- ايگۇل، ءسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتتىك مادەنيەت ورتالىعىنىڭ ءانشىسىسىز. وسى ۇجىمدا جۇمىس ىستەگەنىڭىزدى ىشتەي بولسا دا ماقتان ەتەتىن بولارسىز…
- استاناعا العاش كەلگەندە ەڭبەك جولىمدى ەۆرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندەگى مۋزىكا كافەدراسىنىڭ «ءداستۇرلى مۋزىكالىق ونەر» بولىمىندە وقىتۋشىلىق قىزمەتتەن باستاعانمىن. سول كەزدەگى وقۋ ورداسىنىڭ رەكتورى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ اعامىزدىڭ باستاماسىمەن، قولداۋىمەن ۇلتتىق كلاسسيكالىق ونەردى ناسيحاتتاپ، دامىتۋ ماقساتىندا «ءداستۇرلى مۋزىكالىق ونەر» ءبولىمى اشىلىپ، ءتاپ-ءتاۋىر جۇمىس ءجۇرىپ جاتقان بولاتىن. كەيىن باسشىلىق اۋىسقاندا ءتول مۇرامىزدى دامىتۋ مەن دارىپتەۋ بىرەۋلەردىڭ تاقيياسىنا تار كەلدى مە، «استاناعا مۋزىكا اكادەمياسى دا جەتەدى» دەپ، جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەگى مۋزىكا ءپانىنىڭ وقىتۋشىلارىن دايىندايتىن 40 جىلدىق تاريحى بار مۋزىكا كافەدراسىن جاۋىپ تاستادى. سونىمەن، ارقايسىمىز جان-جاققا كەتتىك.
قازىر ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعانداي، پرەزيدەنتتىك مادەنيەت ورتالىعىنىڭ «ۇلتتىق داستۇرلەر» تەاترىندا جۇمىس جاسايمىن. مىرزاتاي اعامىز ۇلتتىق ونەردىڭ شىن جاناشىرى عوي، بۇگىنگى تاڭدا پرەزيدەنتتىك مادەنيەت ورتالىعى رۋحانيات ورداسىنا اينالىپ وتىر دەسەم قاتەلەسپەيمىن. قازاق دەگەن حالىقتىڭ رۋحاني ونەرى مەن مادەنيەتىنە، تاريحى مەن داستۇرىنە شولىركەپ جۇرگەندەردى وسى ورتالىققا شاقىرامىز. كەلگەندەر رۋحاني سۋسىنىن قاندىرىپ، ءان-جىرىمىزدان رۋحتانىپ كەتىپ جاتسا، وندا ەڭبەگىمىزدى ماقتان ەتۋگە ابدەن بولادى.
- بارلىق ماداق-ماقتاۋلار اللاعا ءتان. دەگەنمەن ماقتانعاندى دەمەي-اق قويايىن، جالپى ماقتاۋدى سۇيەسىز بە؟
- قالتاي مۇحامەدجانوۆ «ماقتاعاننان ولگەن ادامنىڭ مولاسىن كورگەن جوقپىن» دەپ ايتقان ەكەن. ءبىز جانىمىزدى سالىپ دارىپتەپ جۇرگەن، اتادان-بالاعا ميراس بولىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلى ونەردىڭ كيەسى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ رۋحىن وياتىپ، ساباقتاستىق تاۋىپ جاتسا، ۇمىت قالماي جاندانىپ، ءوسىپ-وركەندەسە وندا كىم ماقتاسا دا ەش ايىبى جوق. لايىقتى دۇنيەنى باعالاپ، قولپاشتاسا عانا ادامنىڭ جان دۇنيەسى راحاتتانادى، ونەر جالعاسادى دەپ ويلايمىن.
- پرەزيدەنتتىڭ گرانتى بويىنشا قۇرمانعازى اتىنداعى ۇلتتىق كونسەرۆاتوريانىڭ اسپيرانتۋراسىن ءبىتىرىپ، 50 جىر-تەرمەنى نوتاعا ءتۇسىرىپ، جيناقتاعانىڭىز، ارينە، ماقتان تۇتارلىق، اۋىز تولتىرىپ ايتاتىنداي ۇلگى ەتەرلىك جۇمىس دەپ ەسەپتەيمىز…
- بويىما ازدى-كوپتى ونەر دارىتقانى ءۇشىن، اللاعا مىڭ قايتارا شۇكىرشىلىك ەتەمىن. وسى ونەرىم ارقىلى ەلباسىنىڭ ىقىلاسىنا بولەنىپ، وقۋىما قولداۋ جاسالعان سوڭ، جىر-تەرمەلەردى جيناقتاۋعا شابىتتانىپ كىرىسىپ كەتتىم.
