Muhıt Meralyuly (Muqambetkereı. 1840-1918) – elimizdiń batys ólkesindegi aýyzsha-kásibı ánshilik mekteptiń negizin qalaýshy daraboz óner ıesi. Ol tirshilikte ónerdi bárinen joǵary qoıyp, ataqty, dáýletti urpaqtan bola tura ómirdiń narqyn baılyqtan, barlyqtan izdemeı, barsha sanaly ómirin ónerge baǵyshtaıdy. Onyń halyq arasyna keń taraǵan «Aınamkóz», «Úlken Aıdaı», «Kishi Aıdaı», «Záýresh», «Pańkóılek», «Dúnıe», «Aq Iis» ánderi – qazaq mýzyka mádenıetiniń altyn qoryndaǵy arnaly úlgiler. Bul avtorlyq qoltańbasy aıqyn týyndylar keń tynysty kásibı sheber ánshiler repertýary arqyly jetken edi. Al halyqtyq úrdisten alshaqtamaǵan, ánsúıer ınformatorlar jalǵastyrǵan «Alýash», «Jaıma qońyr», «Daǵanaý», «Demalys», «Dúnıe-aý», «Erkem» jáne t.b. týyndylary óz aldyna bir tóbe. Ánderi búkil ólke ónerin kóz aldyńyzǵa ákeletin sazgerdiń ósken ortasy ejelden jyraýlardyń, tarıhtan belgili aıtys aqyndary men jyrshylardyń ordasy boldy ári XIX ǵasyrda shyrqaý shyńyna kóterilgen dańqty kúıshilik mektepterge tuspa-tus keldi. Osyndaı eki túrli ónerden sýsyndap ósken Muhıt shyǵarmashylyǵyna bul janrlardyń yqpaly zor boldy. Kompozıtor týyndylarynyń qurylymynan, damý jelisi men áýendik-ıntonaııalyq baǵytynan, ladtyq túziliminen osy qalyptasqan dástúrlerdiń áseri aıqyn seziledi.
Halyq talantynyń ánderi ótken ǵasyrdyń otyzynshy jyldarynan bastap Qazaqstan kompozıtorlarynyń jazbasha kásibı mýzykasyndaǵy bastaý alar qaınarǵa aınaldy. Máselen «Dúnıe», «Úlken Aıdaı» /2-túri/, «Jaıma qońyr» ánderi, E.Brýsılovskıı jazǵan qazaqtyń alǵashqy «Qyz Jibek», «Er Tarǵyn» operalarynda qoldanyldy; B.Erzakovıchtiń («Qazaq kvarteti»), L.Shargorodskıı men S.Shabelskııdiń («Sımfonıettasy»), B.Jumanııazovtyń (fortepıanolyq varıaııalary), Q.Qojamıarovtyń («Záýresh») vokaldy-sımfonııalyq poemasy jáne qazirgi zaman jas býyn sazgerler týyndylarynda keńinen paıdalanylyp, óz ómirsheńdigi men mańyzdylyǵyn dáleldep keledi.
