قازاقتىڭ بايىرعى مۋزىكالىق تەرمينولوگياسى حاقىندا...
وسى كەزگە دەيىن تابىلعان دەرەكتەر مەن ناقتىلى زاتتىق ماعلۇماتتار قازاق ساحاراسىندا سان-سالالى مۋزىكالىق تەرمينولوگيا بولعاندىعىن ايقىن دالەلدەيدى. يا، اتسىز زات بولمايدى. ەندەشە كۇيلەردىڭ تۋى، دومبىراعا ءتىل ءبىتىرۋدىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا بەلگىلى ءبىر اتاۋسىز ورنىعىپ، دامي الاتىنى بەلگىلى. ەل ءىشى — ونەر كەنىشى. ەل ارالاپ ءجۇرىپ وسى كەنىشتىڭ قوردالانىپ جاتقانىنا ايقىن كوز جەتكىزدىك. ول – ول ما، نەشە الۋان ساز توككەن كۇيشىلەردىڭ دە عاجايىپ ونەرىنە ءتانتى بولعانىمىزدى جاسىرا المايمىز. ال ءوزىمىز قادىرلەيتىن دومبىرانىڭ ءوزى ءار جەردە ءارتۇرلى اتالاتىنى قايران قالدىرماي قويمايدى.
بىزدىڭشە، ەۆروپانىڭ مۋزىكالىق تەرمينولوگياسى مەن حالىقتىڭ كونە مۋزىكالىق تەرمينولوگياسى قاتار ءجۇرۋ كەرەك. سەبەبى، دومبىرا كونە اسپاپ، ءارى ونىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى بەلگىلى ءبىر فورماسى بار. ونىڭ دىبىستىق قاتارى، دەتالدارى قازاقتىڭ ۇلتتىق سۇلۋلىق تۋرالى تۇسىنىگىمەن بەلگىلى ءبىر تالاپ-تالعامىنان ءوربىپ شىقتى. بۇل جەردە حالىق ەستەتيكاسىن تەرەڭ ءبىلۋدىڭ جانە ونى يگەرۋدىڭ زور ماڭىزى بار.
ەڭ الدىمەن دومبىرانىڭ تۇرلەرى مەن ونىڭ دەتالدارى (قوسىمشا سيپاتتارى) جايلى ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز. قازاقتا دومبىرانىڭ ەڭ كەڭ تاراعان ەكى ءتۇرى بار. ولار – باتىس قازاقستان، تۇركمەنستان، قاراقالپاقستان، وزبەكستان، اۋعانستان جەرىنە كەڭ تاراعان قاۋاق دومبىرا مەن جيدەلىبايسىن، جەتىسۋ مەن سارىارقاعا تاراعان قالاق دومبىرا. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، «قاۋاق» ءسوزى «قاباق»، ياعني «اسقاباق» دەگەن سوزدەن شىقسا كەرەك. سەبەبى، قاۋاق دومبىرانىڭ شاناعى كوز توقتاتا قاراعان ادامعا ورتاسىنان قاق بولىنگەن اسقاباققا ۇقسايدى. ايتا كەتۋ كەرەك، ينديا، پاكيستان مەن اۋعانستاندا كەيبىر اسپاپتار (مىسالى، گيدجاك) ءالى كۇنگە دەيىن اسقاباقتىڭ اسا ءبىر قابىعى قاتتى تۇرىنەن جاسالادى. بۇل پىكىردى اسپاپتانۋشىلار مەن مۋزىكا زەرتتەۋشى عالىمدار ءالى دە بولسا تەرەڭدەتىپ، دالەلدەي تۇسۋلەرى قاجەت بولادى.قاۋاق دومبىرا فورما جاعىنان پالەندەي تۇرلەنبەيدى. وزگەرەتىن تەك شاناقتىڭ كولەمى مەن مويىننىڭ ۇزىندىعى عانا.قالاق دومبىرا ءوزىنىڭ سىرتقى تۇرىمەن قالاققا ۇقساس بولعاننان كەيىن وسىلاي اتالعان ءتارىزدى – قالاق دومبىرانىڭ ءۇش ءتۇرى بار: ولار – يىقتى، ءبۇيىرلى جانە ساۋىرلى دومبىرا.ەندى وسى ەكى ءتۇرلى دومبىرانىڭ فورماسىنىڭ ەرەكشەلىگى كۇيگە قانداي اسەر ەتەدى؟ قازاقتىڭ دومبىرا كۇيىندە ەكى ۇلكەن ءداستۇردىڭ ورىن العانى انىق. ولار – توكپە كۇي جانە شەرتپە كۇي داستۇرلەرى. توكپە كۇي ەل ىشىندە «بولات كۇي»، «مۇزبالاق كۇي»، «داۋىلدى» نەمەسە «داۋىلپاز كۇي» دەگەن اتتارمەن دە بەلگىلى. ال، شەرتپە كۇيدىڭ «ناقىستى كۇي»، «شەرلى، بالبىراۋىن كۇي»، «سىرشىل كۇي» سىندى اتتارى بار. سونداي-اق «جادى كۇي» دەپ اتالاتىن كۇي توبى دا كەزدەسەدى. وعان ميفولوگيالىق سارىنداعى باقسىنىڭ دومبىرامەن نەمەسە قوبىزبەن تارتىلاتىن كۇيلەرى جاتادى. ارينە، ەكى ءتۇرلى دومبىرا مەن ەكى ءتۇرلى كۇيدىڭ اراسىندا پالەندەي شەكارا جوق. مىسالى، ش.ءۋاليحانوۆتىڭ «ۇلى ءجۇز قازاقتارى تۇتىنعان زاتتار» دەپ اتالاتىن سۋرەتىندە قاۋاق دومبىرا بەينەلەنگەن. اتىراۋدان ءبىر شالعايدا جاتقان، شەرتپە كۇي ءداستۇرىنىڭ ءبىر سالاسىن تانىتاتىن التاي قازاقتارىنىڭ كۇيى – توكپە كۇي. ال ەندى ەكى ءتۇرلى دومبىرانىڭ مۋزىكالىق مىنەزدەمەسىنە كەلەيىك. باتىس قازاقستاندا تاراعان قاۋاق دومبىرانىڭ ء(بىز قازىرگى وركەسترلەردە قولدانىلىپ جۇرگەن دومبىرا جايلى ەمەس، بايىرعى اتىراۋ ءوڭىرىنىڭ دومبىراسى جايلى ايتىپ وتىرمىز) ىشىندەگى سفەرالىق (دومالاق) كەڭىستىك دىبىسقا قوسالقى اكۋستيكالىق قاسيەتتەر دارىتادى. باتىس قازاقستان كۇيلەرىنىڭ ەرەكشە كەڭدىگىن، تىنىستىلىعىن، سەرپىندىلىگىن وسىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. ال قالاق دومبىرانىڭ ىشكى كەڭىستىگى سفەرالىق