اباي قۇنانبايۇلىنىڭ “قارا سوزدەرى” قازىرگى تاڭدا الەمنىڭ بىرنەشە ەلىندە وقىلادى. رۋحاني بايلىق، فيلوسوفيالىق وي، مورالدىق قۇندىلىقتارى بار ابايدىڭ تەرەڭ وي-تۇجىرىمدارى مەن فيلوسوفيالىق مۇراسى قاي تىلدەردە اۋدارىلدى؟
اباي قۇنانبايۇلى “قارا سوزدەرىن” 1890 جانە 1898 جىلدار ارالىعىندا جازعان دەپ ەسەپتەلەدى. بۇل ۇلكەن ەڭبەك وقىعاننىڭ وزەكتى ماسەلەسى مەن تولعاندىرعان سۇراعىنا جاۋاپ بەرىپ وتىردى. سوندىقتان ابايدىڭ “قارا سوزدەرى” تەك قازاق تىلىندە ەمەس، وزگە دە تىلدەرگە اۋدارىلىپ، الىس-جاقىن ەلدەردە دە سۇرانىسقا يە بولدى.
العاش مۇحتار اۋەزوۆ 1933 جىلى اباي قۇنانباەۆتىڭ بارلىق «قارا سوزدەرى» ەنگەن جيناق شىعاردى. سول كەزدە ەندى قابىلدانعان لاتىن قارپىمەن باسىلعان. بۇل جيناققا عالىمدار پىكىر ءبىلدىرىپ، ءارىپ تەرۋشىلەردىڭ لاتىن ارىپتەرىمەن تانىس ەمەستىگىن، سونىڭ سالدارىنان كوپتەگەن تاڭبالاردىڭ، قاتەلىكتەردىڭ پايدا بولعاندىعىن اتاپ كەتەدى. كەيىن اۋەزوۆ ونى جونگە كەلتىرىپ، ءبىر جۇيەگە سالىپ، كيريلليتسا قارپىمەن باسىپ شىعاردى.
تۇركى تىلدەرىنەن باستالعان تۇڭعىش ءتارجىما
ۇلى تۇلعانىڭ ەڭبەكتەرى تۋىستاس تۇركى حالىقتارى تىلدەرىنە ەرتە، وتكەن عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا-اق اۋدارىلا باستاعان. اباي شىعارمالارىنىڭ ءوزى قىرعىز تىلىنە 1930-جىلداردان باستاپ ءتارجىمالانسا، 1947 جىلى تاتار تىلىندە اۋدارىلدى.
ال وزبەك تىلىنە العاش رەت اباي ولەڭدەرى سوناۋ حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە-اق اۋدارىلا باستاعان. ال ابايدىڭ “قارا سوزدەرىن” وزبەك تىلىنە ياكۋبجان يۋلداشەۆ اۋداردى. كەيىن 1995 جىلى ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي شىعارمالار جيناعى جارىق كورەدى. «اباي» دەگەن اتپەن شىققان جيناققا اقىننىڭ جيىرمادان استام ولەڭدەرى، «ماسعۇت»، «ەسكەندىر» پوەمالارى مەن قىرىق بەس قارا ءسوزى قامتىلعان. ونى اۋدارعان - وزبەكستاندىق بەلگىلى قازاق جازۋشىسى، اۋدارماشى ءناسىر فازىلوۆ.
كەيىن 2006 جىلى ابايدىڭ “قارا سوزدەرى” ۋ.ۋرينباەۆتىڭ تارجىمالاۋىمەن «ناسيحات سۋزلار» («ناسيحات سوزدەر») دەگەن اتپەن «جازۋشى» باسپاسىندا جارىق كورگەن. 2020 جىلى ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي تاشكەنتتە قوزوقبوي يۋلدوشەۆتىڭ اۋدارماسىمەن «اباي. قورا سۋز» («اباي. قارا ءسوز») اتتى ەڭبەك جارىق كوردى.
اباي شىعارمالارى قازاق تىلىنە ەڭ جاقىن تىلدەردىڭ ءبىرى - قاراقالپاق تىلىنە دە اۋدارىلعان. 1955 جىلى ءتارجىمالانىپ، ەل استاناسى نوكىستە تاڭدامالى شىعارمالار جيناعى جارىق كوردى. 1990 جىلى ابايدىڭ تۋعانىنا 145 جىل تولۋىنا وراي تاڭدامالى ولەڭدەرى مەن داستاندارى، قاراسوزدەرىنىڭ جيناعى تولىقتىرىلىپ شىعارىلدى.
ۇلى ابايدىڭ «قارا سوزدەرى» تۇرىك تىلىنە 2021 جىلى اۋدارىلدى. اتالعان ەڭبەك قaزaقستaننىڭ تۇركيادaعى ەلشiلiگiنiڭ قولدaۋىمەن جارىق كوردى. اۋدارما ىستaمبۇلدaعى «ANATOLIA» بaسپaسىندا «Sözler» aتاۋىمەن جaرىققa شىققان. تۇرىك وقىرمانى ءۇشىن «قارا سوزدەردى» تارجىمالاعان اۋدارماشى – اشۋر وزدەمير. بaسىلىمنىڭ رەدaكتورى – دaميرa يبرaگيم. كiتaپقa Aبaيدىڭ قىرىق بەس «قارا ءسوزى» مەن «ءبىراز ءسوز قازاقتىڭ ءتۇبى قايدان شىققانى تۋرالى» aتتى زەرتتەۋ ەڭبەگi ەنگەن.
