– رامازان اعا، «1937 جىلدارى ارماندا كەتكەن بوزداقتاردىڭ اندەرىن قايتا جاڭعىرتىپ، مۇراعاتقا وتكىزىپ، عىلىمي جۇمىس جازىپ، كىتاپ شىعارسام» دەگەن ويىڭىز بار ەدى. ىزدەنىسىڭىز قانشالىقتى ىسكە اسىپ جاتىر؟
– 37-ءنىڭ قۇرباندارىنىڭ وزدەرى اقتالىپ شىققانعا دەيىن شىعارمالارى ەش جەردە جازىلماعان، ايتىلماعان. اندەرى الىسقا قۋدالانىپ كەتكەن شاكىرتتەرىنىڭ عانا ەسىندە. 1991 جەتىسۋدا شالتاباي، قاپەز بايعابىلۇلىن زەرتتەۋگە ارنالعان ەكسپەديتسيا باستالدى. ساعاتبەك مەدەۋبەكوۆ، عالىمجان سەرىكباەۆتار ءبىر-ەكى اي ەل ارالاپ ءجۇرىپ، ءبىراز دۇنيەلەردى تاۋىپ اكەلدى. اندەردى سۇرىپتاپ، تاريحىن ايتقان ادامدارمەن كەزدەسىپ، انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزدىك. «جەتىسۋ اندەرى» كىتابى شىققاندا العاشقى بولىپ ورىنداپ، ەكراندارعا شىعاردىق. قاپەز دەگەن – ستامبۋلدا وقىعان، اعارتۋشى بولعان، كەيىن كەگەن اۋدانىنداعى، توعىزبۇلاق دەگەن اۋىلدا مەكتەپ سالدىرتقان ادام. جالا جابۋشىلار مەكتەبىن دە، كولجازبالارىن دا ورتەگەن. نەگىزى، 1937 جىلى قاسىنداعى دوستارى «ساتىپ» كەتكەن ەكەن. نەبارى ءتورت ءانى عانا جەتكەن، اللاعا شۇكىر دەيىك. قازىر ساحنادا، وقۋ ورىندارىندا، ستۋدەنتتەرىمىزدىڭ رەپەرتۋارىندا ايتىلىپ ءجۇر. زەرتتەۋ جۇمىسىن تۋعان ءىنىم ەرلان ستامعازيەۆ جازدى. ال «وسىنداي جەردە دەرەك بار ەكەن»، دەگەن جەرگە دەيىن بارىپ تۇبەگەيلى زەرتتەگەن – ساعاتبەك مەدەۋبەكوۆ اعامىز. ول كىسىگە ايتار العىسىمىز شەكسىز.
– ونەردە ەلىكتەۋشىلىك دەگەن – زاڭدى قۇبىلىس. ۇستازىنا ەلىكتەپ، ونىڭ ءان قورىنداعى اندەردى ايتۋ ارقىلى جۇرت كىمنىڭ شاكىرتى ەكەنىن تانيدى. ال وزىندىك بەينەڭدى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن، ءوزىڭ قازاقتىڭ بۇرىنعى ايتىلماي جۇرگەن ءبىر ءانىن نە كۇيىن جاڭعىرتىپ، ساحناعا الىپ شىعۋىڭ كەرەك سىندى…
– البەتتە، سولاي. مەن 1987 جىلى ەسترادا-تسيرك ستۋدياسىنا وقۋعا ءتۇسىپ، 1989 جىلى ءبىتىردىم. قاتارىنان 10-15 جىلداي دومبىرامدى قۇشاقتاپ، ءداستۇرلى انمەن ساحنادا ءجۇردىم. جانىبەك كارمەنوۆ، قايرات بايبوسىنوۆ، قالي بايجانوۆ، قوسىمجان باباقوۆ سىندى ونەردە اتى ءماشھۇر بولعان انشىلەردىڭ رەپەرتۋارىن قايتالاپ ايتىپ جۇردىك. سول ۋاقىتتا كوپ جەرلەردە مەنى قايرات بايبوسىنوۆتىڭ شاكىرتى دەپ قابىلدايتىن. ۇستازىمىزعا ەلىكتەپ شىققان سوڭ، كىمنىڭ شاكىرتى ەكەنىمىز ءان ايتۋ مانەرىمىزدەن بايقالىپ تۇراتىن. ءوزىم اكەپ قوسقان جامبىلدىڭ «جيىرما بەسى»، قاپەزدىڭ اندەرىنەن كەيىن وزىندىك قولتاڭبام ايقىندالا باستادى. كوزى قىراعى، ءداستۇرلى ءان ونەرىنەن حابارى بار ادامدار ستامعازيەۆ دەگەن جاس ءانشىنىڭ شىعىپ كەلە جاتقانىن اڭعاردى. ءان قورىمداعى اندەرىمە قاراي باعالاپ، بولاشاعىمنان ءۇمىت كۇتىپ ءجۇردى.