ەمەس، كۋبتىك تۇرعىدا. سوندىقتان دىبىسى قويۋ بۇيرا بولىپ كەلەدى. ىشكى كەڭىستىكتىڭ وسى ەكى ءتۇرى دە مۋزىكالىق قاجەتتىلىكتەن تۋعان. داۋىلدى كۇيلەر شىڭىراۋدان جارىپ شىققان بۇلاقتاي تازا، قول باتپايتىن شىمىر دىبىستى تالاپ ەتسە، سىلقىم شەرتىستى كۇيلەر، ءتاتتى، بۇيرا دىبىستى قاجەت ەتەدى. دومبىرا دەتالدارىنا كەلەتىن بولساق، بۇلاردىڭ دا وزىنە ءتان جەكە اتاۋلارى بولعان. شاناق، مويىن، قۇلاق، تيەك سياقتى تەرميندەردى ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى. سونىمەن قاتار، دومبىرا دەتالدارىنىڭ ۇمىت بولعان اتاۋلارى دا كوپ. ماسەلەن، دومبىرادا ءۇش تيەك بولادى. ءبىرىنشىسى – ىشەك بەكىتىلەتىن، شاناقتىڭ تۇبىنە ورنالاسقان «وكشە تيەك» («كەپىل»، «تۇيمە» دەگەن قوسالقى اتتارى بار). ەكىنشىسى – شاناقتىڭ ۇستىندە تۇرىپ، ارى-بەرى جىلجىتىلاتىن نەگىزگى تيەك جاي عانا «تيەك»، «شايتان تيەك» دەپ تە اتالدى. ءۇشىنشىسى – مويىن مەن قۇلاقتىڭ ورتاسىندا تۇرعان «تابالدىرىق تيەك».ال دومبىرانىڭ قۇلاقتارى بەكىتىلەتىن قالاقشا – «الاقان» دەپ اتالادى. كەيدە تومەنگى قوڭىراۋ بۇراۋدا ۇستىڭگى ىشەك جاساندى دىبىس شىعارا باستايدى. وسى جاساندى دىبىستى (فالش) جويۋ ءۇشىن كونە دومبىراشىلاردىڭ ويلاپ تاپقان تاماشا امالى – «التىن اسىق» دەپ اتالاتىن قوسالقى تيەك جانە بار. ول تابالدىرىق تيەكتىڭ جانىندا تۇرادى دا كەرەگىنشە ارلى-بەرلى جىلجىتىلىپ وتىرادى. دومبىرانىڭ بەتى كەيدە «بەت تاقتاي» نەمەسە «قاقپاق» دەپ تە اتالادى. ەندىگى ءسوز پەرنەلەرى جايىندا بولماق. قازىردە، قازاق مۋزىكاتانۋىندا دومبىراداعى پەرنە سانى جايلى بىرنەشە پىكىر بار. بىرەۋلەرى توعىز پەرنە دەسە، بىرەۋلەرى ون ءبىر پەرنە دەگەندى ايتادى. باز بىرەۋلەرى دومبىرادا جىلجىمالى ون ءتورت پەرنە بولعان دەيدى. حالىق پوەزياسىندا كەزدەسىپ وتىراتىن «دومبىرام توعىز پەرنە» نەمەسە «دومبىرام ەكى شەكتى ون ءتورت بۋناق» دەگەن تىركەستەر وتە كونە زاماندا دومبىرانىڭ توعىز نەمەسە ون ءتورت پەرنەسى عانا يگەرىلگەن كەزدە ايتىلىپ، كەيىننەن دەرەكتىك ءمانى جويىلىپ تۇراقتى ەپيتەتكە اينالىپ كەتكەن تىركەستەر بولۋى مۇمكىن. پەرنەنىڭ سانىن بۇنداي دەرەككە قاراپ ەمەس، كۇيدىڭ قۇرىلىسىنا، اۋقىمىنا قاراپ ساناۋ كەرەك. كونە ورتاعاسىرلىق دومبىرا كۇيلەرىندە قازىرگى جيىرما پەرنەنىڭ بارلىعى جانە قازىرگى دومبىرادا جوق ءۇش قاشاعان پەرنە كەزدەسەدى. جيىنى – جيىرما ءۇش. ياعني، قازاق دومبىراسى اسپاپ رەتىندە قالىپتاسىپ بولعان كەزدە جيىرما ءۇش پەرنەسى بولعان. جانە وسى پەرنەلەردىڭ ارقايسىسىنىڭ اتى بولعان. ەندى وسى پەرنەلەردىڭ اتىن، قازىرگى ەۆروپالىق نوتالىق بەلگىلەرمەن شەندەستىرە وتىرىپ اتاپ شىعايىق. دومبىرانىڭ ءبىرىنشى پەرنەسى ەۆروپاشا «سول-ديەز» — قازاقشا «وعىز پەرنە» دەپ اتالادى. بۇل پەرنە داۋلەتكەرەيدىڭ «كورۇعلى» كۇيىندە جانە وعىز-قىپشاقشا زامانىنان قالعان سارىنداردا، تۇرىكمەن باحشىلارىنان قازاق دومبىراشىلارىنا اۋىسقان كۇيلەردە ءجيى كەزدەسەدى. ەكىنشى پەرنە ەۆروپاشا «ليا» — قازاقشا «باس پەرنە» دەپ اتالادى. بۇل پەرنەنىڭ «باس پەرنە» دەپ اتالعان سەبەبى، ول كوپتەگەن كۇيدىڭ ءبىرىنشى پوزيتسياسىندا، ال وندا بولماسا مىندەتتى تۇردە قايىرما تارتىلعان كەزدە باسىلادى. ءۇشىنشى پەرنە «سي بەمول» - قازاقشا «تىلسىم پەرنە». بۇل پەرنەنىڭ بۇلاي اتالۋى دا وڭاي تۇسىندىرىلەدى. «تىلسىم پەرنە» قوبىزدا تارتىلاتىن جانە قوبىزدان دومبىراعا اۋىسقان جادى كۇيلەردىڭ بارلىعىندا دەرلىك كەزدەسەدى. حالىق تىلىندە ەل ءۇشىن وتقا تۇسكەن ازاماتتى «ەڭىرەلى» دەپ اتايدى. ياعني، «ەڭىرەلى» دەگەن ءسوز، «ءىرى» نەمەسە «كەمەلىنە كەلگەن» دەگەن ماعىنانى بەرۋگە ءتيىس. بەسىنشى پەرنە ەۆروپالىق نوتا جازۋىندا اتى دا، زاتى دا جوق، ال قازاقشا اتى «قاشاعان پەرنە». بۇل پەرنە «سي» مەنەن «دو» نوتالارىنىڭ اراسىندا تۇر.