اقيقاتىندا، الاشتىڭ ارىستارى ساكەن سەيفۋللين مەن احمەت بايتۇرسىنوۆ قازاقتىڭ 1000 ءانىن زاتاەۆيچكە ات باسىنداي التىن بەرىپ، نوتاعا تۇسىرتكەن ەكەن. مەن ۇلتىمنىڭ ونەرىن شەكسىز سۇيگەندىكتەن، كوزىمنىڭ قاراشىعىنداي قاستەرلەگەندىكتەن، كەلەشەك ۇرپاققا اماناتتاپ ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا شىن ريزالىعىممەن وسى ءىستى قولعا العان ەدىم. ناتيجەسىندە جىر-تەرمەلەردى نوتاعا ءتۇسىرۋ ارقىلى، ونەرتانۋ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بولات قاراقۇلوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن قازاقتىڭ جىراۋلىق داستۇرىنە تەوريالىق ساراپتامالار جاسالىندى.
بۇرىن كەڭەستىك داۋىردە، مۋزىكا تەورياسىن بىلەتىن ماماندار دومبىرا اسپابىن تارتا الماعاندىقتان، اسپاپتى-ۆوكالدى جانرلاردىڭ قوسىندىسىنان تۇراتىن جىراۋلىق ءداستۇردىڭ ينتوناتسيالىق قىر-سىرلارىن يگەرە الماي، جىرلاردى نوتاعا تۇسىرە الماپتى. ەكىنشىدەن، سول ۋاقىتتاعى توتاليتارلىق جۇيە «بۇلار مۇسىلمان ءدىنىن ناسيحاتتايدى» دەگەن جەلەۋمەن دومبىرا تارتىپ، جىر جىرلاعانداردى اسا جاقتىرا قويماعان. ءتىپتى حالىق جاۋى دەپ، يتجەككەنگە ايداتىپ تا جىبەرگەن. سوندىقتان بۇل كىتاپتى مۋزىكالىق ونەر مەكتەبىندە وقيتىن وقۋشىلار مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى وقىتۋشىلار مەن ستۋدەنتتەرگە ارنالعان مەتوديكالىق وقۋ قۇرالى عانا ەمەس، قازاق مادەنيەتىنە قوسىلعان ۇلكەن ۇلەس دەپ قابىلداۋعا بولاتىن شىعار.
قۇداي قالاسا، «قازاقتىڭ جىر ماقامدارى» اتتى مونوگرافيالىق كىتابىمدى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىق مەرەيتويىنا تارتۋ ەتپەكپىن.
- ءسىز ءداستۇرلى ءانشىسىز. سۇگىردىڭ تەرمەسىن ورىنداعاندا الدىڭىزعا جان سالمايسىز. ەسترادالىق كونتسەرتتەردەن دە كورىپ قالامىز. جىراۋلىق ونەرىڭىز تاعى بار. ءبىر ادامنىڭ قۇشاعىنا وسىنشا ونەر قالاي سىيىپ ءجۇر؟
- شەكتى قاراقۇل باتىر:
قورىقپاي شانشىساڭ — باتىر بولاسىڭ،
تۋرا ايتساڭ- بي بولاسىڭ.
تاۋىپ ايتساڭ — شەشەن بولاسىڭ،
اياماي بەرسەڭ- مىرزا بولاسىڭ.
ونىڭ ادامنىڭ ءبىر باسىنا سىيمايتىنداي نەسى بار؟!» دەمەكشى، اللا تاعالا ادامعا داۋىسپەن قوسا سەزىنە الاتىن جۇرەك، تابيعي مۇمكىندىك بەرسە، ونىڭ نەسى قيىن؟!
اللانىڭ بويىما شاقتاپ بەرگەن ونەرى ارناسىنا سىيماي بارا جاتسا، كونتسەرت قويىپ، حالىقتىڭ ىقىلاسىنا بولەنگەندە ءبىر جەڭىلدەيمىن. ونداي مۇمكىندىكتەر جاسالىنىپ جاتسا، كانەكەي.
جىراۋلىعىم جايىندا ايتار بولسام، الماس الماتوۆ ءبىر تەرمەسىندە:
- قاز ورنىنا قارعاداي،
بىزدەر جەتتىك بۇگىنگە،
سۋلى جەردە سۇيرىك بار،
بايگەلى جەردە جۇيرىك بار،
جىراۋىڭ جوق دەپ تۇڭىلمە! — دەيدى. جىراۋلىق كونەدەن كەلە جاتقان تەگىمىزدە بار ونەر عوي. ءوزىم دە ازداپ يگى جاقسىلارعا جىر ارناپ جۇرگەن جايىم بار.