– ءداستۇرلى ءان-تەرمەلەرىمىز بەن ءداستۇردىڭ ىزىندە شىققان كەيىنگى اندەردى ەستراداعا بوياۋىن كەتىرمەي، سول قالپىندا الىپ شىعىپ جارىلىس تۋدىرعان – بەكبولات اعا ەكەۋىڭىز. «رامازان ستامعازيەۆ» دەگەن ەسىمدى حالىققا تانىمال ەتكەن ەسترادا دەپ ايتا الاسىز با؟ ەسترادا ءانشىنى تانىمال قىلۋدىڭ ءبىر جولى ما، الدە ۇلتتىق مۋزىكانى تانىتۋدىڭ جولى ما؟
– ەسترادا ارقىلى ءبىر قىرىم اشىلدى. ەسترادالىق جانرمەن ساحناعا شىققان كەزىمدە ماعان «سەنى ەسى دۇرىس، ءتاۋىر ءانشى مە دەپ جۇرسەم، مىنا ىستەپ جۇرگەن قىلىعىڭ نە؟ سەنى كورىپ كەيىنگى جاستار قانداي تاربيە الادى؟ بۇزىلادى عوي» دەپ رەنجىگەن ادامدار كوپ. تالاي ادامنىڭ رايىنان قايتىپ، كەيىننەن راقمەت ايتقاندارى دا بولدى. قاي زاماندا دا ونەردىڭ ورلەۋ جولدارى بولادى. كوشپەلى قازاق باياعىدا ەش سۇيەمەلسىز دە «ەلىم-ايدى» ايتتى. كەلە-كەلە دومبىرامەن، قوبىزبەن دە ايتا باستادى. قازاقتىڭ حالىق ءانى، حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرىن جامال وماروۆالار فورتەپيانومەن دە شىرقادى. حالىق مويىندادى. اكادەميالىق وركەسترمەن دە، حورمەن دە جەتكىزدى. وسى زامانعا مەڭدەپ كىرگەن ەسترادادان قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ. ءداستۇرلى انشىلەردىڭ ىشىندە عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتەر تەاتردا اكتەر بولىپ، وركەسترمەن شەگەنىڭ تەرمەسىن، ەر تارعىندى ايتتى. ونەر قۇلاپ قالماۋى ءۇشىن جانىن سالدى. قازىرگى زاماندا ءبىزدىڭ ەنشىمىزدە تۇرعان جانر – ەسترادا. مۇمكىنشىلىگى بار ۇلتتىق اندەر نەگە ەسترادا ارقىلى بولسا دا تانىلىپ، ءومىر سۇرمەسكە؟ بارلىق ءان وڭدەۋگە كەلەدى دەپ ايتا المايمىن. ءبىر نەگىزگى قاعيدا بار: قازاقى ءۇن، قازاقى بوياۋدى جوعالتپاساق بولعانى.
