Qazır nege Şyŋjaŋnyŋ güldenuı turaly köbırek aitady, lagerde quǧyn-sürgın körgender qaida kettı?
Şyŋjaŋ-Ūiǧyr avtonomiialyq (ŞŪAA) audany – Qytaidyŋ «problemaly» aimaqtarynyŋ bırı. Soŋǧy jyldary būl aimaqtyŋ eleulı ekonomikalyq ösımge ie bolǧany aitylady. Resmi Pekin jariialaǧan derekterge qaraǧanda, ŞŪAA-nyŋ Ortalyq Aziia elderımen syrtqy sauda kölemı rekordtyq deŋgeige jetıp, būryn jabyq bolǧan aimaqqa turister belsendı türde kele bastaǧan. Aimaqta jergılıktı tūrǧyndardyŋ äl-auqaty tūraqty türde artyp keledı delınedı. Aimaqtaǧy ekonomikalyq serpılıstıŋ sebepterı qandai, būl oǧan körşıles elderge, äsırese Qazaqstanǧa qalai äser etuı mümkın jäne nege Şyŋjaŋdaǧy adam qūqyqtarynyŋ būzyluy turaly pıkırtalastar toqtady – osy mäseleler Fergana agenttıgınıŋ materialynda qarastyrylady.
SANDAǦY ŞYŊJAŊ JÄNE ÖNERKÄSIPTIŊ GÜLDENUI
Qytaida arasynda Şyŋjaŋ da kıretın batys aimaqtar ärdaiym artta qalǧan nemese baiau damityn aimaqtar bolyp sanalyp kelgen. Degenmen QHR bilıgı būl aimaqtardy damytuǧa ülken küş saluda. Şyŋjaŋǧa Pekin Ortalyq Aziia men Taiau Şyǧyspen şektesetın jerde ornalasqanyn eskere otyryp erekşe nazar audaryp otyrǧany baiqalady. Qytaidyŋ batys baǧytyndaǧy barlyq kölık infraqūrylymy osy aimaq arqyly ötedı. Ol Ūly Jıbek jolynyŋ jaŋa inkarnasiiasy sanalatyn «Bır beldeu, bır jol» bastamasynyŋ bır bölıgı bolyp tabylady. 21 qaraşada «Sinhua» agenttıgı biylǧy jyldyŋ qaŋtar-qazan ailarynda Şyŋjaŋnyŋ jalpy syrtqy sauda kölemı rekordtyq deŋgeige — 362,79 mlrd iuanǧa (49,7 mlrd dollar) jetkenın habarlady. Būl ötken jyldyŋ osy kezeŋımen salystyrǧanda 28%-ǧa köp. Būl körsetkıştıŋ ösu qarqyny basqa aimaqtarǧa qaraǧanda Şyŋjaŋda joǧary ekenı basa aityldy.
«Qytai bilıgı soŋǧy onjyldyqta Şyŋjaŋǧa qatysty jaŋa ekonomikalyq saiasatyn qalyptastyrdy. Ol bırneşe negızgı baǧyttarǧa negızdeldı. Bırınşıden, ekonomikany qoldau üşın ortalyq biudjetten öte ülken transfertter bölındı. Būl transfertter jyl saiyn 12-18%-ǧa ösıp otyryp, jaŋa öndırısterdı damytu üşın ülken kölemdegı qarajatty qamtamasyz ettı. Ekınşıden, ärtürlı sipattaǧy, sonyŋ ışınde auyl şaruaşylyǧy, eksporttyq-importtyq arnaiy ekonomikalyq aimaqtar qūryldy (olarǧa salyqtyq jeŋıldıkter berıp, şeteldık investisiialardy tartuǧa mümkındık jasady). Üşınşı aspekt – Qytaidan osy aimaqqa jaŋa tehnologiialyq öndırısterdı tartu boldy. Mūnyŋ bärı kumuliativtık äser berdı», - deidı «Ferǧanaǧa» bergen sūhbatynda şyǧystanuşy, MMU Aziia jäne Afrika elderı institutynyŋ direktory Aleksei Maslov.
Şyŋjaŋ ekonomikasynyŋ qarqyndy ösuı COVID-19 pandemiiasynan keiın bırden bastaldy. Ötken jyly aimaqtyq JIÖ jyldyq esepteude 6,8%-ǧa östı, al ūlttyq ekonomika 5,2%-ǧa artty.
