اباي، شاكارىم جانە مۇحتار اۋەزوۆ تۋرالى ەستەلىكتەردى جەتكىزۋشى، ۇلاعاتتى ۇستاز، شەجىرەشى بەكەن يسابايۇلىنىڭ تۋعانىنا 95 جىل تولعان كەزدە ونىڭ اباي بيوگرافياسىن، ەل مەن جەر تاريحىن زەرتتەۋدەگى ورنى جايلى ابايتانۋشىلار وي بولىسەدى.
ول كىم؟
تاريحتى تەرەڭ بىلەتىن ابىز - 1930 جىلى ناۋرىزدىڭ 16-سى كۇنى سەمەي ايماعىنداعى شىڭعىستاۋ، قازىرگى اباي اۋىلىنىڭ كوكباي اۋىلىنا قاراستى مايان قورىعىندا دۇنيەگە كەلگەن.
1944-1947 جانە 1948-1950 جىلدارى سەمەيدەگى پەدتەحنيكۋمدى جانە ن.كرۋپسكايا اتىنداعى پەدينستيتۋتتىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، ەڭبەك جولىن اباي اۋدانىنىڭ كۇلمەن ورتالاۋ مەكتەبىندە ديرەكتورلىق قىزمەتىنەن باستاعان. 1954-1959 جىلدارى اۋداننىڭ كومسومول-جاستار كوميتەتىنىڭ نۇسقاۋشىسى، حاتشىسى، 1959-1963 جىلدار ىشىندە ستالين اتىنداعى جانە «قىزىل تۋ» كەڭشارىندا پارتكوم حاتشىسى قىزمەتتەرىندە بولعان. 1963-1969 جىلدارى كۇلمەن ورتا مەكتەبىنىڭ وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 1969 جىلدان اقبۇلاق ورتا مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى، 1974-1987 جىلدارى جانعازى مولداعاليەۆ اتىنداعى ورتا مەكتەبىنىڭ تاريح، قازاق ءتىلى جانە ادەبيەتى پاندەرىنىڭ مۇعالىمى جانە تاربيە جۇمىستارىنا جەتەكشىلىك ەتتى.
1987 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنان باستاپ سەمەي وبلىسى اباي اۋدانى اۋماعىنداعى بورلىدەگى مۇحتار اۋەزوۆ مۋزەي-ءۇيى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، كەيىننەن عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ جۇمىس ىستەگەن.
شىعارماشىلىق كوزى – ەسكىنىڭ ءسوزى
جازۋشى، “الاش ارىستارى مۇحتار اۋەزوۆ" مۋزەيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قۋات قيىقبايدىڭ ايتۋىنشا، بەكەن يسابايۇلى بورلىدەگى مۇحتار اۋەزوۆ مۋزەيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولعاننان كەيىن شىعارماشىلىقپەن كوپتەپ اينالىسقان. ول بەكەن اقساقالدىڭ شاكارىم تۋرالى ەستەلىكتەردى جەتكىزگەنىن ايتادى.
«بەكەن يسابايۇلى ابايدىڭ كوزىن كورگەن سوناۋ جىلداردا كەرەگەتاستىڭ بويىندا كەۋدەسىنەن جانى ۇشىپ، دامىل تاپقان شاكارىمگە قاتىستى اڭگىمەنى، مۇڭ ارقالاعان مۇحتار تاعدىرىنىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن جاقسى بىلەتىن»، - دەيدى قۋات قيىقباي.
ايتۋىنشا، بەكەن يسابايۇلىنىڭ ءومىر تاريحىن شولىپ شىقساڭىز، ونىڭ مۋزەي ءىسى سالاسىنداعى ايقىن جولىن كورۋگە بولادى.