– «قازاقتىڭ 1000 ءانى» انتولوگياسى بارىسىندا ءوزىڭىز باستاعان ماڭدايالدى انشىلەر قانشاما تىڭ ءاندى جاڭعىرتتىڭىزدار؟ «كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن، شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارامىن» دەپ مۇقاعالي ايتقانداي، قاي اندەردى قازاققا قايتارا الدىڭىز؟
– انتولوگياداعى بەس-التى انمەن قازاقتىڭ دۇنيەسىن قايىرىپ بەردىم دەپ ايتا المايمىن. مىسالى، باياعىدا قايرات اعامىزدان ۇيرەنگەن، كوپ ءانشى بىلمەيتىن «شورمانوۆقا»، «شورمانوۆ بالالارىنا» دەگەن ەكى ءاندى جازدىم. جامبىلدىڭ «جيىرما بەسىن» كەزىندە جامبىلدىڭ 150 جىلدىعىندا تەزەكباەۆ دەگەن اعامىزدىڭ شەشەسىنىڭ اۋزىنان الىپ قالعانمىن. بەلگىلى كومپوزيتورلاردىڭ اندەرىنىڭ باسقا نۇسقالارىن ورىندادىق. بالۋان شولاقتىڭ «دىڭكىلدەگىن» ەرزاكوۆيچتىڭ نوتاسىنان شىعاردىق، «سۇرشا قىز» بالۋان شولاقتىكى ەكەنىن دالەلدەدىك. بۇل ءاندى ەرزاكوۆيچكە كەنەن ازىرباەۆ ايتىپ بەرگەنىن، كەنەننىڭ قىزى تورتكەن اپاداعى اكەسىنىڭ قولجازبالارىنان الدىق.
– قازاقتىڭ ءانى 1000 انمەن شەكتەلمەيدى. ۇمىت بولعان اندەردى تىرىلتكەن ءجون. دەگەنمەن ولار ءبىرجان، اقان، ۇكىلى ىبىراي، جاياۋ مۇسا سىندى ەل بىلەتىن تانىمال انشىلەردىڭ بەلگىلى اندەرىندەي ەستە قالمايدى عوي. انشىلەر ايتىپ جۇرمەگەن سوڭ، تاعى دا ۇمىتىلىپ قالماسىنا كىم كەپىل؟ الدە ول اندەر قۇرىلىمى، اۋەنى جاعىنان السىزدەۋ مە؟
– «جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى، عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى» دەيدى عوي قازاق. جاڭادان تابىلعان اندەردى ءتاي-ءتاي باستىرتىپ ءبىر كادەگە جاراتۋ قاجەت. ەل ەستىمەگەن ءاندى تانىمال قىلۋ ورىنداۋشىلاردىڭ ەنشىسىندە. قاعازعا نوتاسى ءتۇسىپ، كۇيتاباققا جازىلسا، ارتىمىزدان ءوسىپ كەلە جاتقان جاستار نەگە ايتىپ، جارقىراتىپ شىعارماسقا؟ «شاڭ باسقان ارحيۆتەردەن تابىلارمىز» دەگەندەي، ەرتەڭ جوقتاۋشىسى تابىلىپ، بىرەۋ ىزدەپ تاباتىنى ءسوزسىز. ولاردىڭ ارقايسىسى – ساباقتالعان تاريحپەن كەلگەن اندەر. كەز كەلگەن ءاننىڭ مىقتى ورىنداۋشىسى تابىلسا، قاتارىنا قوسىلادى. زاتاەۆيچ، برۋسيلوۆسكيلەردىڭ جيناعىنداعى اندەردى شىعارعاندا، ولار دومبىرانىڭ مۇمكىندىگىن تازا سەزبەگەندىگىن بايقايمىز. فورتەپيانولىق دەڭگەي اۋقىمىمەن جازىپ تاستاعان. ونى