Kompozıtor týyndylarynyń jarııalaný tarıhyna kóz jibersek, alǵash ret ǵalym A.Zataevıch óziniń etnografııalyq jınaqtarynda Muhıttyń áni degen 22 úlgini, Muhıt ániniń nusqasy dep 3 úlgini notaǵa túsirgen. Biraq ta osy nusqalar qazirgi kezde Muhıt mektebiniń jalǵastyrýshysy Ǵarıfolla Qurmanǵalıev (1909-1993) jetkizgen ári onyń repertýary arqyly keıingi izbasarlary aıtyp júrgen ánderden alshaq bolyp keledi. Tek kásibı mánerde oryndalatyn «Úlken Aıdaı» men «Kishi Aıdaı» ánderiniń ıntonaııalaryna «1000 pesen kazahskogo naroda» jınaǵyndaǵy №379 Muhıttyń áni (IV) «Qypshaq» pen №558 Muhıttyń (VI) «Sal Orazy» (II) úlgileri jaqyndyǵymen erekshelenedi. Sondaı-aq 1960 jyly mýzyka zertteýshisi B.Erzakovıch óziniń «Muqıt Meralyuly. Ánder» kitabynda buryn halyq ánderi sanatynda bolyp kelgen kompozıtor týyndylaryn tuńǵysh ret biriktirip jaryqqa shyǵardy. Ǵalym osy jınaǵynda ánshi T.Ibragımova men N.Ábileva jetkizgen «Erkem», «Qypshaq», «Dúnıe-aý» ánderin jáne «Jaıma qońyr», «Aınamkóz», «Pańkóılek», «Kishi Aıdaıdyń» ekinshi nusqalaryn da bergen. Degenmen de osy ınformatorlar jetkizgen úlgiler (túrlerin) búgingi kúni kásibı dástúr ókilderiniń repertýarynan oryn almaı otyr. Óıtkeni ánsúıerler (samodeıatelnost) jetkizýinde kóp jaǵdaıda naǵyz sheberdiń qolynan ǵana keletin múmkindikter jetispeı jatady.
ǴARIFOLLA QURMANǴALIEV QIIaNAT JASAǴAN BA?
Muhıt murasy onyń qasyna erip, repertýaryn tutastaı alyp qalǵan nemereleri Shyntas (1884-1948) pen Shaıqy Qarataevtardan (1892/4-1922) Ǵ.Qurmanǵalıevqa aýyzeki jalǵasty. Akademık A.Jubanov «Zamana bulbuldary» eńbeginde Shyntas pen Shaıqy týraly: «Bul ekeýi Muhıttyń án repertýaryn da, oryndaýshylyq ádisin de qaz-qalpynda alyp qalǵan, keıbir jaılarda Muhıttan kem túspeıtin mýzyka qaıratkerleri boldy», – deıdi.
Osyndaı talanttardan jalǵasqan ánshilik dástúrdi Ǵarıfolla Qurmanǵalıev óz shyǵarmashylyǵy arqyly nasıhattap, 1965 jyly Respýblıkalyq estrada-ırk óneri stýdııasynda ashylǵan batys án mektebi klasynda tárbıelengen shákirtterine úıretti. Ánshi óz izbasarlaryna bul amanatty qııanatsyz tabys etti.
Muhıt ánderi sońǵy kezderi jaryq kórgen án-albomdar men jınaqtarda «tolyǵypty», buryn belgili shyǵarmalarǵa jıyrmaǵa jýyq «jańa án» qosylǵan. Bulaı jasaýǵa ne sebep boldy eken? Iá, bizdi de kóp oılantqan jáne osy maqalany jazýǵa túrtki bolǵan osy suraq edi. Muhıt murasyn «qaz-qalpynda alyp qalyp», bizdiń zamanymyzǵa jetkizgen iri óner qaıratkeri Ǵarıfolla Qurmanǵalıevqa kúmán ǵoı bul!
Búginde belgili bolyp otyrǵandaı, Ǵarıfolla zaman saıasatyna baılanysty «avtoryn aýyzǵa alýǵa bolmaıtyn», óz zamanynda «bandy» atanǵan Amanǵalı Kenjeahmetulynyń (1888-1928) shyǵarmasyn «Seri jigittiń áni» dep, «ústem tapqa qarsy» Sarysholaq Boranbaıulynyń (1858-1927) «Tileý-Qabaq» ánin halyqtyq týyndylar dep avtorlaryn jasyryp, keıingi urpaqqa olardyń muralaryn aman jetkizdi. Biraq Ǵarıfollanyń Muhıt ánderin halyqtiki qylyp jiberýge qandaı da bir sebep kórip otyrǵan joqpyz.