بۇعان ارنايى توقتالۋىمىز كەرەك. ەجەلدەن ءمالىم، ەۆروپادا قالىپتاسقان مۋزىكالىق جۇيەدەگى ەڭ كىشى ولشەم – جارتى تون، ياعني بەمولدەر مەن ديەزدەر. رەنەسسانستان باستاپ قازىرگى زامان ارالىنداعى ەۆروپا مۋزىكاسى تەك وسى ولشەمدەرگە نەگىزدەلگەن. ال شىعىس مۋزىكاسى، ونىڭ ىشىندە، تۇركى ساز جۇيەسى مۇلدەم باسقاشا قۇرىلعان. مۇندا ەۆروپالىق مۋزىكانت ءۇشىن مۇلدەم قۇپيا، تانىپ ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس، وسىدان كەلىپ جات كورىنەتىن ولشەمدەر كوپتەپ كەزدەسەدى. ەۆروپا ونەرىندە، مىسالى، جيۆوپيستە يمپرەسسيونيزمگە دەيىن اق، قارا، قىزىل، جاسىل، كوك سياقتى قانىق بوياۋلار باسىم بولدى. ال يمپرەسسيونيزم اق پەن قارانىڭ، قىزىل مەن كوكتىڭ ت.ت. اراسىندا سانسىز كوپ، وتپەلى، اۋىسپالى رەڭكتەردىڭ بارىن اشتى. جەر مەنەن ءشوپتىڭ، اعاش پەن سۋدىڭ، قىسقاسى، وزدەرى بىلەتىن زاتتاردىڭ بارلىعىنىڭ ساۋلەلىك رەفلەكستەرىن تاپتى. بىراق وسى «اشتى»، «تاپتى» ءسوزىنىڭ ءوزى، بۇكىل الەمدىك ونەردىڭ بارلىعىن كورىپ، ەستىپ تاۋىسا الماسا دا، تاريحتا ءىزى قالعان ونەردەن ءبىرشاما تولىق ماعلۇمات العان ادام ءۇشىن بالاڭ پىكىر بولىپ كورىنەر ەدى. ويتكەنى، اۋىسپالى، وتپەلى رەڭكتەردى سالۋ شىعىس سۋرەت ونەرىندە، دالىرەك ايتقاندا، قىتاي مەن جاپونيانىڭ كونە جانە ورتاعاسىرلىق سۋرەت ونەرىندە باياعىدا اشىلىپ، كۇندەلىكتى ماشىققا اينالعان نارسە ەدى. اكۆارەل مەن گرافيكا ونەرىن شىڭعا شىعارعان، سۋرەت تەورياسىندا قۇندى ەڭبەكتەر قالدىرعان قىتايدىڭ ۇلى سۋرەتشىسى شي-تاونىڭ پىكىرىنشە قاس سۋرەتشىنىڭ سۋرەتىندە كوزگە كورىنبەس سەلدىر ءتۇتىن، اۋاعا ءسىڭىپ جوعالا باستاعان تۇمان، نازىك ساعىم بولۋ كەرەك. ويتكەنى، دۇنيە قوزعالىس ۇستىندە. ال ول قوزعالىستى نازىك تۇيسىك قانا قابىلداي الادى. مىسالى، جاپون بالالارى قىزىل ءتۇستىڭ عانا ەلۋ ءتۇرلى رەڭكىن اجىراتا الادى ەكەن. بۇل ولاردىڭ ەرەكشە بوپ اسىپ تۋعاندىعىنان ەمەس. ءبارى دە تاربيەنىڭ اسەرى، داعدى، تاجىريبەنىڭ ناتيجەسى. ال ەندى، شىعىس مۋزىكاسىنا كەلەتىن بولساق، مۇندا تاعى دا يمپرەسسيونيستىك جۇيەنى كورەمىز. مىسالى، تۇركى مۋزىكالىق اسپاپتارىنداعى قاشاعان پەرنەگە (ەۆروپالىق مۋزىكا اياسىندا تاربيەلەنگەن ادامنىڭ قۇلاعى قابىلداي المايتىن، جاساندى نەمەسە بۇراۋى كەلمەي تۇرعان شەكتىڭ دىبىسى بولىپ سانالاتىن شيرەك توندىق دىبىس) كۇماندانا قاراعان ادام ينديانىڭ سيتارا اسپابىنداعى توننىڭ ون التىدان ءبىر بولىگىنە تاعىلعان، ياعني، قاشاعان پەرنەنىڭ وزىنەن ءتورت ەسە ءجيى نەمەسە ءتورت ەسە كىشى پەرنەگە قالاي قارار ەدى؟ ەگەر، قازاق تىڭداۋشىسى شيرەك توندىق دىبىستى ەستي السا، ول نەشە عاسىرلىق مۋزىكالىق تاربيەنىڭ جەمىسى. ال ەندى وسى قاشاعان پەرنە قالاي پايدا بولدى جانە قازىرگى زاماندا دومبىرا ساعاسىنان قالاي كەتتى، سونداي پەرنەنىڭ بولعاندىعىنا قازىرگى جاس، جاسامىس دومبىراشىلاردى ناندىرۋ نەگە سونشالىقتى قيىن، وسى ماسەلەلەرگە كەلەيىك. بىزدىڭ ويىمىزشا، كەيبىر مۋزىكا ماماندارىنىڭ ايتىپ جۇرگەن، «دومبىرانىڭ ەڭ تومەنگى ساعاسى ون توعىزىنشى عاسىردا يگەرىلگەن» دەگەن پىكىرى – ۇشقارى پىكىر. بۇلاي دەۋىمىزگە ۇلكەن سەبەپ بار. بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى وتە كونە عاسىرلاردا تۋران ولكەسىندە بولعان گرەك ساياحاتشىلارى كوشپەلى تايپالاردا ەكى شەكتى، شەرتىپ تارتىلاتىن اسپاپتىڭ بولعاندىعىن ايتادى. ال شەكتىڭ از بولۋى، مىسالى، سول كوشپەلىلەردىڭ اسپابىنداعىداي ەكەۋ بولۋى – پەرنە مادەنيەتى دامىعاندىعىنىڭ ەڭ ۇلكەن دالەلى. مىسالى، ادىرنا، نەمەسە ارفا، تسيمبال مەن گۋسليدە وكتاۆاداعى ءار دىبىسقا بۇراۋى كەلتىرىلگەن جەكە شەك بولادى. ال، ەكى شەكتى اسپاپتا كەرەك دىبىستى شەكتى ۇزارتىپ – قىسقارتۋ ارقىلى، ياعني ساۋساقپەن ءار جەرىنەن باسۋ ارقىلى الادى. پەرنە دەگەنىڭىز وسى. سودان ارادا مىڭداعان جىلدار ءوتتى دەلىك. تۇتاس ءبىر تسيۆيليزاتسيانىڭ الدەنەشە رەت گۇلدەنىپ، الدەنەشە رەت قۇلدىرايتىن ۋاقىتى. ياعني، وسىدان كەيىن دومبىرانىڭ ەڭ تومەنگى ساعاسىنىڭ يگەرىلۋ ۋاقىتىن ون توعىزىنشى عاسىردان باستاۋ ابەستىك بولار ەدى. تاريحتىڭ دامۋ ساتىسى ارقالاي. ال رۋحاني جانە زاتتىق مادەنيەت بەلگىلى ءبىر ايادا تاريحتا ءومىر ءسۇرىپ داميدى. ودان ونىڭ تاريحقا قاتىستىلىعى كەلىپ شىعادى. ول دا قۇلدىرايدى، ال قايتا گۇلدەنگەندە بۇرىنعى قالپىنا قارقىنىنا جەتە الماي قالاتىنى دا تابيعي.