دومبىراعا الىپ كەلسەڭ، 2-2,5 وكتاۆادان شىعا الماي قالادى. تون ۇندەستىگىن وزگەرتۋ قاجەت. ۇندەستىگىن اۋىستىرىپ، ەڭبەك ەتىپ، ىزدەنسەڭ ءان شىعادى. مىسالى، احمەت بايتۇرسىنوۆ، قانىش ساتباەۆتاردىڭ قولجازبالارىنداعى اندەر بۇگىندە جارىققا شىقتى. قانشا جىلدار تاريحتىڭ قويناۋىندا جاتقان، بىراق جازىلىپ قالعان اندەردى ساناۋلى بولسا دا، بۇگىنگى انشىلەردىڭ ورىنداۋىندا ەستىدىك. مۇنىڭ ءوزى – ۇلكەن باقىت. ۇلكەن ونەر وشاقتارىنداعى بالالارعا ءان ۇيرەتۋ ءۇشىن «قازاقتىڭ 1000 ءداستۇرلى ءانى» انتولوگياسى تاپتىرماس وقۋ قۇرالى بولدى. قازىرگى بالالارعا اۋزىنا سالىپ، كوزىنە شۇقىپ كورسەتپەسەڭ، اياعىنان ءتاي-ءتاي باسۋى قيىنداۋ زامان. تالدىقورعاننىڭ ەربول دەگەن ءانشىسى ماعان ءبىرجان سالدىڭ «ءماتى داۋلەن» دەگەن ءانىن الىپ كەلدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن بىردە-ءبىر ءانشى ايتپاعان، بىراق ءبىرجان سال كىتابىندا بەرىلگەن ءان ەكەن. بىرگە وتىرىپ شىعارىپ، وتكەندە بولعان ءبىرجان سالدىڭ كونتسەرتىنە الىپ شىقتىق. قازىر ەربول «ءماتى داۋلەندى» ساحنادا ايتىپ ءجۇر. دەمەك، بۇل ءان – ارى قاراي ءومىر سۇرەدى دەگەن ءسوز.
– «قازاقتىڭ 1000 ءانى» مەن «قازاقتىڭ 1000 كۇيى» انتولوگياسىن جاساۋدا انشىلەر، كۇيشىلەر، زەرتتەۋشىلەر بىرىگىپ، وزگەگە تەلىنىپ جۇرگەن ءان-كۇيلەردى يەسىنە قايتارىپ بەرۋدە بىرىگىپ، ءىس اتقاردىڭىزدار. قازىر باس قوسىپ تۇراسىزدار ما؟
– ءجيى باسقوسۋ ءۇشىن بىزگە ورتالىق كەرەك. ءبىز زەرتتەۋشى ەمەسپىز، تەك ورىنداۋشىمىز. انشىلەرىمىزدىڭ ىشىندە زەرتتەۋمەن دە اينالىسىپ جۇرگەندەرى بار. ال ارنايى زەرتتەۋمەن اينالىسىپ، سونىڭ نانىن جەپ وتىرعان مۋزىكاتانۋشى، تەورەتيك دەگەن ماماندار ءوز الدىنا. كەشە انتولوگيانى باستايتىن كەزدە، كەزىندە بىزگە ۇستازدارىمىز نە ۇيرەتتى، سونى ايتتىق. ورتالىق مۇراعاتقا كىردىك، كىتاپتاردى اۋداردىق. «بىلەدى-اۋ» دەگەن ادامدارمەن سويلەستىك. ءبىر عانا انگە قاتىستى قانشاما وقيعا ەستىدىك، بىراق دالەل از. «دەگەن ەكەن»، «ايتقان ەكەن»، «وسىدان الىپتى» دەگەن بۇلىڭعىر دۇنيەلەر. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ بالۋان شولاق جايىندا جازعان دۇنيەسى بار. «قاسقىردىڭ اپانىنا ارلان ءتۇسىپ كەتىپ، نۇرماعانبەت سىرىقتىڭ باسىنا پىشاق بايلاپ ءولتىرىپ، اپانعا ءوزى ءتۇسىپ كەتىپ، شىعا الماي قالادى»، – دەلىنسە شىعارمادا، «كەشكىسىن ەل-جۇرتى اپانداعى قولى ءۇسىپ كەتكەن نۇرماعانبەتتى شىعارىپ، ءۇسىپ كەتكەن قولىن كەسەدى»، – دەيدى. بالۋان شولاقتىڭ تىكەلەي تۋىسى ەستاي مىرزاحمەتوۆتىڭ قولجازبالارىندا «قولى وتقا كۇيىپ قالعان» دەيدى. اينالىپ كەلگەندە، ارقايسىسى بالۋان شولاقتىڭ ءومىر تاريحىنان ۇلكەن دەرەكتەر بەرەدى. تالاس دۇنيەلەر كوپ. سوندا نە ىستەۋ كەرەك؟ مۇندايدا ءانشى ەكى جازۋشىنىڭ ورتاسىنان ءوز قالاۋىن تاڭداپ الۋى كەرەك. جاقىندا ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسىنان ەر-ازاماتتارعا ارنالعان حرەستوماتيا شىعىپتى. شىعارۋشىلارى – ەسىمى ەلگە بەلگىلى اعالارىمىز. وسى كۇنگە دەيىن «ەكى جيرەندى» اپارىپ ۇكىلى ىبىرايعا، «سۇرشا قىزدى» جاياۋ مۇساعا قوسىپ كەلەدى. سول كىسىلەر ءبىز ايتقان ماسەلەلەردىڭ انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزبەي، «مەن بىلەمىنگە سالىپ» ءان مەن ءان اۆتورلارىن دۇرىس بەرمەپتى. نوتاسىنىڭ قانشالىقتى دۇرىس ەكەندىگىنە قاراپ ۇلگەرە المادىم. كىتاپقا قاراپ قارنىم اشتى. «اڭشىنىڭ ءانىن» جاياۋ مۇساعا قوسىپ قويادى. و زامان دا بۇ زامان، حالىق ءانى دەپ كەلگەن «ەكى جيرەن» مەن «اڭشىنىڭ ءانىن» باسقاعا تەلىگەنى قالاي؟ ونى بۇلكىلدەتىپ، قيسسا، داستاندارعا سالىپ بىزگە جەتكىزگەن دانەش راقىشەۆ اعامىز: «ەشكىمنەن العام جوق، ەل اراسىنداعى، حالىق اراسىنداعى اۋەن. مەن بۇل ءاندى دامىتىپ الىپ كەلدىم» دەگەنى ەسىمىزدە. 1959-60 جىلدارى دانەش راقىشەۆ قىتايدان بەرى قاراي ءوتىپ، «اڭشىنىڭ ءانى» دەگەن ءاندى شىرقادى. «اڭشىنىڭ ءانىن» ۇكىلى ىبىرايدىكى دەگەندەر دە كەزدەسەدى. ۇكىلى ىبىراي تۋرالى جازىلعان ەڭبەكتەردىڭ بىردە-بىرىنەن «ىبىرايدىكى» دەگەن دەرەك كورمەپپىن. ۇكىلى ىبىرايدىڭ ءانىن ورىنداعان انشىلەردىڭ رەپەرتۋارىندا دا بۇل ءان جوق.
– سىزدىڭشە، اركىم ءوز ىسىمەن اينالىسقان دۇرىس پا؟ زەرتتەۋشى ءان مەن كۇيدى زەرتتەپ، ورىنداۋشى تەك ورىنداۋ كەرەك پە؟