العاش ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ اعامىزدىڭ تويىندا:
- ءتۇسىردىڭ كەلىن ءاب-اعا،
سەكسەنگە كەلگەن جاسىڭدا.
كوڭىلىڭ جاسىپ ءجۇر ەدى،
باقىت قۇس قوندى باسىڭا.
مۇنى دا اللا كورسەتتى،
بۇدان دا بىلاي جاسىما.
كەلىننىڭ جولى قۇتتى بوپ،
جاسىڭ جەتسىن عاسىرعا.
سول كەزدە دە جان اپام،
جارقىراپ ءجۇرسىن قاسىڭدا…
دەپ مەرەيىن تاسىتقان ەدىم. اللا اۋزىمىزعا ءسوز سالسا، الداعى ۋاقىتتا دا كورە جاتارمىز.
- كەيدە ماعان ءداستۇرلى انشىلەردى ۇستازدىق قىزمەت اسىرايتىن سياقتى كورىنەدى… ءسىز قالاي ويلايسىز؟
- ستۋدەنت كەزىمدە كونسەرۆاتوريا رەكتورى ءجانيا اۋباكىروۆا حانىممەن ءبىر لاۋازىمدى قىزمەتتەگى ادامنىڭ مەرەيتويىنا بارىپ، تەرمە ايتقانىم بار. سول كەشتە كورنەكتى قالامگەر، بىلىكتى ەتنوگراف-عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆپەن تانىسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. تاعى دا باسقا قازاقتىڭ ماڭدايىنا باسقان، ءار سالانىڭ مەن دەگەن مارقاسقالارى مەن عالىم دوكتورلارىن كورىپ، تاڭدانىپ تۇرسام كەرەك، اقسەلەۋ اعا اڭگىمەگە تارتىپ «اينالايىن، ايگۇل، تالانتتى قۇداي بەرەدى، سەن سونى ۇشتاي ءبىل. كوپ جازىپ، كوپ ەڭبەكتەنگەن ادام عىلىم دوكتورى مەن پروفەسسور بولا الادى. قۇدايدىڭ بويىڭا بەرگەنىن باعالاي ءبىل» دەپ مەنى ويلاندىرىپ تاستاعان ەدى.
اباي اتامىزدىڭ «ۇستازدىق ەتكەن جالىقپاس، ۇيرەتۋدەن بالاعا» دەپ ايتقانى تاعى بار. سوندىقتان استاناداعى ونەر اكادەمياسىنداعى كافەدرا مەڭگەرۋشىسى قايرات بايبوسىنوۆ اعامىز وڭ كوزىمەن قاراپ جاتسا، ءدارىس بەرۋگە ارقاشان دا دايىنمىن.
- وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن بەلگىلى جىراۋ، فولكلورتانۋشى بەرىك ءجۇسىپ ءبىر سۇحباتىندا «جىراۋلىق ونەر جوعالىپ بارادى» دەگەن ەدى. قازىر بۇعان نەگىز جوق سياقتى. قالاي ويلايسىز؟
- ءار ۇلتتىڭ جانى، رۋحى ۇلتتىق مۋزىكاسىنان ورىن العان. قازاق ۇلتىنىڭ جانى-رۋحى ول ءان مەن كۇيى، جىرىندا جاتىر. وسى ونەردىڭ قازىرگى تاڭدا ناسيحاتتالۋىنىڭ ءوز بيىگىنە شىعا الماي جۇرگەندىگى، تاۋەلسىزدىك العان قازاق ۇلتىنىڭ كلاسسيكالىق ونەرىنىڭ دامۋىنا كەدەرگى جاساۋشىلار، ءورىستىلدى كەڭەستىك زاماننىڭ قۇلدىق پسيحولوگياسىنان شىعا الماي جۇرگەندەردىڭ كەسىرى دەپ بىلەمىن. ايتىس ونەرى سياقتى جىراۋلىق ءداستۇر دە تىڭداۋشىنىڭ ايىزىن قاندىرىپ، ءومىردىڭ سۇراقتارىنا شاريعات تالاپتارىمەن جاۋاپ بەرەتىن حالىقتى تاربيەلەۋشى قۇرال.
بىردە مارقۇم اقسەلەۋ اعامىز ەكسپەديتسيالىق ساپارمەن ۇستىرتكە بارعانىن اڭگىمەلەپ بەرىپ ەدى. سوندا ناۋرىزبەك جىراۋدى ەستىپ وتىرعان ءبىر تىڭداۋشىنىڭ ءسوزi سۇيەگىنەن وتكەنى سونداي، جىردىڭ لەگىنە شىداي الماي ءىشىن باسىپ، ايقايلاپ جىلاعان كورىنەدى. مەنىڭشە، جىراۋلىق ونەردىڭ قۇنىن ءسوزدىڭ قادىرىن بىلەتىندەر عانا باعالاي الادى.