مىسالى، قۇرمانعازى، داۋلەتكەرەي نەمەسە بايجىگىت پەن تاتتىمبەت دۇنيەگە كەلمەي تۇرعان كەزدە قازاق ساحاراسىندا تارتىلىپ كەلگەن «ابىل» كۇيىنىڭ اۋقىمى تومەنگى ساعادان دا تومەن، دومبىرانىڭ قاقپاعىنداعى تىسقارى پەرنەگە جەتىپ بارىپ توقتايدى. دومبىرانىڭ ارحەتيپىندە پەرنە بولماعان سياقتى. شەرتىپ نەمەسە توگىلتىپ تارتۋ ءتاسىلى سول كەزدە-اق بولۋى مۇمكىن. ال، پەرنەنى باسۋ ءپرينتسيپى قوبىزدىڭ پەرنە باسۋ پرينتسيپىنە ۇقساس بولعانى كۇدىك تۋدىرمايدى. ياعني، قوبىزداعىداي، پەرنەنىڭ ورنى عانا باسىلعان. قىرعىز قومىزىندا ءالى كۇنگە دەيىن پەرنەنىڭ جوقتىعىن ەسكە الساق، بۇل – تاڭقالارلىق قۇبىلىس ەمەس ەكەنىن كورەمىز. ال شەگەلەپ بايلانعان پەرنە جوقتا ساۋساقتىڭ توننىن (دىبىستىڭ) شيرەگىنە بارۋى وپ-وڭاي. سوندا بەلگىلى توڭداردىڭ كەيبىرىنىڭ اراسىندا (قازىرگىشە قاتار تۇرعان ەكى پەرنە) وتپەلى، بەلگىسىز ءبىر پسيحولوگيالىق كۇيدىڭ بارىن قازاق مۋزىكانتتارى جازباي تانىعان بولۋى كەرەك...
قاجەتتىلىكتەن تۋعان، ءسويتىپ، لايىقتى تۇردە ورنىعا باستاعان نارسە ءداستۇردىڭ ەنشىسىنە اينالادى، ۇمىتىلمايدى. كەيىن پەرنە بايلاۋ، دىبىستى بەكىتۋ مادەنيەتى قالىپتاسقان كەزدە وسى شيرەك تون، قاشاعان پەرنە ۇمىتىلماي بايلانعان. قاشاعان پەرنەنىڭ دومبىرا ساعاسىنان كوشۋى ۇلت اسپاپتار وركەسترىنىڭ پايدا بولۋىمەن بايلانىستى. وركەستەرلەگەن كەزدە اسپاپتىڭ جاڭا ساپاعا كوشەتىنى اقيقات. جەكە ورىنداۋشىلىق كەزەڭىندەگى امال-تاسىلدەردىڭ بىرىگىپ ويناۋ كەزىندە كەرەگى بولماي قالادى. اسپاپتاردىڭ اۋقىمى تەڭەستىرىلەدى، ارتىق-اۋىس دىبىستار (مىسالى، شيرەك توندىق قاشاعان پەرنەلەر) الىنىپ تاستالىنادى. بۇل ويىمىزدى دۇرىس تۇسىنگەن ءجون. ءبىز وركەستردى، وركەسترلەۋ ءپرينتسيپىن كىنالاپ وتىرعان جوقپىز. شيرەك توندىق دابىستىڭ قالاي جويىلعاندىعىن عانا كورسەتتىك. كەيىننەن عالىمدار وسى نەشە رەت وزگەرىپ، قازىرگى وركەسترلىك قالپىن تاپقان دومبىرانى «كونە دومبىرا وسىنداي بولعان، ونىڭ دىبىستىق قاتارى ەرتە كەزدە-اق تەمپەراتسياعا (ىرعاقتى تەزدىگى) ۇشىراعان» دەگەن پىكىردى قۋاتتادى. (مىسالى، باز بىرەۋلەرگە اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك وپەرا جانە بالەت تەاترى ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى V عاسىردان باستاپ وسى كالينين كوشەسىندە تۇر دەسەك قالاي بولار ەدى. ال ەندى مۋزىكالىق مەكتەپتە، ۋچيليششەدە، ونەر ينستيتۋتتارىندا وسىنداي «عالىمداردان» تاربيە الىپ شىققان دومبىراشىلاردى «دومبىرا وسىنداي دا وسىنداي بولعان، وندا مىناداي پەرنەلەر بولعان» دەگەنگە ناندىرىپ كورىڭىز. ەۆروپانىڭ بىلگىر مۋزىكاتانۋشى عالىمدارىنىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، ەۆروپادا دا سيمفونيالىق وركەستر پايدا بولماي تۇرعان كەزدە اسپاپتاردا ەركىن دىبىستىق قۇرىلىس بولعان. سوندىقتان، ەركىن دىبىستىق قۇرىلىستى، وركەستردىڭ پايدا بولۋ جولىنداعى وتپەلى كەزەڭ رەتىندە ەمەس، كەرىسىنشە، ءومىر سۇرۋگە حۇقى بار جەكە سيستەما، فەنومەن دەپ قاراپ، ونى جەكە، سولدىك ورىنداۋشىلىق داستۇردە ساقتاپ قالعان دەۋ ورىندى. قازىرگى تىڭداۋشى دينا نۇرپەيىسوۆا نەمەسە ابىكەن حاسەنوۆتىڭ كۇي شەرتىسىن ەستىپ وتىرىپ، ىندىنىڭدى قۇرتقان، بىردە قارلىعىپ، بىردە بۇيرالانىپ جانىڭدى نۇرعا بولەگەن دىبىس قايدان شىققان دەپ قايران قالادى. ونىڭ ءبارى دومبىراشىنىڭ شەبەرلىگى جانە حالىقتىق داستۇردەگى امال-ءتاسىلدىڭ تۇيىسۋىنەن كەلىپ شىعادى. ەندى قالعان پەرنەلەرگە كەلەيىك. التىنشى پەرنە «دو» — قازاقشا «جەتىم پەرنە». نەگە بۇلاي اتالعانى جۇمباق. جەتىم پەرنەدەن كەيىن «دو دنەز» — قازاقشا «جۋاس