Bir qyzyǵy, Muhıtqa telinip otyrǵan halyq ánderi jalpy búginge jetip otyrǵan batys aımaǵynyń kóptegen án-termeleriniń birden-bir bilgiri Ǵarıfolla atamyzdyń repertýarynan bolyp otyr. Olar: «Dossorda shaı quıady Gúljansary/Gúljansara», «Qurbyjan», «Yńǵaı-aý», «Shandoz», «Qara qanshyq», «Jyloı», «Jylqyshy», «Dóń asqan» jáne t.b. keń taraǵan halyq ánderi. Ókinishke qaraı, fonojazbalarda (SD, aýdıotaspa) jáne mýzykatanýshy M.Qurmanǵalıevanyń «Muhıt», «Muhıt sal» atty kitaptarynda (2003, 2005) osyndaı olqylyqtar oryn alǵan. Nazar aýdartatyn jáıttiń biri, bular qandaı da bir saıası astary bolyp, aıtýǵa tyıym salynyp, avtorynan ajyrap qalǵan ánder emes.
Ekinshi bir másele, Muhıttyń keıbir ánderin basqa avtorlardiki nemese halyq áni degen de pikirler bar. Osy oraıda onyń «Záýresh», «Aınamkóz», «Kók Aıdaı» ánderiniń mátinderi Birjan sal, Aqan seri, Úkili Ybyraı jáne t.b. aýyzsha kásibı avtorlar shyǵarmalary sııaqty 1960 jylǵa deıin «Qazaq ánderi» antologııalarynda (1955, 1957 jyldary) halyqtyq úlgiler sanatynda bolyp kelgendigin esten shyǵarmaǵanymyz jón. Ol ýaqyt ótip ketti. Al basqa avtorlarǵa telinýine tómende toqtalamyz.
Muhıt týyndylary tóńireginde aıtylyp júrgen pikirlerge óz kózqarasymyzdy onyń murasyn jańa zamanǵa birden-bir jetkizýshi Ǵ.Qurmanǵalıev repertýaryn nazarda ustaı otyryp usynyp kórelik.
Halyq áni «Jyloı» birde Segiz serige, keıbir derekterde Muhıtqa telinip keledi. Jalpy búginde respýblıka tyńdarmandaryna «Jyloı» atty ánder talantty óner qaıratkerleri Ǵarıfolla Qurmanǵalıevtiń, Kúrish Tasbolatovtyń, Záýresh Esbergenovanyń, Sáýle Janpeıisovanyń repertýarynan belgili. Sonymen qatar jyloılyq Joldybaı Turmaǵanbetovtyń oryndaýynda attas ánniń birneshe tyń túrleri notaǵa túsirildi. Bul bes túrli oryndaýdaǵy «Jyloı» bir ánniń nusqasy emes, árqaısysy óz aldyna bólek-bólek týyndylar. Olardyń barlyǵy ótken ǵasyrlarda Batys aımaǵynda «Úıshikke (qazirgi Atyraý) barsań kúı tartpa, Jyloıǵa barsań án salma» dep tanymal bolǵan, óńirlik ánshilik mektebi bolǵan Jyloı jeriniń atymen atalady. Arasyndaǵy Ǵ.Qurmanǵalıev repertýaryndaǵy:
1. Oý! Dender men Tuztóbeniń tuzyn kórseń,
Jyloıdyń tań qalarsyń qyzyn kórseń.
– dep bastalatyn «Jyloı» Muhıtqa telinip, kúmándi pikir týǵyzyp júr.
Osy oraıda akademık A.Q.Jubanovtyń «Zamana bulbuldary» eńbegindegi: «…Qazaqstannyń Batysynda kóp oryndalatyn… «Gýrev», «Jyloı», «Tórt pishen» taǵy basqa sol sııaqty ánderdi Muhıt basqalardan alabóten artyqsha oryndap, tipti ol ánderdi qubyltyp, quıqyljytyp qaıta týǵandaı etti desedi», – degen dáıeksózdi keltirgendi jón kóremiz. Iaǵnı A.Jubanov bul ándi Batys aımaǵynda kóp oryndalatyn ánderdiń birine jatqyzyp otyr. Derekke súıensek, óńirge keń taraǵan úlgiler tyńdaýshyǵa Muhıttaı ánshiniń ınterpretaııasynda qulpyryp, erekshe áser etkenin túsinemiz. Onyń repertýarynda bolǵan halyq áni «Jyloı» dástúrdi jalǵastyrýshylar arqyly Ǵ.Qurmanǵalıevqa jetken. Eger «Jyloıdyń» avtory Muhıt degen pikirdiń negizi bolsa, bul derekti onyń murasyn qaz-qalpynda alyp qalǵan Shyntas pen Shaıqy jetkizý kerek edi degen qısyndy oı týady.