«Biyl da ösu qarqyny eldegı ortaşa körsetkışten joǧary bolady dep boljanyp otyr. Jalpy, aimaq ekonomikasy tar şeŋberlı mamandanuǧa negızdelgen. Būl onyŋ tiımdılıgın arttyrady. Şyŋjaŋ mal şaruaşylyǧy men auyl şaruaşylyǧyna mamandanǧan. Öndırılgen önımnıŋ basym bölıgı el ışınde tūtynylady. Al jergılıktı önımder ekologiialyq taza dep sanalady. Ekologiialyq taza önımderge sūranystyŋ artuyn eskere otyryp, Şyŋjaŋda öndırılgen önım Qytai aumaǧynda ülken qyzyǧuşylyqpen satyp alynady. Sonymen qatar, būl aimaq älemdegı eŋ ırı viskoza (jasandy jıbek) öndıruşılerınıŋ bırı bolyp tabylady. Ony batys kompaniialary da paidalanady. Osyǧan bailanysty olardy adam qūqyqtarynyŋ būzyluyn qoldaidy dep aiyptaidy. Bıraq äzırşe baǧa men sapa jaǧynan Şyŋjaŋ viskozasyna bäsekeles tabylǧan joq» – dep jalǧastyrdy Aleksei Maslov.
Būdan bölek, erekşe emes, bıraq sūranysqa ie önımder de bar. Mysaly, tomat ketchubynyŋ negızgı massasy. Ony ŞŪAA-dan amerikalyq jäne europalyq kompaniialar köptep satyp alady.
Şyŋjaŋ ekonomikasynyŋ ösuıne äser etken taǧy bır maŋyzdy faktor – turister aǧymynyŋ artuy. Äsırese, ışkı turisterdıŋ keluı nazar audartady. Soŋǧy bes jylda aimaqta köptegen joldar, qonaqüiler, dämhanalar salynyp, turistık baǧyttar äzırlendı.
2023 jyly Şyŋjaŋ-Ūiǧyr avtonomiialyq aimaǧyna 265,44 million turist kelgen. Turistık aǧym ötken jylmen salystyrǧanda 117%-ǧa artqan, dep habarlady qaŋtar aiynda Kazinform agenttıgı. ŞŪAA mädeniet jäne turizm basqarmasynyŋ mälımetterı boiynşa, 2023 jyly turizmnen tüsken tabys 296,7 milliard iuandı (şamamen 41,78 milliard AQŞ dollary) qūraǧan.
«Negızgı ideia – ortalyq biudjetten tüsetın qarjyny bırtındep azaitu. Bıraq söitıp otyryp Şyŋjaŋnyŋ öz ışındegı käsıporyndardyŋ tabystylyǧyn arttyru. Eger sandyq körsetkışterge qarasaq, biyl jäne ötken jyly bız halyqtyŋ tabysynyŋ aitarlyqtai öskenın baiqaimyz. Būl aimaq tūrǧyndarynyŋ şyn mänınde baiyp kele jatqanyn körsetedı», – dep atap öttı Aleksei Maslov.
ŞŪAA JÄNE QAZAQSTAN – JAŊA QATER, ÄLDE TİIMDILIK PE?
Şyŋjaŋ segız elmen şekaralas, onyŋ ışınde Qazaqstan onyŋ negızgı sauda-ekonomikalyq serıktesı bolyp tabylady. Ötken jyly osy avtonomiialyq aimaq Qazaqstan men Qytai arasyndaǧy sauda ainalymynyŋ 60%-dan astamyn qūrady. Qazaqstan Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev soŋǧy ret Qytaiǧa resmi saparmen barǧanda Ürımşıge arnaiy baryp, öŋıraralyq yntymaqtastyqty talqylady.
Qazaqstannan ŞŪAA-da negızgı eksporttyq tauarlar – metal rudalary, türlı konsentrattar, tabiǧi gaz, sondai-aq zyǧyr tūqymy, bidai, arpa, künbaǧys maiy tasylady. Aleksei Maslov osy tızımdı keŋeituge bolatynyna senımdı.