پەرنە». شامالاۋىمىزشا، كەيبىر كۇيلەر مەن اندەردە عانا كەزدەسەتىن، سيرەك قولدانىلاتىن پەرنە بولعاننان كەيىن وسىلاي اتالعان. سەگىزىنشى پەرنە «رە» — قازاقشا «كوسەم پەرنە». بۇل پەرنە، اسىرەسە، شەرتپە كۇي مەن قازاق اندەرىنىڭ كوبىندە نەگىزگى پوزيتسيا بولىپ سانالادى. كوسەم پەرنە اتالۋ سەبەبى دە سودان بولسا كەرەك. كوسەم پەرنەدەن كەيىن «مي بەمول» — قازاقشا «مۇڭلىق پەرنە». مينورلىق اندەر مەن مەن كۇيلەردە كوپ قولدانىلعاندىقتان وسىلاي اتالادى. كەلەسى پەرنە «مي» — قازاقشا «داڭعىل پەرنە». بۇل پەرنە بارلىق اندەر مەن كۇيلەردە دەرلىك قولدانىلادى. «بۇرىننان بار داڭعىل جول» دەگەندى بىلدىرسە كەرەك. ون ءبىرىنشى پەرنە «مي» مەن «فانىڭ» اراسىندا تۇرعان ەكىنشى قاشاعان پەرنە. ودان كەيىن تۇرعان پەرنە «فا» — ەكىنشى جەتىم پەرنە. كەلەسى پەرنە «فا ديەز» — قازاقشا «ەمىرەلى پەرنە». نەگە بۇلاي اتالعانى جۇمباق. الدە «ەمىرەنۋ» دەگەن ماعىنانى بەرە مە، الدە تۇرىكمەن دۋتارىنداعى «گوكىلەپ پەرنە» سياقتى تۋ، تايپا اتىن بەرە مە، بەلگىسىز. ون ءتورتىنشى پەرنە «سول» — قازاقشا «شەشەن پەرنە». اتىنان كورىنىپ تۇرعانداي، ەڭ شەشەن پەرنە وسى بولىپ سانالادى. شەشەن پەرنەدەن كەيىن «سول ديەز» — قازاقشا «ءۇيسىز پەرنە» نەمەسە «شالا شاعىرماق پەرنە». نەگە بۇلاي اتالعانى بەلگىسىز. كەلەسى پەرنە «ليا» — «شاعىرماق پەرنە». بىزدىڭشە «شاعىرماق» «جاسىرىنعان جالىن» دەگەندى بىلدىرەدى. سەبەبى، كۇيلەردىڭ كوبىندە شاعىرماق پەرنە ءوزى قولدانىلۋىمەن قاتار، شەشەن پەرنەگە ءار بەرۋشى رەتىندە قولدانىلادى. ون جەتىنشى پەرنە «سي بەمول» — قازاقشا «قۇسار پەرنە». جورامالداۋىمىزشا، كۇيلەردىڭ كوبىنىڭ شيەسى وسى ارادا شەشىلەتىن بولعان سوڭ وسىلاي اتالعان. قۇسار پەرنە مەن «سي»-دىڭ اراسىندا «ءۇشىنشى قاشاعان» پەرنە ورنالاسقان. ون توعىزىنشى پەرنە «سي» — «كەت بۇعانىڭ پەرنەسى». اتىنان كورىنىپ تۇرعانداي، ۇلى قوبىزشى كەت بۇعا قولدانعان پەرنە. قازىرگى كەزدە سۇگىر كۇيلەرى مەن قوبىزدان دومبىراعا اۋىسقان كۇيلەردە قولدانىلادى. كەت بۇعانىڭ پەرنەسىنەن كەيىنگى تۇرعان «دو» — «شىڭىراۋ پەرنە». كونە تۇركى ميفولوگياسىندا «شىڭىراۋ» ەكى ءتۇرلى ماعىنادا قولدانىلادى. ءبىرىنشى ماعىناسىنداعى «شىڭىراۋ» ءۇش قاباتتى دۇنيەنىڭ (تريحوتوميا) ەڭ تومەنگى قاباتى. ەكىنشى ماعىناسىنداعى «شىڭىراۋ» بۇكىل الەمدىك ۇلى داراقتىڭ (ۆەليكوە ميروۆوە دەرەۆو) ءۇش كەزەڭىنىڭ اراسىنداعى بايلانىستى ىسكە اسىراتىن الىپ قۇس. مىسالى، ولگەن ادامنىڭ جانى شىڭىراۋعا ءمىنىپ ۇلى داراقتىڭ جوعارعى بۇتاعىنا جەتەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، «شىڭىراۋ پەرنە» بۇل ارادا «تومەنگى دۇنيە» دەگەندى بىلدىرەدى. وسى پەرنەنى تاققان ادام بۇدان كەيىن پەرنە بايلانباس، وسى ەڭ سوڭعى پەرنە بولار دەپ شەشكەن سياقتى. الايدا، ۋاقىت ءوتىپ، ادام بالاسىنىڭ تالعامى وسكەن سايىن كۇي اۋقىمى ودان دا تومەن پەرنەنى كەرەك ەتەدى. سونىمەن، دومبىرا ساعاسىنا تاعى ءبىر پەرنە – «تابالدىرىق پەرنە» تاعىلادى. ول قازىرگى دومبىرانىڭ موينى مەن شاناعىنىڭ شەگىندە تۇرعان «رە» نوتاسى. بىراق بۇل دا سوڭعى پەرنە ەمەس ەدى. ەڭ سوڭعى پەرنە «مي» ۋاقىت وتە دومبىرانىڭ قاقپاعىنا ورنالاستى. ونىڭ اتى «تىسقارى پەرنە» اتالدى. تاعى ءبىر پەرنە – «شىڭىراۋ پەرنە» مەن «تابالدىرىق پەرنەنىڭ» اراسىنداعى جارتىلاي ىرعاق «دو ديەز» — قازاقشا «كادەسىز پەرنە» دەپ اتالادى. اتى «كادەسىز» بولعانىمەن، بۇل پەرنە مۇلدەم قولدانىلمايدى دەگەن پىكىر تۋماسا كەرەك. سەبەبى، قازاقتىڭ مۋزىكالىق تۇرمىسىندا بۇرىننان بەلگىلى تۇرە تارتىس، سۇرە تارتىسپەن قاتار «قۇلاق شىعارىپ تارتىسۋ» مەن «ەسەر تارتىس» دەگەن بولعان. العاشقى ايتىلعان تۇرە تارتىس پەن سۇرە تارتىستا كۇيدىڭ تەرەڭدىگى، كۇيدىڭ سانى، ورىنداۋشىلىق شەبەرلىك سىنعا تۇسسە، سوڭعى ەكى تارتىستىڭ ءجونى مۇلدەم بولەك. قۇلاق شىعارىپ تارتىسۋدىڭ ءمانى مىناداي. ەكى دومبىراشى كۇي سانىمەن دە، ورىنداۋشىلىق شەبەرلىكپەن، وسىدان كەلىپ شىعاتىن كۇي تەرەڭدىگىمەن دە ءبىر-بىرىنەن اسا الماسا، جۇلدە بەرۋدە وتە ساقتىق كەرەك بولادى. سەبەبى، ونەر باسەكەسى وتە قىتىقشىل نارسە. سوندىقتان تارتىستى جۇرگىزىپ وتىرعان جەتەكشى دومبىراشى بەلگىلى ءبىر اۋەندى ەكەۋىنە بەرەدى. شارت – وسى ءبىر اۋەننەن ەكى دومبىراشى ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن كۇيلەر شىعارۋ كەرەك. ەكى كۇي دە وسى اۋەنمەن باستالىپ، وسى اۋەنمەن اياقتالۋ كەرەك. كەيدە توسىننان شىعارىلعان ەكى كۇي دە اۋەزدىلىگىمەن تەڭ تۇرىپ، ساراپشىلار قاتتى قينالىسقا تۇسەتىن جاعدايلار بولادى ەكەن. ال، ەسەر تارتىس شامامەن قازىرگى «مۋزىكالىق كالامبۋر» نەمەسە «مۋزىكالىق ماسقارامپاز» دەگەن ويىنعا ۇقساس. مىسالى، اقىندار اراسىنداعى «ارسىز» ايتىس سياقتى، ۇلكەن دومبىراشىلار تارتىسىپ كەتكەننەن كەيىنگى ماسقارامپازدار ويىنى. مۇندا كۇيى نەعۇرلىم ۇسقىنسىز، مۋزىكالىق لوگيكاعا نەعۇرلىم قايشى، كۇلكىلى ءارى دومبىراشىنىڭ قيمىلى نەعۇرلىم تۇرپايى بولسا – سول جەڭىسكە جەتەدى. جوعارىدا ايتىلعان كادەسىز پەرنە وسى ەسەر تارتىستا پايدالانىلىپ، ءوزىنىڭ اسقان «ءارسىز» دىبىسىمەن جۇرتتى تاڭقالدىرىپ، كۇلكىگە باتىرادى ەكەن. پەرنە جايىندا تاعى ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز. بۇدان تىس دومبىرادا «ويماۋىت پەرنە» دەگەن بولعان. بۇل، بەلگىلى ءبىر پەرنەلەردىڭ اراسىنداعى ساعانىڭ اعاشىن ساۋساقتىڭ باسى سياتىنداي شۇقىرلاپ ويۋ ارقىلى جاسالاتىن پەرنە. قاشاعان پەرنەدەن دە كىشى ميكروينتوناتسيانى، شامامەن 1/8 نەمەسە ينديالىق سيتاراداعىداي توندى بەرەتىن پەرنە.
ەندىگى اڭگىمە كۇي تارتۋداعى وڭ قولدىڭ قاعىستارى مەن سول قولدىڭ ىشەك باسۋداعى تاسىلدەرى تۋرالى.
بىزگە ازىرگە سول قولدىڭ ساۋساقتارىنىڭ ارا-قاتىناسىنان «قاز تابان»، «ءبورى تابان» جانە «بايتاق» دەگەن اراقاتىناستار بەلگىلى. «قازتابان» قازىرگى كۆارتاعا پارا-پار. «ءبورى تابان» — كۆينتا. ال «بايتاق» وسى ەكەۋىنەن ۇلكەن اراقاتىناستاردىڭ (مىسالى، كۆينتادان وكتاۆاعا دەيىن) بارلىعىن بەلگىلەۋ ءۇشىن قولدانىلعان بولۋ كەرەك. سول قولدىڭ كۇي تارتۋ كەزىندەگى تاسىلدەرىنە كەلەيىك. ەڭ ءجيى كەزدەسەتىن ءتاسىل «اتتاۋ». ءبىر نارسەدەن ەكىنشى نارسەگە جاي كوشۋ وسىلاي دەپ اتالادى. ودان گورى كۇردەلىلەۋ ءتاسىل «قارعىتۋ» جانە «كەرى قارعىتۋ». مۇندا ساۋساق پەرنەنى جاي باسپايدى، تيەسىلى پەرنەگە قارعىپ جەتەدى. كۇردەلىلىگى جاعىنان قارعىتۋمەن شامالاس ءتاسىل – «جابا تاستاۋ». ادەتتە، وڭ قولدىڭ قاعىسىنسىز، سول قولدىڭ قاعىسىنسىز، سول قولدىڭ ساۋساقتارىنىڭ كۇشىمەن جاسالاتىن ءتاسىل. شەكتى تەربەتۋ، ۆيبراتسياعا (تەربەلىس) كەلەيىك. دومبىرا كۇيىندە شەكتى تەربەتۋدىڭ ءۇش ءتۇرى بار. ءبىرىنشىسى، اسىرەسە دومبىرانى العاش ۇيرەنىپ جۇرگەن شاكىرتتەر كوپ قولداناتىن «دىردەك» ءتاسىلى. مۇندا ىشەك مەحانيكالىق تۇردە تەربەتىلەدى. شەبەرلىكتەن ادا، دومبىرامەن ءالى تۇتاسپاعان ادامنىڭ قولداناتىن ءتاسىلى. دىردەك – كەيدە كوپتەگەن فلاجولەتتەردىڭ ناتيجەسى دە بولۋى مۇمكىن. تەربەۋدىڭ ەكىنشى ءتۇرى شەبەرلىككە جەتكەندە پايدا بولاتىن ماشىق – «قيعاش كوبە» نەمەسە «كەسە تەربەۋ» دەپ اتالادى. تەربەۋدىڭ ءۇشىنشى ءتۇرى، دومبىراشىنىڭ شەبەرلىگى اسا بيىك ورەگە جەتكەن كەزدە، بۇكىل ونەرىمەن مارقايعان كەزدە پايدا بولاتىن ماشىق – «تايعاناق كوبە» نەمەسە «ساۋىن تارتۋ» دەپ اتالادى. بۇل قازىرگى قولدانىلىپ جۇرگەن «گليسساندو» ءتاسىلىنىڭ اسا قىسقا ءتۇرى. وڭ قولدىڭ قاعىستارى مىناداي رەتپەن جۇيەلەنەدى. دومبىرا قاعىستارى ۇلكەن ەكى توپقا بولىنەدى. ولار: 1. قارا شەرتىس. 