«Jyloıdyń» kompozıııalyq qurylymy qarapaıym halyq ánderine qaraǵanda birqatar erekshelikterge ıe. Árıne, bul turǵydan avtorlyq shyǵarmashylyqtyń jemisi bolýy da múmkin. Qaısybir týyndynyń arǵy jaǵynda áıteýir bir shyǵarýshysy bar ekendigi haq, degenmen sazger repertýarynda bolǵan kóptegen halyq ánderiniń birin dálelsiz oǵan telýdiń negizi joq. Sondaı-aq 1960 jyly Muhıt ánderiniń basyn qosyp, tolyq jınaq qurastyrǵan B.G.Erzakovıchtiń ony kompozıtor murasyna engizbeýi de oılanarlyq jáıt.
«Avtorymen qaýyshqan» kelesi bir án «Qara qanshyq» dep atalady. «Qara qanshyq» alǵash ret A.Zataevıchtiń «1000 pesen kazahskogo naroda» jınaǵynda jarııalandy (№ 970). Sodan keıin óz taqyrybymen 1989 jyly «Mańǵystaý áýenderi» kúıtabaǵyna Mekes Tóreshovtyń oryndaýynda jazyldy. Osy keltirilgen eki dereknamanyń arasynda da «Qara qanshyq» kópshilik qulaǵyna qazaqtyń tuńǵysh operasy arqyly jetip otyrdy. Ol 1934 jyly kompozıtor E.Brýsılovskııdiń «Qyz Jibek» operasyna enip, (oqýlyqtarda, ádebıetterde) óz atymen atalmaı, «Zar» dep ózgertilgen edi. Operanyń tragedııalyq sheshilimi, Tólegen ólimin estigen Jibektiń jaryq dúnıemen qoshtasý sáti osy zarly áýezben bastalyp («Áýeli bas qosqanym Jaǵalbaıly…»), ári qaraı Muhıttyń «Dúnıe-aý» ánimen jalǵastyǵyn tabady.
Ánniń óz taqyrybymen atalmaýyna toqtalar bolsaq, 1930-50 jyldary júzdegen halyq shyǵarmashylyǵyndaǵy ánderdiń poetıkalyq mátini qoǵam ıdeologııasyna qarsy kelip, aıtylýǵa tyıym salyndy. Mýzykatanýshy ǵalym M.Ahmetovanyń málimetine súıensek, 1940 jyldary Qazaq Radıo Komıtetinde ánshilerge aıtýǵa tyıym salynǵan eki júz elýge jýyq ánniń tizimi bolǵan. Olar ortalyqtyń arnaıy saıası tapsyrmasymen sózderi men taqyryptary «jańa zamanǵa laıyqtalynyp» qaıtadan jazylǵan shyǵarmalar. Solardyń biri – saıası astary bar degen týyndylar qatarynda bolǵan osy «Qara qanshyq» áni. Ánniń melodııasy «Zar» dep «Qyz Jibekte» qoldanylǵan da, sózi «Asyl aıym» bolyp Qazaq radıosynyń «Altyn qoryna» jazylypty. Ǵ.Qurmanǵalıev oryndaýyndaǵy halyq áni «Asyl aıym» mátini tómendegideı:
1. Qaraǵym, aınalaıyn, asyl aıym,
Men senen syrdy qalaı jasyraıyn.
Tósekte tynysh uıyqtap jata almaımyn,
Esime sen túskende qalqataıym.
