداردىڭ iس-ارەكەتi. ەندەشە بويداعى قۋات، ويداعى بiلiمiمiزدi تەرەڭدi يگەرۋگە جۇمسايىق.
باقىت تۇرماعامبەتوۆا،
م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە
ونەر ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرi,
«تۇركىستان» گازەتى