«Şyŋjaŋ tarapynan Qazaqstanmen şekarada köptegen ötkızu punkterı qūryldy. Şekaralarǧa astyq tasymaly üşın köptegen temır joldar tartylǧan. Būǧan qosa, Şyŋjaŋ kömır, mūnai, gaz siiaqty energetikalyq resurstarmen özın-özı qamtamasyz ete almaidy. Sondyqtan ol arqyly Qytaiǧa köp mölşerde kömır men mūnai jetkızıluı mümkın. Osy tūrǧydan saudanyŋ aitarlyqtai keŋeiuı kütılude», - dep atap öttı sarapşy.
«Jyldam damyp kele jatqan ŞŪAA köbırek mūnai, gaz jäne basqa resurstardy qajet etedı. Onyŋ halqynyŋ satyp alu qabıletı de artyp keledı. Būl bızdıŋ eksporttyq mümkındıkterımızdı aitarlyqtai keŋeitedı. Şikızattan bölek, bız ol jaqqa astyq jäne basqa auyl şaruaşylyǧy önımderın de köbırek jıbere bastadyq» - deidı ekonomist, R-Finance qarjy keŋesşısı Arman Baiǧanov.
Taǧy bır artyqşylyǧy – ŞŪAA-da önerkäsıp jappai ösıp keledı, sonyŋ arqasynda Qazaqstan Qytaidan tauarlardy būrynǧydan da arzan baǧaǧa satyp ala alady. Öitkenı būryn olardy Qytaidyŋ şyǧys provinsiialarynan importtau qajet bolatyn. Būl ülken uaqyttyq jäne logistikalyq şyǧyndarǧa äkeletın» - deidı ekonomist SPIK.kz resursyna bergen sūhbatynda.
Bırneşe jyl būryn «TALAP» qoldanbaly zertteu ortalyǧy men Konrad Adenauer qorynyŋ bırlesken zertteuınde Şyŋjaŋ-Ūiǧyr avtonomiialyq aimaǧynyŋ auqymdy önerkäsıptık damuy aimaq üşın eleulı ekologiialyq qauıp-qaterlerdı tudyratyny aitylǧan. Zertteu avtorlary önerkäsıptık jäne auyl şaruaşylyǧy nysandaryn belsendı damytu köp mölşerde sudy talap etetının atap körsetken. Säikesınşe, transşekaralyq özender men salalardan su alu jäne olardy lastau qaupı tuyndaidy. Aleksei Maslov Şyŋjaŋda suarmaly jerler mäselesı bar ekenın moiyndaidy. Bıraq onyŋ aituynşa, Qytai būl mäselenı «jaqsy şeşude». «Mysaly, ŞŪAA-da ülken kölemde jerdı qalpyna keltıru jäne suaru baǧdarlamasy engızılgen. Ony jergılıktı adamdar öz küşterımen jüzege asyryp jatyr», - deidı ol.
Sonymen qatar, Arman Baiǧanov Qytaidyŋ körşı aimaǧynyŋ qarqyndy damuyna bailanysty Astana üşın mümkın bolatyn qauıp-qaterler turaly aitty.
«Būl – standartty jaǧdai, odan eşkım saqtandyrylmaǧan. Sondyqtan şekara maŋy ekonomikasyn damytuǧa basa nazar audarǧan jön»,- dep qosty ol.
MÄJBÜRLI EŊBEK PEN QUǦYN-SÜRGIN
Şyŋjaŋ – köpetnosty aimaq, onyŋ tūrǧyndarynyŋ ülken bölıgın ūiǧyrlar qūraidy. Pekinnıŋ ŞŪAA-daǧy qatal äleumettık saiasaty qūqyq qorǧauşylardyŋ bırneşe ret synyna ūşyraǧan. Bırneşe jyl būryn ūiǧyrlardy jappai tūtqyndau jäne olardy lagerlerde eŋbekke tartu bükıl älemdık qauymdastyqtyŋ alaŋdauşylyǧyn tuǧyzǧan. 2018 jyly Qytai osy lagerlerdıŋ baryn moiyndap, olardy «käsıbi oqytu jäne jūmysqa ornalastyru ortalyqtary» dep atap, ony aimaqtaǧy ekstremizmmen küresu üşın qajet dep tüsındırdı. Qytaidyŋ ǧylymi ädebietınde mäjbürlı eŋbekke qatysty aiyptaular älı künge deiın talqylanyp jatyr. Bıraq dästür boiynşa olar osyndai mälımdemelerdıŋ Qytaidyŋ tauarlaryna qarsy AQŞ-tyŋ küres şarasy retınde qarastyratynyn moiyndaidy.