«وسىدان 15 جىل بۇرىن جازىپ قالدىرعان ءومىربايانىندا ول وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىندا بورلىدەگى مۇحتار اۋەزوۆ مۋزەيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ كەلگەنگە دەيىنگى كەزەڭدە شىعارماشىلىقپەن از اينالىسقانىن ايتادى. ونىڭ قالامىنان تۋعان “بيىكتە ءبارى كورىنەدى” پەساسى، “دالا دانىشپانى” جانە ء“بىر ءومىردىڭ بەلەستەرى” اتتى حيكاياتتارى شىعارماشىلىق قايراتىن تانىتادى. ول سانالى عۇمىرىندا قاسقابۇلاق، مەدەۋ اۋىلدارىنىڭ تاريحىن تاڭبالاپ، شەجىرەسىن شەگەندەپ بەردى. كوزى تىرىسىندە اباي، شاكارىم، مۇحتار ەنتسيكلوپەديالارىنا تاريحي نەگىزگە سۇيەنگەن تۇسىنىكتەمە مەن قىسقاما مازمۇنداعى 200-گە تارتا ماقالا تابىستادى”، - دەيدى قۋات قيىقباي.
بەكەن يسابايۇلىنىڭ ماقالالارى مەن تاريحي ەڭبەكتەرى «اباي»، «جۇلدىز» جانە باسقا دا عىلىمي جۋرنالداردا، «سوۆحوز تۋى»، «ءۇش قيان»، «سەمەي تاڭى»، «ەرتىس ءوڭىرى» سياقتى قالالىق، اۋداندىق مەرزىمدى باسىلىمداردا جاريالاندى. بەكەن يسابايۇلىنىڭ 2001 جىلى جارىق كورگەن «ۇلىلار مەكەنى» اتتى ەڭبەگى ابايتانۋ، مۇحتارتانۋ ىسىنە قوسىلعان سۇبەلى قازىنا رەتىندە باعالانادى.
ۇلىلار ۇلاعاتىن ۇلىقتاعان “ۇلىلار مەكەنى”
قۋات قيىقباي بەكەن يسابايۇلىنىڭ شەجىرەشىلدىگى جايىندا دا توقتالعان.
“ابايدىڭ ەل بيلەۋ ىستەرىنەن ەستەلىك، “اباي جولى” رومان-ەپوپەياسىنداعى كەيىپكەرلەردىڭ تاريحي بولمىس-بەينەسىن بيىكتەتەتىن، دەرەك سارىندا اڭگىمە قالدىرىپ، كوكشە شەجىرەسىن جازدى. “ۇلىلار مەكەنى” كىتابىن جازىپ، ۇلىلار ۇلاعاتىن ۇعىپ، ۇلىقتادى»، - دەيدى ول.
قۋات قيىقبايدىڭ ايتۋىنشا، “ۇلىلار مەكەنى” كىتابىنىڭ العاشقى نۇسقاسىندا 185 ادامنىڭ جاي ادام ەمەس، سوم تۇلعالى تاريحي تۇلعالار ەكەنى، 269 جەر-سۋ اتتارىنا قاتىستى تۇسىنىكتەمەنىڭ ءوزى بەكەن يسابايۇلىنىڭ ءومىر بويى جيعان-تەرگەنىنىڭ مولدىعىن كورسەتەدى. ەڭبەك 622 بەت بولىپ، الاش جولىن تۇگەندەدى. ابىز دەسەڭىز دە، اۋليە دەسەڭىز دە بەكەن يسابايۇلىنا جاراسادى. ابايتانۋدىڭ ارناسىن كەڭەيتىپ، اتىرابىن بايىتقان، دەرەك پەن دايەككە تولتىرعان شىڭعىستاۋدىڭ شەشەنى بەكەن يسابايۇلىنىڭ ەسىمى ەلدى ەلەڭ ەتكىزبەي قويمايدى”، - دەيدى جازۋشى قۋات قيىقباي.