– ونداي شارتتى دۇنيە جوق. ەشكىم شەكتەۋ قويمايدى. ءانشى بولعاننان كەيىن، ازدى-كوپتى ءبىلۋ كەرەك. مىسالى، مەن ۇيرەنگەن، وقىعان نارسەمدى ساحنادا ورىنداپ بەرەمىن. ونى تۇبەگەيلى قاعازعا ءتۇسىرىپ، عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەپ، مۇراعاتتاعى توم-توم كىتاپتاردى وقۋعا ۋاقىتىم دا جەتپەيدى. ەگەر دە مۇمكىنشىلىگى بار انشىلەر بولسا، اينالىسسىن. شاماڭ جەتسە، بىلگەن جاقسى. ءار ءانشى ءوزىنىڭ ايتاتىن اندەرى تۋرالى ماعلۇماتقا قانىق بولۋى كەرەك. بارعان جەرىندە، لەكتسيا-كونتسەرت سەكىلدى قىسقا ءارى قىزىقتى عىپ ءان، ءاننىڭ اۆتورى تۋرالى دەرەك بەرە كەتسە، تاماشا ەمەس پە؟ ۇستاز بولعان سوڭ، ءبىلۋىمىز دە كەرەك. شاكىرتتەرىمىزگە ءاننىڭ تاريحىن، تاسپاسىن قولىنا بەرىپ، «ۇيرەن» دەسەڭ، شيكى قىپ قايتا الىپ كەلەدى. مىسالعا، كەنەننىڭ «بوزتورعايىن» ۇيرەتۋ ءۇشىن الدىمەن وعان كەنەندى وقىتىپ، «بوزتورعاي» تۋرالى رەفەرات جازدىرتىپ، ءوزىنىڭ قيالىمەن ءومىر سۇرەتىندەي مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك. سوندا ساناسىندا ماڭگىلىككە قالادى. جاتتاپ العان اننەن گورى زەردەلەپ ۇيرەنگەنى، زەردەلەپ سالعانى، قورىتىندى شىعارعانى ناتيجەلى بولماق. ءوزى قالاي ۇيرەنسە، وزىنەن كەيىنگى بۋىنعا دا سول دارەجەدە ۇيرەتپەك. ويتكەنى ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – بۇلاردى تەك ساحناعا دايىنداۋ ەمەس، تىزگىندى بەرۋ. كونتسەرت كەزىندە حالىقتى جاي عانا انمەن قايىرعاننان گورى ءاننىڭ تاريحىن قىسقا دا نۇسقا اڭگىمەلەپ جىبەرگەن جاقسى. سوندا ولار ۇمىتپايدى. «تاعى دا تىڭداعىمىز كەلەدى» دەپ، اي قۇرعاتپاي، جىل قۇرعاتپاي شاقىرتىپ تۇرادى.
– دەمەك، ۇلتتىق مۋزىكانى دارىپتەۋشىلەردىڭ ەستراداداعى ونەرپازدارعا قاراعاندا رۋحاني باي بولۋى – كوپ وقۋىندا، ىزدەنۋىندە عوي…
– قيت ەتسە، ەسترادا دەپ شەتتەتەمىز عوي. ونىڭ ىشىندە دە مىقتى، ءبىلىمدى جىگىتتەر بار. ۇلتتىق ونەردى دارىپتەۋشىلەردىڭ ۇتاتىنى – بابادان كەلە جاتقان ونەردى جالعاستىرۋىندا. ءداستۇرلى مەكتەپكە كىرگەن بالا، قالادان ەمەس، دالادان كەلەدى. دالانىڭ مادەنيەتىن، اجەنىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ كەلگەن بالا قايناپ تۇرعان ونەر قازانىنان تۇسكەندە، ودان ءنار الىپ، تالاي عاسىردىڭ قازىناسىنا كۋا بولادى. بايقاۋلارعا قاتىسىپ، ادەبيەتشى اعالارمەن ارالاسادى، ارى قاراي وقۋعا تۇسەدى. جيعان-تەرگەنىن قورىتىندىلاي كەلگەندە، «قازاقپىن» دەگەن ءبىر تامشى قانى جۇرەگىن دە «قازاق» دەپ سوقتىرتادى. تاربيەنىڭ ۇلكەن مەكتەبى ءداستۇرلى مۋزىكانى سىڭىرگەن ادامنىڭ جان دۇنيەسى باي، وتانسۇيگىش، ءداستۇرىن، ونەرىن سۇيگىش كەلەدى.