«Mūndai lagerler qazır jūmys ıstep tūr ma, joq pa – aitu qiyn. Öitkenı oǧan kıru mümkındıgı joq. 2018 jyldyŋ soŋynda Qytai bilıgı adamdardy lagerlerden şyǧarua bastaǧan. 2019 jyldyŋ soŋynda resmi türde ''bärı öz oqularyn aiaqtady'' dep mälımdedı. Eger sputnik suretterınen lagerlerdı qarasaq, onda eşqandai qorşaular men mūnaralar joq ekenın köruge bolady. Olardy basqa närsege özgertken. Mümkın, köpşılıgı jabylǧan da şyǧar. Sol lagerlerde bolǧan adamdar qoǧamǧa qaita oraldy. Bıraq olardyŋ artynan baqylau älı de jürgızılude. Keibır jaǧdailarda adamdar lagerden şyqqanymen, olardy keiın qylmystyq ıs boiynşa tūtqyndaidy», - deidı «Ferǧanaǧa» zertteuşı Evgenii Bunin.
Evgenii Bunin 2018 jyldan berı Şyŋjaŋda quǧyn-sürgınge ūşyraǧandar turaly derekter jinap keledı. Onyŋ Shahit.biz jobasy— älemdegı eŋ ülken derekqor. Qazır ol ŞŪAA tūrǧyndarynyŋ (negızınen ūiǧyrlardyŋ) 83,6 myŋnan astamynyŋ esımın qamtyǧan. Olar özderınıŋ ūlty jäne dını üşın bilıktıŋ quǧyn-sürgınıne ūşyraǧan.
«Maǧan mediada jiı qoldanylatyn mynandai tüsındıru täsılı dūrys emes siiaqty körınedı. Onda lagerlerge nazar audarylyp, barlyq tūtqyndalǧandar sol jerge jıberılgendei äser qaldyrady. Şyn mänınde, 2017-2018 jyldary tūtqyndalǧan adamdardyŋ jartysynan köbı tıkelei türmege jetkızılgen nemese olar bırneşe ai lagerlerde bolǧannan keiın türmege jıberılgen. Būlar – saiasi tūtqyndar, dıni sebeptermen quǧyndalǧan adamdar. Olardyŋ arasynda ötken ǧasyrda bala kezınde Qūran tyŋdaǧandar da bar. Būl qylmys retınde qarastyrylady. Olar būryn da türmelerde otyrdy, qazır de otyr. Menıŋ täjıribemde, būǧan qatysty BAQ köp jazǧysy kelmeidı», - deidı zertteuşı.
Bunin öz qyzmetıne bailanysty quǧyn-sürgınge de ūşyraǧan. 2019 jyly oǧan Özbekstanǧa kıruge tyiym salyndy. Al 2021 jyly eşqandai tüsındırmesız oǧan Qazaqstanǧa da kıruge bes jylǧa deiın tyiym salynǧanyn habarlap, elge kırgızbedı.
«Ol jaqta menıŋ bailanystarym bar. Bır jaǧynan qaityp barǧanym jaqsy bolar edı. Bıraq öz qauıpsızdıgım üşın bıraz alaŋdaimyn. Öitkenı bız qazır uaqyt, küş-jıger jäne jinaqtalǧan mälımetter boiynşa Şyŋjaŋdaǧy quǧyn-sürgın taqyrybymen belsendı türde ainalysyp jatyrmyz. Men özıme bırdeŋe bolǧanyn qalamaimyn jäne Ortalyq Aziiada jüru men üşın qauıpsız be, joq pa, bılmeimın», - dep atap öttı Bunin.
Shahit.biz saityn jabu äreketterı de jasalǧan. Qaraşa aiynyŋ soŋynda domen provaider arqyly būǧattalyp, anonimdı şaǧymnan keiın bırneşe kün boiy qoljetımsız bolǧan. Şaǧym jazǧan adam saitta zaŋsyz kontent bar ekenın jäne ony joiu kerektıgın mälımdegen. Bunin būl ıske Qytai bilıgınıŋ qatysy boluy mümkın dep boljaidy. Köptegen şaǧymdardan keiın provaider saitqa qoljetımdılıktı qaita qalpyna keltırdı.
Ūqsas jaŋalyqtar