«نە ايتسا دا ابايعا اكەپ تىرەيتىن»
بەكەن يسابايۇلىنىڭ كوزىن كورىپ، سىرلاسى بولعان بەلگىلى ابايتانۋشى - جازۋشى تۇرسىن جۇرتباي ونىڭ قۇنانباي مەن اباي اينالاسىنا كەلگەندە قامشى سالدىرمايتىنىن ايتادى.
“بەكەن يساباەۆ، شەجىرەلى شىڭعىستاۋدا قالعان ەڭ سوڭعى ءسوز يەسى، تاريحي اڭگىمەنىڭ، سونىڭ ىشىندە قۇنانباي-اباي زامانىنىڭ سىرىن سۋىتپاي ىشىنە ساقتاعان سوڭعى قورمالى ەدى.ول توقسان جىل بويى شىڭعىس ءوڭىرىنىڭ ءار سوقپاعىن باسىپ، ءار بۇتانىڭ تۇبىنەن تاريح تاۋىپ، سوعان وراي جادىندا ساقتاپ، قيۋىن كەلتىرىپ، قيسىنىن تاۋىپ، سول اڭگىمەنىڭ سۇرلەۋىنىڭ بارلىعىن «اباي جولىنا» اكەپ توعىستىراتىن. نە ايتسا دا ابايعا اكەپ تىرەيتىن ەدى»، - دەيدى جازۋشى.
ول بەكەن اقساقالدىڭ ەل مەن جەر شەجىرەسىنە ەرەكشە جەتىك بولعانىن ايتادى.
«ەلۋ جىلدان استام شىڭعىس ءوڭىرىنىڭ تاريحىن سۋىرتپاعان ۋاقىتىمدا، ەل تاريحىن، اسىرەسە جەر تاريحىن ودان اسىرىپ جەتىك بىلەتىن ادامدى كەزدەستىرگەن ەمەسپىن. ول ەل مەن جەردىڭ، ءبىر اۋماقتىڭ عانا ەمەس، مۇقىم شىڭعىستىڭ ءىشى-سىرتىن تۇتاس قامتيتىن. سوندا مەكەن ەتكەن ادامداردىڭ اتا-شەجىرەسىن دە، زاماننىڭ قاس-قاباعىن دا، ادامداردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى دا، ادەبيەتشى، تاريحشى، قوعام بەلسەندىسى، شارۋاشىلىق مامانى رەتىندە دە كەز كەلگەن دەڭگەيدەگى اداممەن تەڭ دارەجەدە، سونىڭ قالاۋىنا قاراي اسقان العىرلىقپەن ءتۇسىندىرىپ، تالداپ بەرە الاتىن. ءار كەزدەسكەن سايىن ونىڭ وسى مول ماعلۇماتى مەنى ۇنەمى تاڭداندىراتىن. بۇعان، ونىڭ تۋمىسىنان بىتكەن العىرلىعى، اڭعارلى تۇيسىگى، بىلىمگە قۇشتارلىعى، ادەبيەتكە دەگەن ىنتاسى سەبەپ بولسا كەرەك. توكەن يبراگيموۆ مارقۇم (سەمەيدەگى اباي مۇاراجايىنىڭ ۇزاق جىلدار ديرەكتورى بولعان) سوڭىنان قالماي ءجۇرىپ جازدىرعان ونىڭ «ۇلىلار مەكەنى» اتتى كىتابى مۇقىم اباي اۋىلىنىڭ كىشىگىرىم ەنتسيكلوپەدياسى ەدى دەپ تولىق سەنىممەن ايتا الامىن”، - دەيدى تۇرسىن جۇرتباي.
يسابايۇلىنىڭ ءيىرىمى
ابايتانۋشى، جازۋشى تۇرسىن جۇرتبايدىڭ ايتۋىنشا، قازىر بەكەن يسابايۇلى سياقتى شىڭعىس وڭىرىندە بۇرىنعى-كەيىنگى وتكەن ەلەۋلى وقيعالاردى جاڭىلىستىرماي، ءاربىر نارسەنى ورنىنا قويىپ ايتاتىن قاريا قالماعان.