– اباي ايتقانداي، قازاق ءانىنىڭ تۋىن جەلبىرەتەر ءبىرجانداي انشىلەر قازىر دە بار. بىراق ءبىرجان سال ايتقان ابايداي تىڭداۋشىعا زارمىز ءارى ءزارۋمىز. قازاق توپىراعىنىڭ بارلىق ايماعىن ارالاپ شىقتىڭىز. تالعامپازدىقپەن ءتول مۋزىكامىزدىڭ ءىنجۋ-مارجاندارىن سۇراپ ايتقىزىپ، اششى تەرىڭىزدى شىعارعان اۋىل نە تىڭداۋشى بولعان شىعار؟
– مىسالى، قىزىلوردادا كونتسەرت بەرگەنىمدە، ءبىرىنشى كەزەكتەگى التى اننەن كەيىن كيىمىمدى اۋىستىرۋىم كەرەك بولدى. بيشىلەردى جىبەرىپ، ەسترادالىق كەزەڭدى باستايىن دەسەم، ەكى اپا كەلىپ: «ءاي، رامازان، بىزگە انا دۇڭكىرلەگىڭنىڭ كەرەگى جوق! سەن كەلەدى دەگەندە، بيلەتىمىزدى الىپ كەلىپ وتىرمىز. بىزگە ەستايدان، ۇكىلى ىبىرايدان، نارتايدان ايت»، – دەپ سانامالاپ بەردى. سودان دايىندالىپ كەلگەن كونتسەرتتىك باعدارلامامدى توقتاتىپ قويىپ، اپالاردىڭ سۇراۋى بويىنشا كونتسەرت بەردىم. اق تەر-كوك تەر بوپ ءاندى شىرقاپ بولسام، سىرتتا ەكى اپام ءالى ءجۇر. بۇرىن تەاتردا ىستەگەن اپالار قازاقتىڭ قارا دومبىراسىن سىيلاپ كەلگەندىكتەرىن، ءان تىڭداپ راحاتتانعاندارىن ءبىلدىرىپ، العىسىن ايتىپ جاتىر.
قاراعاندىنىڭ جاڭاارقا جاعىنا بارعانىمدا، «جيىرما بەستى» ايتىپ بەرسەم، جاي «جيىرما بەستى» ەمەس، «قالي بايجانوۆتىڭ، قايراتتىڭ نە جۇسىپبەك اتامىزدىڭ نۇسقاسىمەن ايتىپ كورشى» دەپ سۇرايدى بىلەتىن ەل. مەنى ءالى دە بولسا ەسكى، زەردەلى قۇلاقتاردىڭ بار ەكەندىگى قۋانتادى. ءبىر تىڭداۋشى بولسا دا، سوعان قىزمەت ەتۋىمىز كەرەك.
كەي جەردە جاستار ءداستۇرلى ءاندى ايتا بەرسەڭ، شايقالىپ كەتەدى. سول كەزدە ءبىر ماي، ءبىر شاي رەتىندە ەسترادانى دا قوسىپ قوياسىڭ. جاستاردىڭ تىلىمەن، ەسترادانىڭ تىلىمەن قازاقتىڭ حالىق ءانىن جەتكىزۋگە تۋرا كەلەدى. مىسالى، ەربولات قۇدايبەرگەنوۆتى، كوبى ايىپتايدى. ويتكەنى سانامىزدا «مەن قازاقپىن» ولەڭىن كەۋدەمىزدى كەرىپ، تەبىرەنىپ وقۋ پسيحولوگياسى قالىپ قويعان. ەربولاتقا رەنىشىمدى بىلدىرەيىن دەپ جۇرگەن بولاتىنمىن. ءبىر كۇنى ءبىر وتىرىسقا بارسام، كىلەڭ ورىس، كارىس، ارالاس ۇلتتار «مەن قازاقپىن!» دەپ بيلەپ جاتىر. ولارعا وسى ولەڭدى جاي كۇنى جاتتاتا المايسىڭ. سولاردىڭ تىلىندە ايتىپ ەدى، جاتتاپ الدى. ورىستارعا دەيىن ايتىپ ءجۇر. سونىسىنا قاراعاندا، قازاقتىڭ ءتول مۋزىكاسىن جاستاردىڭ دا ىڭعايىنا قاراي، بوياۋىن بۇزباي، شاشاق شىعارمايتىن جولدارمەن جەتكىزۋ كەرەك شىعار.