2. ىلمە. سانسىز كوپ قاعىس وسى ەكى ءتاسىلدىڭ كوپتەگەن ۆارياتسيالارى عانا. بىزگە بەلگىلى قاعىستار: 1. تازا قارا شەرتىس. 2. تازا ىلمە. 3. تەبەگەن قاڭىس (نەمەسە تەپكىلەي تارتۋ). 4.جاپ تا قىمتا. 5. تۇيدەك قاعىس. قارا شەرتىس كادىمگى وڭدى-سولدى جانە تومەن قاراي قاعىس. ىلمە – جوعارى قاراي قاعىس، كەيدە «تەرىس قاعىس» دەپ تە اتالادى. سونداي-اق، ىلمە دەپ كەيدە ەكى شەكتىڭ ارقايسىسىن جەكە-جەكە ءىلىپ تارتۋ ءتاسىلىن دە اتايدى. تەبەگەن قاعىس – شەكتىڭ ۇستىنەن قاعىپ ويناۋ ءتاسىلى. ال نەگىزىنەن كەلەتىن بولساق، تەبەگەن قاعىس كادىمگى تەرىس قاعىستىڭ ءبىر ءتۇرى (مىسالى، «كوكەيكەستى» كۇيىنىڭ بايىرعى اتى «تەرىسقاقپاي». «جاپ تا قىمتا» قاعىسى – ساۋساقپەن قاققاننان كەيىن ىشەكتى الاقانمەن جابۋ ءتاسىلى. دومبىرادان بىدىڭداعان ەلىكتەۋىش دىبىستار شىعارۋ ءۇشىن قولدانىلادى. تۇيدەك قاعىس دەپ سىلتەپ قاعۋ، ايقىش-ۇيقىش تاسىلگە باي، جىلدام قاعىستى اتايدى.
قازاق كۇيىندە كومپوزيتسياعا بايلانىستى تەرميندەر كوپتەپ كەزدەسەدى.
ەڭ الدىمەن، كۇيدىڭ تۇرلەرىنە توقتايىق. قازاقتا كۇي تونالدىق جاعىنان ەكى ۇلكەن توپقا بولىنەدى. ولار: قوڭىر جانە القوڭىر كۇيلەر. قوڭىر – قازىرگى مينور اۋەن، القوڭىر – قازىرگى ماجور اۋەن. (بۇل تەرميندەر دومبىرانىڭ بۇراۋىنا دا بايلانىستى. مىسالى، «ليا-رە» بۇراۋى كەيدە قوڭىر، كەيدە القوڭىر بۇراۋ دەپ اتالادى. ال، قازىرگى «رە-سول» بۇراۋى جانە ودان جوعارى بۇراۋلار قازاقتا «شىڭىلتىر بۇراۋ» دەپ اتالادى.
كۇيدە ەكى ءتۇرلى كومپوزيتسيالىق قۇرىلىم كەزدەسەدى.
ول – «بۋىندى» جانە «بۋىنسىز» كۇيلەر. بۋىندى كۇي ءبىر اۋەندى رەپريزا ارقىلى قايتالاۋ ارقىلى جاسالادى. مىسالى، ءا.حاسەنوۆتىڭ ورىنداۋىنداعى تاتتىمبەتتىڭ قوسباسارى قامىرىقتى اۋەننىڭ ءۇش رەت قايتالانۋىنان تۇرادى. بۋىنسىز كۇيدە قايتالاۋ بولمايدى. ول ۇلكەن ءبىر اۋەننەن تۇرادى. قازاقتىڭ شەكسىز كوپ كۇيى وسى ەكى ءتۇرلى قۇرىلىمنىڭ سانسىز كوپ ۆارياتسياسى. كۇيدىڭ ىشكى قۇرىلىسىنا بايلانىستى دا ءبىرشاما دامىعان تەرمينولوگيا بولعان. قازىردە «كۇيدىڭ باسى»، «كۇيدىڭ ورتاسى»، «كۇيدىڭ اياعى» دەپ ايتىلىپ جۇرگەن تەرميندەر حالىق ونەرىنىڭ پروفانيزاتسياعا، قارابايىرلىققا ۇشىراۋىنان تۋعان تەرميندەر. «كۇيدىڭ باسى» تەرمينىمەن قاتار قازاقتا «كۇيدىڭ القيسساسى» دەگەن تەرمين بولعان. ودان كەيىن رەتىمەن «كۇيدىڭ قۇلاعى» دەگەن ءسوز كەلەدى. بۇندا ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە، «قۇلاق» — كۇيدەگى اۋەننىڭ دامۋىن كورسەتۋمەن قاتار «جاڭا» دەگەن ماعىنانى دا بەرەدى. مىسالى، كۇيدىڭ باسىنداعى اۋەن اۋناپ ءتۇسىپ جاڭا ساپاعا كوشكەندە «كۇيدەن قۇلاق شىقتى» دەيدى. سونداي-اق جاڭادان شىعارىلعان كۇي دە «پالەنشەنىڭ قۇلاق كۇيى» دەپ كوپكە دەيىن اتالىنىپ جۇرەدى. (دومبىرانى كۇيلەگەندە دە «قۇلاق كۇيىن كەلتىردى» دەپ ايتادى). كۇيدەگى كەلەسى كەزەڭ – «كۇيدىڭ كەۋدەسى» دەپ اتالادى، ياعني ورتا تۇسى دەگەن ءسوز. كۇيدەگى كۋلميناتسيا (شارىقتاپ شەگىنە جەتۋ) قازاقشا «كۇيدىڭ شيەسى» دەپ اتالادى. ال شەشىلۋ (رازۆيازكا) – «كۇيدىڭ قۇسار جەرى» دەپ اتالادى. ەڭ سوڭىنداعى تىنىش اۋەن – «سولىقتاۋ». ال ەندى بۋىننىڭ ىشىندەگى ۇساق قۇرىلىستى تالدايتىن تەرميندەرگە كەلەيىك. كۇي بۋىننان تۇرسا، بۋىندى «ايشىقتار» قۇرايدى. ايشىق ءوز كەزەگىندە «بۇرما» دەپ اتالاتىن بولشەككە