2. Qaraımyn jabyǵyńnan qazdaı boılap,
Asyl aı otyrmysyń aqyl oılap.
Birge ósken kishkentaıdan qurbym ediń,
Ómirdi ótkizelik kúlip-oınap.
«Qara qanshyqty» M.Tóreshov te, Ǵ.Qurmanǵalıev ta Muhıttyń týyndysy retinde atamaǵan. Eger «Qara qanshyqtyń» avtory Muhıt bolsa jáne saıası astary bar degen jeleýmen sózi «Asyl aıym» bolyp ózgertilgen bolsa, onda jańa mátinge ıe bolǵan, qaýipsiz ánniń avtorlyǵy kórsetilýi tıis edi. Jalpy osy shyǵarmany Muhıttiki dep kórsetý eshqandaı dálel, negizsiz «Halyq ánderi men halyq kompozıtorlarynyń ánderi» antologııasynan bastaldy (1990). Keıinnen Muhıt atyndaǵy respýblıkalyq dástúrli ánshiler konkýrsynyń baǵdarlamasyna engen kezderi de boldy jáne de 2005 jyly shyqqan «Ǵ.Qurmanǵalıev. Asyl mura» án albomynda Muhıttiki dep qate jarııalanypty.
Birtýar ánshi Ǵ.Qurmanǵalıev repertýary arqyly jetken «Jylqyshy» atalatyn halyq áni de Muhıttiki bolyp shyǵa kelipti:
1. Jylqysy bizdiń eldiń ala moıyn,
Sý iship aıdyn kólden salady oıyn.
Súıenip tal quryqqa turǵanymda
Qyzyqqa batyrady taı men qulyn//Qalqada árqashanda bolady oıym.
Deıma dybys aralyǵyn qamtıtyn keń tynysty án qaıtalanbaly qostarmaqty keýdeden turady. Áýenniń damý jelisindegi kvartalyq, kvıntalyq qadamdar, ladtyń alǵashqy basqyshtarymen alty tonǵa bıikte joǵary órleýi (bir oktava joǵary) tyńdarmanǵa erekshe áser berip, Muhıttyń bıik ánderiniń tik kóteriletin tusyn eske túsiredi. Biraq bul motıvtiń ornalasýy, halyq ánderinde jıi kezdespeıtin áýendik-ıntonaııalyq tásil Muhıt tvorchestvosynda ózindik úrdispen jańa deńgeıge kóterildi. Kompozıtor týyndylarynda ladtyń alǵashqy basqyshtarynyń joǵary oktavada júrýi ánderdiń bastapqy bóliginde ornalasady, mysaly «Dúnıe-aý», «Záýresh», «Kishi Aıdaı», «Úlken Aıdaı», «Pańkóılek», «Muhıt sal» jáne t.b. Sondaı-aq «Daǵanaý», «Aınamkóz», «Úlken Aıdaı», «Muhıt sal», «Kishi Aıdaılarda» kýlmınaııa án basyndaǵy osy basqyshtar arqyly aıqyndalady.
«Jylqyshynyń» kompozıtorǵa telinýi mynadaı sebepten týǵan bolýy múmkin. Aımaqtaǵy Kókjar jármeńkesinde aıtysker aqyn Bala Orazben kezdesken Muhıt onyń jylqyshy Asaly men Kóketaı esimdi ǵashyqtar oqıǵasy týraly áńgimesinen úlken áser alyp, óziniń «Kishi Aıdaı» ánin shyǵarady. Halyq arasynda bul án sondaı-aq «Jylqyshy» nemese «Kishi Oraz» dep te taraǵan. Bul áńgime jelisinen týǵan «Kishi Oraz» nemese «Kishi Aıdaı» Muhıttyń shoqtyǵy bıik shyǵarmalarynyń biri jáne joǵarydaǵy halyq áni «Jylqyshymen» shatastyratyn dúnıe emes, arasy alshaq týyndylar. Osy eki ánniń aty bir bolǵandyqtan ǵana kompozıtorǵa telinip tur dep oılaımyz.