«بەكەڭنىڭ ايتقاندارىنىڭ مازمۇنىن ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرۋ وتە قيىن. ويتكەنى ءبىر اڭگىمەنى – ەكىنشى اڭگىمەگە، ەكىنشى اڭگىمەنى – ءۇشىنشى اڭگىمەگە بايلانىستىرىپ، ساباقتاستىرىپ، قوساقتاپ جىبەرەتىن. سوندا دا، جەلىگە تارتقاندا، ۇزىنا مازمۇنى مىنا ماسەلەنى قامتيتىن: 1. مايقى بيدەن باستالاتىن ەجەلگى ەل مەن جەر تاريحى، شىڭعىستاۋ، وردا، حان، قاراۋىل، دوعالاڭ، قوڭىراۋليە، بارلىباي جازىعىنداعى «مىقتىڭ ۇيلەرى» (اتامزامانعى ەسكەرتكىشتەر مەن قورىمدار), ولار تۋرالى تاريحشىلار مەن شەجىرەشىلەردىڭ ايتقاندارى; 2. توبىقتىنىڭ شىڭعىستاۋعا كەلگەن تۇسىنان باستاپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى جەر اتتارىنىڭ تاريحى، ول جەردە وتكەن بەلگىلى وقيعالار تۋرالى (مىسالى، «شور قاشقان»، «كەڭگىربايدىڭ تاسى»، شاعان، سارعالداق، شي، جيدەباي، ارقالدى، قىدىر، قاراشوقى، شۇناي، ارحات، وردا، شىلىكتى، شىلىكتى كەزەڭ، مايان جازىعى، شىمىلدىقتى كەزەڭ، اقبايتال، اق بيىك، قۇندىزدى، بوتاقاننىڭ قىرىق وشاعى (اباي ولگەن جەر), كەڭ قونىس، باقاناس، شاقپاق، كوشبيكە، ت.ب.); 3. قۇنانبايعا دەيىن ءومىر سۇرگەن ەل بيلەگەن كوسەمدەر مەن باتىرلار تۋرالى (كەڭگىرباي، ماماي، توقتامىس، ىرعىزباي، ەرالى، وسكەنباي، ت.ب.); 4. قۇنانباي جانە قۇنانبايدىڭ زامانداستارى تۋرالى; 5. اباي جانە اباي زامانىندا ءومىر سۇرگەن ادامدار تۋرالى (مىسالى، ورازباي مەن بازارالى تۋرالى ءبىر ءتۇن اڭگىمەلەپ تاۋىسا المايتىن); 6. ابايدىڭ جاستىعى، ماحاببات پەن عاداۋاتى، بيلىگى، ولەڭدەرىنىڭ شىعۋ تاريحى، قاي ولەڭى قاي جەردە جازىلدى، وندا قانداي ماسەلە كوزدەلگەن، سول تۋرالى; 7. اقىن ابايدىڭ قۇسالى ءومىرى تۋرالى (بۇل بىتپەيتىن تاقىرىپ ارقاۋى ەدى). 8. ەل اراسىنداعى شەشەندىك سوزدەر مەن ايتىستار، ءتۇرلى وقيعالار تۋرالى; 9. شىڭعىستى مەكەندەگەن ادامداردىڭ، ءسوز يەلەرىنىڭ ءومىرى، سولاردىڭ جانە اباي تۇقىمدارىنىڭ توز-توزالا بولعان تاعدىرى، كەڭەستىك قىسىمنىڭ تاۋقىمەتى، اشارشىلىق، ت.ب. تۋرالى; 10. شاكەرىم تۋرالى... وسى كورسەتىلگەن ءار تاقىرىپتاعى ءبىر وقيعاعا، ءبىر ادامعا قاتىستى جايلاردى بۇتارلاپ تاراتقاندا، ءبىر جولعى ساپارعا كەڭ مولىنان ازىق بولاتىن”، - دەپ ەسكە الادى جازۋشى.
