قىتاي سىناقتان وتكىزگەن يادرولىق ەمەس سۋتەگى بومباسى قاۋىپسىزدىك قۇرالى ما، الدە تەحنولوگيالىق جەتىستىك پە؟
قىتاي اسكەرى جاڭا تيپتەگى جارىلعىش قۇرىلعىنى سىناقتان وتكىزدى. South China Morning Post باسىلىمىنىڭ حابارلاۋىنشا، بۇل – راديواكتيۆتى كومپونەنتتەر قولدانىلمايتىن، بىراق كۇشتى جالىن تۋعىزاتىن «يادرولىق ەمەس سۋتەگى بومباسى» دەپ اتالعان جاڭا قارۋ. يادرولىق ەمەس سۋتەگى بومباسى قۋاتتى قارۋ ما، جوق الدە وزىق تەحنولوگيا ما؟
تروتيل جارىلىسىنان دا كۇشتى
جاڭا قۇرىلعىنىڭ سالماعى نەبارى ەكى كيلوگرامم بولسا دا، ول تەمپەراتۋراسى 1000°C-تان اساتىن وتتى شار قالىپتاستىرىپ، ونى ەكى سەكۋندتان اسا ۋاقىت ۇستاپ تۇرادى – بۇل كادىمگى تروتيل جارىلىسىنان 15 ەسە ۇزاق. مۇنداي ۇزاق اسەر ەتۋ ۋاقىتى كەڭ اۋماقتا جىلۋلىق زاقىمدى ەداۋىر ارتتىرادى.
بومبانى جاساۋمەن قىتايدىڭ مەملەكەتتىك كەمە جاساۋ كورپوراتسياسىنا (CSSC) قاراستى 705 عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى اينالىسقان. بۇل اسكەري-تەڭىز تەحنولوگيالارى مەن سۋاستى جۇيەلەرى بويىنشا ماماندانعان مەكەمە. بومبانىڭ ەنەرگيا كوزى رەتىندە ماگني گيدريدىنە نەگىزدەلگەن قاتتى كۇيدەگى سۋتەگى اككۋمۋلياتورى قولدانىلادى. جۇمىس بارىسىندا سۋتەگى قۇرامى بار گاز تەز ءبولىنىپ، بىردەن تۇتانادى.
عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، جاڭا تەحنولوگيا جارىلىستىڭ كۇشىن جانە باعىتىن ءدال باقىلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ال ۇزاققا سوزىلاتىن جالىن ۇلكەن اۋماقتاعى نىسانداردى زاقىمداۋعا وتە ءتيىمدى. جارىلىس تولقىنىنىڭ قىسىمى ەپيتسەنترگە جاقىن جەردە 428 كپا-عا دەيىن جەتەدى – بۇل كولەمى ۇقساس تروتيل جارىلىسىنان 40 پايىزعا از بولسا دا، ونىڭ ىستىق جالىنىنىڭ زاقىمدانۋ ايماعى الدەقايدا كەڭ.
ساراپشىلار اتاپ وتكەندەي، مۇنداي سىناقتار فورمالدى تۇردە يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ كەلىسىمدەرىن بۇزبايدى. قۇرىلعى قولدانىسقا ەنگىزىلمەيتىندىكتەن حالىقارالىق قاۋىمداستىق تاراپىنان ءتيىستى سانكتسيالار سالىنبايتىن سياقتى. بىراق بۇل يادرولىق ماتەريالداردى قولدانباي-اق ۇلكەن زالال كەلتىرەتىن وق-ءدارى جاساۋعا بولادى دەگەن پرەتسەدەنت تۋدىرادى.
ەسكە سالا كەتەيىك، 2024 جىلدىڭ كۇزىندە قىتاي 1980 جىلداردان بەرى العاش رەت سىناق رەتىندە وقتۇمسىعى بار قۇرلىقارالىق بالليستيكالىق زىمىران ۇشىرعان بولاتىن. ول زىمىران شامامەن 12 مىڭ شاقىرىم قاشىقتىققا ۇشىپ، فرانتسۋز پولينەزياسى ماڭىنا قۇلاعان. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، بۇل قىتايدىڭ نەگىزگى ستراتەگيالىق زىمىراندارىنىڭ ءبىرى – DF-41 نەمەسە DF-5 بولۋى مۇمكىن.
«بولجام ايتۋ قيىن»
بۇل جاڭالىققا قىتايمەن شەكارالاس جاتقان قازاقستان ءۇشىن ەرەكشە مانگە يە بولۋى كەرەك. ايماقتا يادرولىق ەمەس، بىراق جوعارى ءتيىمدى قارۋ تۇرلەرىنىڭ دامۋى حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك سالاسىندا جۇيەلى تالداۋدى تالاپ ەتەدى.
اسكەري ساراپشى امانگەلدى قۇرمەتۇلى يادرولىق ەمەس سۋتەگى بومباسىنىڭ تەحنولوگيالىق جاڭالىق ەكەنىن ەسكەرتتى.