Sondaı-aq múldem qısynǵa kelmeıtin myna bir málimetti de jazýǵa týra keledi. «Muhıt sal» kitabynda halyq áni «Jylqyshy» men onyń ekinshi túri dep Ǵ.Qurmanǵalıev repertýaryndaǵy halyq áni «Jelkildektiń» sózi berilgen (108-bet):
1. Jylqynyń minsiz qara tóbelindeı,
Aýzyń bar shyny aıaqtyń kemerindeı.
Shashyń bar on ekiden taldap órgen,
Bazardyń kezi alpys som jibegindeı…
Bul… bul bastapqy «jylqy» sózine baılanysty ǵana ánniń «ekinshi túri» bolyp shyǵa kelgen sekildi. Basqa qısyn bolsa siz aıtyńyz, aǵaıyn.
2005 jyly jarııalanǵan «Adaıdyń yrǵamasy» jınaǵynda Muhıttyń belgili «Jaıma qońyry» mańǵystaýlyq qaıqy Ádil Kenjeulynyń áni dep, al «Qoljetpesi» halyq áni «Alqarakók» dep berilipti. Osy shyǵarmany 1935 jyly E.G.Brýsılovskıı «Jalbyr» operasynyń I-aktisindegi Hadıshanyń vokaldyq partııasyna engizdi. Muńdy da oıly melodııamen Hadısha Elemeske óz zamanyndaǵy qazaq qyzynyń taǵdyrynda kezdesetin qalyńǵa satylǵan ádiletsizdikti jetkizedi. Nazar aýdararlyq jáıt, A.Jubanov Hadıshanyń partııasyndaǵy bul áýendi Muhıttyń «Alýash» áni deıdi jáne onyń keı jerlerde «Jaıma qońyr» dep te oryndalatyndyǵyn jazady.
«Adaıdyń yrǵamasy» jınaǵynda «Jaıma qońyrdyń» Ádil Kenjeulyna telinýine ǵylymı negiz, tarıhı túsinik berilmegen. Bul áýenniń aımaqqa keń taraǵany sonshalyq, ólkege júrgizgen ekspedıııa materıaldary kórsetip otyrǵandaı, Muhıttyń «Aınamkóz», «Záýresh», «Kishi Aıdaı» ánderi sekildi sazy qara óleńdermen de jıi oryndalady. Biraq bul mýzykalyq folklordaǵy zańdy qubylys osy shyǵarmalardy avtorynan «tartyp alýǵa» sebep bola almaıdy. Muhıt babamyzdyń ómirden ozǵanyna ǵasyrǵa jýyq ýaqyt boldy, ánderi el aýzynan túspeı, keń tarap, jalpyulttyq rýhanı asyl qazynaǵa aınaldy. Endeshe, belgili bir óńirge jaqsy taraǵan saz sol jerdiń ǵana kompozıtoryniki bolýy shart emes.
Qazirgi kezde «Jaıma qońyr» da, «Alýash» ta halyqqa Ǵ.Qurmanǵalıev oryndaýynan jaqsy tanys. Olardyń melodııasy men mazmuny jaǵynan eki sıpatty, kásibı ánshilik dástúrde tyńdaýshy jadynda «turaqtalǵan», arasy alshaq dúnıe. Eger ekeýin mýzykalyq jaǵynan salystyrar bolsaq, «Alýash» erkin, taısalmaı oryndalyp, dybys pen býyn sáıkestigi sınhrondy sıpatta jáne dybys dıapazony ádet-ǵuryp úlgilerine tán shaǵyn bolyp keledi. Al «Jaıma qońyrdyń» ıntonaııalyq damý baǵyty birqalypty, áýez qozǵalysy tolqyndy, sabyrmen baıaýlaı qozǵalatyn, sońynda án keýdesindegideı seksta kólemindegi vokalızaııasy bar qońyr án.