«قۇيما قۇلاق قارتتاردىڭ بىرەگەيى»
بيىل 14 ناۋرىز كۇنى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق مۋزەي-قورىعىندا ابايتانۋشى بەكەن يسابايۇلىنىڭ 95 جىلدىعىنا ارنالعان «ابايتانۋدىڭ ابىزى» اتتى ەسكە الۋ كەشى جانە كورمەسىنىڭ اشىلۋى ءوتتى.
كورمەدە يسابايۇلىنىڭ ءومىر جولىن، شىعارماشىلىعى تۋرالى باياندايتىن تۇپنۇسقا قولجازبالارى، ەستەلىكتەرى، اقىننىڭ ۇلى شاعجان بەكەنۇلى مۋزەيگە تاپسىرعان دومبىراسى، شاپانى، تاقياسى، جەكە زاتتارى، ءار جىلداردا جارىق كورگەن ەڭبەكتەرى مەن فوتوسۋرەتتەرى كورەرمەن نازارىنا ۇسىنىلدى.
اباي وبلىسى، سەمەي قالاسىنىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرى، مادەنيەت جانە ونەر مەكەمەلەرىنىڭ قىزمەتكەرلەرى، ستۋدەنتتەر قاتىسقان جيىن كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىقتى. بۇل تۋرالى مۇراجاي ديرەكتورى ۇلان ساعاديەۆ ايتىپ بەردى.
«اباي مۋزەيىندە كوپتەگەن جىلدار بويى قىزمەت ەتىپ، ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋ، ونىڭ اقىندىق مۇراسىن ناسيحاتتاۋ جولىندا ۇلكەن ۇلەس قوسقان تۇلعالاردىڭ ءبىرى — بەكەن يسابايۇلى. بيىل ونىڭ 95 جىلدىعىنا وراي مۇراجايىمىزدا «ابايتانۋدىڭ ابىزى» اتتى كورمە اشىلدى. بۇل شارا اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 180 جىلدىعى مەن اباي مۋزەيىنىڭ قۇرىلعانىنا 85 جىل تولعان مەرەيلى جىلمەن تۇسپا-تۇس كەلىپ وتىر»، - دەيدى ول.
ۇلان ساعاديەۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇل كورمە بەكەن يسابايۇلىنىڭ ابايتانۋ سالاسىنداعى ەلەۋلى ەڭبەكتەرىن، سونداي-اق ونىڭ تۇتىنعان زاتتارى مەن ارحيۆتىك قۇجاتتارىن تانىستىرۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلدى. بەكەن يسابايۇلىنىڭ ءومىرى مەن مۇراسى قازاق ادەبيەتتانۋىنىڭ جاس وكىلدەرىنە، جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە وقيتىن ستۋدەنتتەرگە، جالپى اباي شىعارماشىلىعىنا قىزىعۋشىلىق تانىتقان زەرتتەۋشىلەرگە ۇلكەن موتيۆاتسيا بەرىپ، عيبرات بولارلىق ۇلگى بولۋدا.
«ول ءوز ۋاقىتىندا ابايدىڭ اينالاسىن زەرتتەپ، وسى سالادا مول مۇرا قالدىرعان قۇيما قۇلاق قارتتاردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى بولدى. سونىمەن قاتار، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ دۇنيەگە كەلگەن ءبورلى مۋزەيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى رەتىندە ابايتانۋعا قوسقان ۇلەسى ولشەۋسىز. بەكەن يسابايۇلىنىڭ وسى سالاداعى وراسان زور ەڭبەگىن ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ، ونىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن ءتۇسىندىرۋ قازىرگى جاستار ءۇشىن اسا ماڭىزدى»، - دەيدى ۇلان ساعاديەۆ.
كورمەنى سەمەي قالاسىنىڭ تۇرعىندارى مەن مۋزەي قوناقتارى ءبىر اي بويى تاماشالاي الادى.