بولىنەدى. ال بۇرمادان كەيىنگى ەڭ كىشى ولشەم - «ءيىرىم»، قازىرگى مۋزىكالىق (فرازاعا) پارا-پار. سوز سوڭىندا دومبىرانى (نەمەسە جالپى شەكتى اسپاپتى) كۇيگە كەلتىرۋدە قولدانىلاتىن تەرميندەردى اتاپ، تالداپ وتەيىك. شەجىرە اقساقالداردىڭ، ايتىسىنا قاراعاندا، جاقسى ءبىر وتىرىستا بەلگىلى ءبىر كۇيلەر عانا تارتىلىپ، دومبىرانىڭ بۇراۋىن كەش بويىنا وزگەرتپەۋگە، ياعني، جاقسى اسەردى بوتەن اۋەن، بوتەن بۇراۋمەن لايلاماۋعا تىرىسقان. ال، ەگەر جازاتايىم وڭ بۇراۋدان تەرىس بۇراۋعا كوشەتىن بولسا، «ساۋمالاپ بۇراۋ» نەمەسە «شىجىمداپ بۇراۋ» ءتاسىلى قولدانىلادى ەكەن. ونىڭ سىرى مىنادا. ەگەر دومبىراشى وڭ بۇراۋدا تۇرعان دومبىرانىڭ استىڭعى ىشەگىن كەنەت كوتەرىپ تەرىس بۇراۋعا كەلتىرسە، وندا الدىڭعى تاماشا اسەر (قازىرگىشە «مودۋس») جوق بولادى. سوندىقتان استىڭعى ىشەكتى وعىز پەرنەنىڭ دىبىسىنا كەلتىرىپ، ۇستىڭگى ىشەكتى توننىڭ جارتىسىنا تۇسىرگەندە العاشقى وڭ بۇراۋدان ءسال عانا جوعارى، جانعا جايلى تەرىس بۇراۋ پايدا بولادى. ساۋمالاپ بۇراۋ دەگەن وسى.
ىشەكتى جاقسى سويلەتۋ ءۇشىن پايدالانىلعان، قازاق دومبىراشىلارىنىڭ اراسىندا كەڭ تاراعان ءتاسىل – «ارتىق بۇراۋ» ءتاسىلى. ەرتەڭ تارتىس بولادى دەگەندە دومبىرانىڭ ىشەگى شىرەي قاتتى بۇراۋدا تۇرعان ىشەك ەرتەڭىنە بوساتقان كەزدە ەڭ تومەنگى بۇراۋدىڭ وزىندە اشىق، شەشەن دىبىس شىعارادى. ونىڭ سەبەبى نەدە؟ سەبەبى، ىشەكتە «پلاستيكالىق جاد» («پلاستيچەسكايا پاميات») دەگەن بولادى. ياعني، بوس بۇراۋعا تۇسكەن ىشەك كەشەگى قاتتى بۇراۋعا ۇمتىلادى. سوندا بوس بۇراۋدىڭ اشىقتىعى، تازالىعى قوسىلىپ كەلىپ تاماشا اۋەن تۇزىلەدى. بۇنداي قالىپ 40-50 كۇي تارتىلعانشا ساقتالادى.
ەندى كۇي تارتۋ كەزىندەگى تيەكتىڭ قالپىنا كەلەيىك. تيەكتىڭ نەگىزگى ورنى (تابالدىرىق پەرنەنىڭ داۋسىمەن تەكسەرىلەتىن) «تيەكتىڭ تاعى» دەپ اتالادى. سونداي-اق تيەكتىڭ تاعى ءبىر ورنى بولادى. كەيبىر، شيەسى تابالدىرىق پەرنەگە جەتپەي توقتايتىن كۇيلەردە تيەك العا قاراي، دالىرەك ايتقاندا،نەگىزگى تونمەن قاشاعان پەرنەنىڭ اراسىنداي نەمەسە ودان ازىراق قاشىقتىققا جىلجىتىلادى. بۇل نە ءۇشىن كەرەك؟بۇل ارادا ادامنىڭ قۇلاعى، كوكىرەگى، ەستەتيكالىق ماقسات ءۇشىن الدىن-الا قولدانىلادى. قازاق تىڭداۋشىسى شيرەكتوندىق دىبىستى (قاشاعان پەرنە) ەستي الادى دەپ جوعارىدا ايتتىق. ال شيرەكتوننان از دىبىسقا شاعان پەرنەنىڭ دىبىسىنا جەتپەيدى. سونىمەن قاتار بۇل تازا توندا ەمەس. ياعني، بولار-بولماس اسىپ تۇرعان دىبىس ادەپك اۋەننەن ولشەۋسىز تازا بولىپ شىعادى. بۇل امال «تيەكتى وزدىرىپ قويۋ» نەمەسە«تيەكتى بيگە شىعار» دەپ اتالادى. بۇل ءتاسىل تەك قازاق ساحاراسىندا عانا ەمەس، ەۆروپادا دا قولدانىلعان سياقتى. ماريا تيبالدي-كەزانىڭ «پاگانيني» اتتى كىتابىندا ۇلى سكريپكاشىنىڭ ءبىر قۇپياسى رەتىندە وسى ارتىق بۇراۋ مەن تيەكتى وزدىرىپ قويۋ ايتىلعان. وركەسترمەن بىرىگىپ ويناعاندا سوليست ستسەناعا شىعىپ حالىققا قانشا جاقىن تۇرسا دا وركەستر جالعىز سكريپكانى باسىپ كەتەدى.پاگانيني جوعارىداعى ءتاسىلدى قولدانعان كەزدە وركەستردىڭ فونىندا بۇراۋى ءسال كوتەرىڭكى سكريپكا ەرەكشە ءۇن شىعارعان.
* * *
بايىرعى مۋزىكالىق تەرمينولوگيا قازاقتىڭ بايىرعى مادەنيەتىنىڭ، جارقىن ءتىلىنىڭ ءبىر كورىنىسى عانا. بۇل ماقالانى كونە مۋزىكالىق تەرمينولوگيا سالاسىنداعى سوڭعى ءسوز دەۋدەن اۋلاقپىز.ەل ىشىندە ءالى كوپتەگەن تەرميندەر تابىلىپ قالۋى مۇمكىن. سوز سوڭىندا وسى اسىل قازىنانى ايالاپ، ساقتاپ، اقىر-سوڭىندا ءبىزدىڭ قولىمىزعا تابىس ەتكەن كونە كوز قاريالارعا كوپ-كوپ العىسىمىزدى ايتامىز.
«جۇلدىز» جۋرنالى، 1989, №5