Joǵaryda keltirilgen A.Q.Jubanovtyń sózin rastaıtyn myna bir derek bolýy múmkin. Alǵash ret «Jaıma qońyr» A.V.Zataevıch jınaǵynda jarııalanyp ["Qazaq halqynyń 1000 áni", № 960], ánge eskertpede «Muhıt ánderiniń arasyndaǵy keń tanymaldarynyń biri, kóptegen ánsúıerlerdiń súıikti áni» jáne eskertpege redakııadan qosymshada bul ánniń nusqasy «Alýash» degen atpen usynylady (1921 jyly B.Djýmabaevtan jazylǵan, «Etnograf qoljazbasy», № 308).
«Shandoz» áni el aýzynda kóneden halyq áni retinde tanymal. Ǵ.Qurmanǵalıev osy ándi QR Teleradıosynyń «Altyn qorynda» jáne Aqtóbe oblystyq Teleradıoqorynyń fonomuraǵatynda (1971 jyl, №648) halyq áni dep jazǵyzǵan. Iaǵnı Ǵ.Qurmanǵalıev «Shandozdy» kompozıtordyń áni dep esh jerde aıtpaǵan. Al «Dossorda shaı quıady Gúljansara» áni bolsa Gúljansara esimdi kelinshekke arnalyp shyqqan. Shaı quıýdy kásip etken Gúljansaranyń esimi Atyraý oblysynyń (Maqat aýdany) Dossor degen jerinde ótken ǵasyrdyń 20-30 jyldary (bir derekterde 30-jyldardyń sońy) ataǵy tarapqa belgili bola bastaǵan. 1841-1918 jyldary ómir súrgen Muhıttyń ózinen keıin málim bolǵan Gúljansaraǵa án arnaǵandyǵy qısynǵa kelmeıdi. Áýenniń jaıyn aıtpaǵanda, osyndaı salmaqty tarıhı derekterdi negizge alýymyzdyń ózi jańsaq aıtylǵan pikirlerdi anyq baıqatady.
Kóneden belgili bolyp kele jatqan halyq ánderi «Yńǵaı-aý» men «Qurbyjan» da «sanyn kóbeıtý» uranymen joǵaryda aıtylǵan jańsaqtyqqa ushyrapty. Ánniń «ıesin» tapqannyń jóni osy eken dep, Muhıtqa nemese basqa avtorlarǵa telý halyq kompozıtorlarynyń básin arttyrmaıdy, kerisinshe, mundaı keleńsizdik keıingini shatastyryp, halqymyzdyń rýhanı asyl murasyna qııanat bolyp tabylady.
Búginde Muhıt murasy dep avtorlyq qoltańbasy anyq, kompozıtordyń shyǵarmashylyq kemeldengen kezinde týǵan «Záýresh», «Aınamkóz», «Kishi Aıdaı», «Úlken Aıdaı», «Pańkóılek», «Dúnıe-aý» sekildi bıik deńgeı shyǵarmalaryn batyl aıta alamyz. Joǵaryda kórsetilgendeı, daýly ártúrli málimetter kompozıtordyń orta deńgeı týyndylary tóńireginde aıtylyp júr.
Máselege ekinshi jaǵynan qaraıtyn bolsaq, Muhıttaı kompozıtordyń tvorchestvolyq laboratorııasynda onyń naq bıik deńgeıli shyǵarmalary týǵanǵa deıin óz ánderi de, halyq ánderi de boldy. Akademık A.Jubanov aıtqandaı «halyq ánderin Muhıt óz repertýarynda qaıta týǵandaı etti», olardy óz ınterpretaııasymen jańa órege kóterip otyrdy. Jalpy aımaq ánderimen birneshe turǵyda sáıkestik tabylatyn kompozıtordyń orta deńgeıli ánderiniń arajigin ajyratý da ońaı emes.