– اتاقتى ادامدارمەن، لاۋازىمدى تۇلعالارمەن جاقىنىراق ارالاساسىز. ولاردىڭ ءداستۇرلى ونەرىمىزدىڭ تاعدىرىنا دەگەن الاڭداۋشىلىعىن بايقادىڭىز با؟ كەيدە ءتول مۋزىكاعا جانى اشيدى دەگەن ادامنىڭ ءوزى «كەرەمەتسىڭ» دەپ كوزبوياۋشىلىق ءۇشىن ارقانى قاعىپ قويىپ، ەرتەڭىندە تەرىس بۇرىلاتىندارى بار عوي؟
– كەي اعالار ونەرىڭە، انىڭە كەرەمەت باعا بەرىپ، ءداستۇرلى ءاننىڭ كوسەگەسىن كوگەرتىپ جىبەرەتىندەي اڭگىمە ايتىپ وتىرعاندا، شىنىمەن، بولاتىنداي سەنىپ قالامىز. ەرتەڭىندە سول ادام وزگەرىپ شىعا كەلەدى. شىنىمەن دە، جاقسى تىڭدايتىن شىعار، بىراق جانى اشىپ، كومەكتەسەيىن دەگەن ادام كەمدە-كەم. مىسالى، كەزىندە روزا رىمباەۆا، بەكبولاتتارعا قول ۇشىن بەرگەن احمەتبەك دەگەن دوسىم بار. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءانى دەسە، جانىن ايامايتىن ازامات. مىسالى، سول جىگىت قانشاما قىز-جىگىتتىڭ ساحناعا شىعۋىنا، كيىمىنە، اسپابىنا، فونوگرامماسىنا كومەكتەستى. بىراق ءبىر ادام قاي جىرتىعىمىزدى جاماۋعا جەتەدى؟ مەنىڭ موڭعولياداعى قانشاما كونتسەرتىمە ارقاۋ بولعان دا – سول. ءاننىڭ تاريحىن دا بىلەدى، ىڭىلداپ ءوزى دە ولەڭ ايتادى. «سارجايلاۋ» دەگەن قىمىزىن، ىرىمشىك، قۇرت-مايىن جاساپ، قازاق ءۇشىن قانشاما شارۋا ءبىتىرىپ ءجۇر. «جالعىزدىڭ ءۇنى شىقپاس، جاياۋدىڭ شاڭى شىقپاس» دەگەندەي، جەتپەيدى ءبىر ادام. ءبىز مەملەكەتكە سىلتەي بەرەمىز عوي. مەملەكەت ىستەيتىن بولسا، وسى كۇنگە دەيىن ىستەيتىن ەدى. بۇل – ءار ءانشىنىڭ اۋزىنان شىعىپ جاتقان ءۇن.
الاشقا ايتار داتىم…
مىقتى دەگەن قازاقجاندى ازاماتتاردىڭ بالالارى ورىسشا شۇلدىرلەپ جۇرەدى. سونداي ءبىر ازامات بالاسىنىڭ اتىن اتاپ: «اعاشكە اسسالاۋ سدەلاي!» – دەيدى. قازاقى تاربيەسىنىڭ ءتۇرى. ال ول – قازاق ءۇشىن جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ادام. ءبىزدىڭ «ءتىل، ءتىل، ءتىل» دەپ داۋرىعا بەرگەنىمىزگە قۇلاق ۇيرەنىپ الدى. جازۋشى، قالامگەر تۇرسىنجان شاپايدىڭ «اۋىز بەن قۇلاق» دەگەن اڭگىمەسىندە بۇكىل اۋىز جينالىپ، ايقايدى سالادى. بىرەۋى: «ءبىز نەگە ايقايلاپ جاتىرمىز؟ وسىنى قۇلاققا ايتايىق!» – دەپ شەشەدى. بارلىعى جابىلىپ قۇلاققا ايعايلاسا، ول ەستىمەيدى. ءۇڭىلىپ قاراسا، قۇلاقتىڭ تەسىگى جوق ەكەن. «ەستىمەيتىن قۇلاق بولدى عوي» دەپ تىستەپ كورسە، جاڭاعى قۇلاق ءولى قۇلاق ەكەن. سول سياقتى ءبىز ايعايلاعانمەن، ەستيتىن قۇلاق جوق. قۇلاق بولعانىمەن، تەسىگى جوق. تەسىگى بولعانىمەن، قۇلاقتاردىڭ ءولى بولىپ تۇرعان زامانى.
جادىرا جۇماكۇلباي،
«الاش ايناسى».