بۇل — قازاقتىڭ ناعىز كلاسسيكالىق ونەرى. كەيدە شەتەلدىك ساپارلاردا دومبىرامەن ءان سالعانىڭدا جات جەردە جينالعاندار تىك تۇرىپ قوشەمەت كورسەتىپ، قايتا-قايتا ساحناعا شاقىرعاندا ۇلتتىق ونەردىڭ ءوز ەلىڭدە حالىققا قادىرى بولسا دا، قولداۋشىسى جوق ەكەندىگىنە قارنىڭ اشادى. ماسەلەن، وپەرا-بالەت قازاققا كىرمە ونەر ەكەنى بەلگىلى. سولاي بولا تۇرا، سول وپەرا مەن بالەتتىڭ ءىرى قالالارىمىز بەن وبلىس ورتالىقتارىندا بىرنەشە جەكە تەاترى بار. ال قازاقتىڭ كەشەگى كۇلاش، عاريفوللا، قۇرمانبەكتەر ايتقان ۇلتتىق ءداستۇرلى مۋزىكالىق تەاترىن قازاقستاننىڭ قاي بۇرىشىنا بارساڭىز دا تابا المايسىز. كۇلاش بايسەيىتوۆا اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىنان قازاقى قوڭىر ءۇندى ەستۋ مۇمكىن ەمەس. ال مىنا تۇرعان كورشى قىتاي مەملەكەتىندە ۇلتتىق ونەر كونسەرۆاتورياسى مەن ەۋروپالىق ونەردى دارىپتەيتىن كونسەرۆاتورياسى بار. ەندەشە الەم تانيتىن قازاقستان مەملەكەتىندە تۇرىپ، قازاقتىڭ ۇلتتىق ءداستۇرلى ونەر كونسەرۆاتورياسىن نەگە اشپاسقا؟ مەن قازىر وسى ويمەن ارپالىسىپ ءجۇرمىن. عايىپتان تايىپ، ويىمداعى ورىندالىپ جاتسا، وسى كونسەرۆاتوريانى اشىپ، دامىتۋ جولدارىندا بويىمداعى ءبىلىمىم مەن قايراتىمدى، كۇش-جىگەرىمدى اياماس ەدىم. ازىرشە، بارلىعى ارمان بولىپ تۇر.
- ءار سوزىڭىزدەن قايسارلىق بايقالاتىنداي… جولىڭىز جىڭىشكە بولعانىمەن، داۋىسىڭىز دا جۋان ءتارىزدى… الدە قاتەلەسەمىز بە؟
- ادامنىڭ داۋىسى سويلەگەندە الدامشى بولۋى مۇمكىن. جالپى، ءداستۇرلى ءانشىنىڭ داۋىس ىرعاعى، ەكپىنى ادامنىڭ بولمىسىن بايقاتادى. ءداستۇرلى ونەردە اتى قالىپتاسقان ادامدار ءوز قاجىر-قايراتىمەن كىم ەكەنىن دالەلدەگەندەر. كەز كەلگەن ونەرگە قايسارلىق، تاباندىلىق كەرەك. ماڭدايىڭنان شۇمەكتەپ تەر اعىزىپ، ءوزىڭ ىزدەنىپ، ءوزىڭ ەڭبەكتەنبەسەڭ، ايىڭنىڭ وزدىگىنەن وڭىنان تۋا قالۋى نەعايبىل.
- وتباسىڭىز تۋرالى بىلسەك…
- ومىرلىك سەرىگىم نۇربەك رەسپۋبليكالىق ۇلان قۇرىلىمىندا قىزمەت ىستەيدى. جۇبايىم وتباسىمنىڭ قورعانى، قانداي ساتتە دە باسىمدى سۇيەر ازاماتىم، ونەرىمنىڭ قولداۋشىسى، ساحنادا ورىنداۋشىلىق ونەرىمنىڭ باعاسىن ءدوپ باسىپ ايتار سىنشىم.
كوڭىلىم جابىرقاعان ساتتە جانىمدى جادىراتار قوس جانارىم، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بولاشاعى اقسۇڭقار اتتى قىزىم، ەراسىل اتتى ۇلىم بار. ساحنادا — ونەر ادامى، وتباسىندا ءۇيدىڭ بەرەكە-بىرلىگىن كەلتىرىپ وتىرعان، تاباعا باۋىرساعىن ءپىسىرىپ، قازانعا ەتىن اسىپ، وتقا شايىن قايناتىپ، قوناعىن كۇتكەن قازاقتىڭ ءبىر ايەلىمىن.
اڭگىمەلەسكەن قانشايىم بايداۋلەت،
«ايقىن».