Batys aımaǵynyń ánderi, onyń ishinde kásibı, aýyzsha avtorlyq týyndylardyń, atap aıtqanda, Muhıt mektebi men mańǵystaýlyq qaıqylardyń shyǵarmashylyǵy, Jyloıdyń lırıkalyq ánderiniń ortaq nyshandary men erekshelikteri, óńirlik stılıstıkalyq sıpattary olardyń bárin birtutas keshendi alyp salystyrmaly taldaǵanda ǵana aıqyndaldy. Osy ýaqytqa deıin jeke-jeke mýzykalyq-teorııalyq taldanǵan avtorlar týyndylarynyń bastaý alar qaınary, bir dáýirde qatar órlegen óner arnalarynyń bir-birimen yqpaldastyǵy júıeli qarastyrylǵanda ǵana anyqtalyp, aıtarlyqtaı nátıjelerge qol jetkizdi. Zertteý nátıjesi kórsetkendeı, ánderdiń aımaqtyq ereksheliginiń biri – olardyń bir býnaq motıviniń, eki býnaq áýendik frazasynyń, tipti bir melotarmaǵynyń birkelki uqsas bolyp kelýinde. Iaǵnı osyndaı aıtarlyqtaı mańyzǵa ıe belgilerdi eskerýsiz qaldyrsaq, onda bul ólkeniń júzdegen ánderin bir avtordyń qoltańbasy retinde tanyp, bir avtordyń án qorjynyna quıa bergenimizdi bilmeı qalarmyz.
Degenmen bundaı «qoldan kóbeıtýdiń» astary da bar sekildi. Ol eń aldymen Muhıt shyǵarmashylyǵyn óz dárejesinde baǵalaı almaýdan týady. Osydan onyń ánderin kóbeıtý arqyly «naǵyz sal-seri» ekendigin «dáleldeý» bolsa kerek. Arqadaǵy aqyndyq ınstıtýt yqpalymen qalyptasqan án dástúri, sal-seriler shoǵyrynyń týyndylaryna nazar aýdarar bolsaq, Birjannyń, Aqannyń, Úkili Ybyraıdyń t.b. ánderi Muhıt sal týyndylarynan eki ese kóp. Tipti bir derekterde Ybyraı Sandybaıulynyń toqsan áni bolǵandyǵy jóninde aıtylady.
Al Muhıt ánderiniń bar-joǵy jıyrmanyń ústinde. Osydan «ol da sal-seriler qatarynan. Endeshe onyń da elýge tarta án murasy bolýy tıis» degen qaǵıda týsa kerek.
Osy jasalǵan jónsiz is-áreket ulttyq ónerdiń iri qubylysy, «ánge aınalyp ketken adam» Ǵarıfolla Qurmanǵalıev shyǵarmashylyǵyna, ol jetkizgen Muhıt Meralyuly murasyna senimsizdik bildirip, kúmándaný dep oılaımyz. Eger tarıhta Muhıt saldyń bir ǵana «Aınamkózi», bir ǵana «Kishi Aıdaıy» nemese «Pańkóılegi» ǵana qalyp bizge jetken bolsa, onyń qandaı bıik óreli daraboz óner tulǵasy ekendigi túsinikti bolar edi.
Búgingi jahandaný proesi kezeńinde ǵuryptyq, turmystyq mýzykalyq shyǵarmalardy, halyq ánin, avtorlyq lırıkalyq týyndylardy óz ornymen, shyrqyn buzbaı saqtap óskeleń urpaqqa tabystaýdyń mańyzy zor. Túbi bir túrkitildes etnostardyń mádenıetindegi bastaý alar qaınaryn zerttep, tamyryndaǵy ortaqtyqtardy zertteýdi kúsheıtý zaman talabynan týyndap otyr. Bizge osy baǵytta izdenisti kúsheıtip, bet burǵan jón sekildi. Al joǵaryda aıtylǵan keleńsizdikter jalpy qazaq ánin jete túsinbeıtin adamdardyń is-áreketi. Endeshe boıdaǵy qýat, oıdaǵy bilimimizdi tereńdi ıgerýge jumsaıyq.
Baqyt TURMAǴAMBETOVA,
M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne
óner ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri,
«Túrkistan» gazeti