«سۋتەگى بومباسىن يادرولىق ەمەس سيپاتتا جارۋعا بولا ما، بولماي ما، ونى فيزيكتەردەن سۇراۋ كەرەك نەگىزى. ويتكەنى وسى كۇنگە دەيىن سۋتەگى بومباسى يادرولىق قارۋ بولىپ ەسەپتەلگەن. ال ەندى ول قانداي رەاكتسيامەن جارىلدى، تەرمويادرولىق پا، جوق الدە باسقا ما، ول جاعىن دا ناقتى بىلمەي وتىرمىز. ءبىرىنشى كەزەكتە ونىڭ جارىلىس تولقىنى قانشا مەتر نەمەسە كيلومەترگە بارادى جانە قانشا تەمپەراتۋرا ەپيتسەنترىندە قىزدىرادى دەگەن دەتالدار اشىق بولماي تۇر. تەك قانا پروفيلگە قاراعاندا كوبىرەك جانادى دەگەن اقپارات شىققان. ودان باسقا اقپاراتتى بىلمەيمىز»، - دەدى ول.
ايتۋىنشا، بۇل قۇرىلعى ستراتەگيالىق ماقساتتا، ياعني ءبىر قالانى نەمەسە ۇلكەن قويمانى جويۋ ءۇشىن پايدالانۋى مۇمكىن. ال ەندى ۇدايى قوزعالىستا بولاتىن تەحنيكالار مەن تاكتيكالىق مانەۆرلاردا بولاتىن كۇشتەردى جويۋدا تىم قاتتى اسەر ەتە قويمايدى. ءبىر اسكەري ءبولىمدى جارعانىمەن اسكەردىڭ قالعان بولىگى وكوپتا نەمەسە باسقا جەردە بولىپ، امان قالۋى مۇمكىن.
«بۇل تۇرعىدان كەلگەندە قاندايدا ءبىر بولجام ايتۋ قيىن»، - دەيدى امانگەلدى قۇرمەتۇلى.
«ۇزدىك تەحنولوگيالىق جەتىستىك بولار»
اسكەري ساراپشى «قالاي بولعاندا دا ءبىر بىرىنە قارۋىنىڭ كۇشىن كورسەتەتىن الەمدە جاڭا ءبىر باعىت پايدا بولىپ جاتىر» دەپ سانايدى.
«اسكەري تەحنولوگيانى جاريا تۇردە كورسەتۋ ءبىر جاعىنان اقش پەن رەسەيگە بۇلشىق ەتىن كورسەتۋ دەپ ويلايمىن. جالپى مۇنداي قارۋدىڭ جالپى ناقتى پراگماتيكالىق كۇشى نەمەسە پايدالى تۇسى نە ەكەنىن ەشكىم بولجاي المايدى. قولعا تۇسكەن دەرەك بويىنشا جارىلىس كۇشى جويقىن بولعانىمەن وندا ەڭ باستىسى رادياتسيا جوق. ايتسە دە بۇل قارۋ قانداي ماقساتتا قولدانىلادى؟ بالكىم ۇلكەن قالالار مەن ءىرى قويما، ارسەنال نەمەسە ۇشاق تاسىمالتايتىن كەمەنى بومبالايتىن بولسا، وندا ىسكە جارايتىن شىعار. ودان ارتىق پراكتيكالىق ءمانىن كورىپ تۇرعان جوقپىن»، - دەيدى ول.
قىتايدىڭ يادرولىق ەمەس سۋ تەگى بومباسىن سىناقتان وتكىزگەنىنە الەمدىك باق اسا نازار اۋدارعان جوق.
«ءبىر قىزىعى – قىتايدىڭ يادرولىق ەمەس سۋ تەگى بومباسى تۋرالى اقپاراتتى الەمدىك باق ازداپ قانا جازعان بولدى. «ويباي سۇمدىق قارۋ ەكەن» دەپ شۋ كوتەرىپ، بايبالام سالعاندارىن كورگەن جوقپىن. نەگىزى مۇنى تەحنولوگيالىق ۇزدىك جەتىستىك دەپ باعالاۋعا بولادى. مۇمكىن قىتايدان باسقا اقش-تا ءار ءتۇرلى سىناقتار وتكەن شىعار. بىراق اشىق دەرەككوزدەردە ءدال سۋتەگىنىڭ يادرولىق ەمەس بومباسى بار دەگەندى بۇرىن-سوڭدى ەستىمەگەن ەكەنمىن. مىسالى الەمدە بەتون تەسەتىن، جەر استى بەتونىن تەسىپ كىرەتىن بومبالار بار. امەريكانىڭ GBU-57 دەگەن 61 مەتر جەر قىرتىسىن جانە 19 مەتر بەتوندى تەسەتىن بومباسى بار»، - دەيدى اسكەري ساراپشى.
سەرىك جولداسباي
«ادىرنا»