اۋدارماشى – عالىم قازىرگە دەيىن قازاق ادەبيەتىنەن قىتايشاعا 15 كىتاپ اۋدارعان. ونىڭ ايتۋىنشا، ءوز قورىندا ون مىڭ كىتابى بولسا، ونىڭ سەگىز مىڭى – قازاق تىلىندە. اشۋر وزدەمير اباي شىعارمالارىن اۋدارعانى ءۇشىن مەملەكەتتىك II دارەجەلى «دوستىق» وردەنىمەن ماراپاتتالعان.
2010 جىلى العاش رەت اباي قۇنانباەۆتىڭ كىتابى تاجىك تىلىنە اۋدارىلىپ، «پاندنوما» دەگەن اتپەن جاريالاندى. اۋدارماشى، پۋبليتسيست جانە ابايتانۋشى فاتحۋللو ازيزوۆ كىتاپتى ادامزاتتىڭ مەكتەبى دەي وتىرىپ، ونىڭ ۇلكەن ومىرلىك ماڭىزىن كورسەتكەن.
ەۋروپا تىلدەرىندەگى اۋدارما
اباي شىعارمالارىن ەۋروپالىق تىلدەرگە تىكەلەي اۋدارۋدا باتىل قادام جاساعان قالامگەر – ادەبيەتشى، اۋدارماشى عالىمجان مۇقانوۆ. ول ابايدىڭ قىرىق بەس «قارا ءسوزىن»، سونىمەن بىرگە «ەسكەندىر»، «ماسعۇت» داستاندارىن، جەتپىسكە جۋىق ولەڭىن فرانتسۋز تىلىنە اۋدارعان. اۋدارماشىنىڭ بۇل ەڭبەگى «Reflexions en proze poems Iskander et Masgoud» («عاقىليا سوزدەرى مەن «ەسكەندىر»، ماسعۇت» پوەمالارى») دەگەن اتپەن 1993 جىلى «جازۋشى» باسپاسىندا جارىق كورىپ، فرانتسۋز وقىرماندارىنا جول تارتقان.
«قارا سوزدەردى» يسپان تىلىندە سويلەتۋگە سەرۆانتەس ينستيتۋتى قولداۋ كورسەتىپ، «Visor» باسپاسى جارىققا شىعاردى. اباي تۋىندىلارىن اۋدارۋمەن يسپانيانىڭ بەدەلدى اۋدارماشىسى ماريا سانچەس پيۋگ، گرانادا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ەنريكە توركەمادا، اۋدارماشىلار ميحايل چيليكوۆ پەن الەكساندرا شەۆەلەۆالار اتسالىستى.
ال 2001 جىلى «قارا سوزدەردى» لاريسا زاحاروۆا نەمىس تىلىنە اۋداردى. العاشقى ۋاقىتتا كىتاپ قازاقستاندا باسىلىپ شىقتى، ال كەيىن 2010 جىلى ونى گەرمانيادا جاريالادى.
اعىلشىن تىلىندە دە 2010 جىلى جارىق كوردى. سول جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا الماتى اكىمشىلىگى، تىلدەردى دامىتۋ قالالىق باسقارماسى مەن اباي پوەزياسىنا تابىنۋشىلار حالىقارالىق كلۋبى اباي قۇنانباەۆتىڭ «قارا سوزدەر» اتتى جاڭا كىتابىن تانىستىردى. بۇل جيناق العاش رەت ءبىر كىتاپ ءۇش تىلدە – قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە جارىق كوردى.
ورىس تىلىندەگى نۇسقاسىن كلارا سەرىكباەۆا دايىنداپ بەردى، ال ونى اعىلشىن تىلىنە كورنەكتى اقىن جانە تۇكىتانۋشى ريچارد ماككەين اۋداردى.
اۋدارماشى بۇل جۇمىسقا ەكى جىلىن جۇمساعان. تانىمال جازۋشى، «حالىقارالىق اباي كلۋبى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ پرەزيدەنتى روللان سەيسەنباەۆ قازاق اۆتورلارىنىڭ باسقا دا شىعارمالارىن ەۋروپا ەلدەرىنىڭ تىلدەرى جانە اراب تىلىنە اۋدارىپ، سول ارقىلى قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ شەڭبەرىن كەڭەيتۋگە ۇلەس قوسۋعا دايار ەكەندىگىن ايتقان.
حانزۋ تىلىندەگى «قارا ءسوز»
2020 جىلى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويى اياسىندا ۇلى اقىننىڭ «قارا سوزدەرى» مەن ولەڭدەرى قىتاي تىلىنە تولىقتاي اۋدارىلدى. اۋدارعان - قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىندا تۇراتىن قانداسىمىز، جازۋشى، اۋدارماشى، قوعام قايراتكەرى اكپار ءماجيتۇلى. ول ادەبيەت سالاسىنداعى العاشقى تۋىندىسى مەملەكەتتىك سىيلىقتى العان تالانتتى جازۋشى. سونداي-اق جەتى ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن پوليگلوت. قىتاي تىلىندە جازاتىن جازۋشى بولعانىمەن، سول ەلدەگى قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان قايراتكەر.
ونىڭ ايتۋى بويىنشا ابايدىڭ “قارا سوزدەرىن” قىتاي تىلىنە العاشقى اۋدارعان سىبە ۇلتىنىڭ وكىلى قاباي (حا حۋان جاڭ) اتتى قالامگەر.
”سول ەڭبەكتەرىمىز ءۇشىن قاباي ەكەۋمىز بىرگە قازاقستان تاراپىنان ماراپاتتالدىق. مەن 1994 جىلى قازان ايىندا ابايدىڭ قارا سوزدەرىن قىتاي تىلىنە اۋدارعانمىن. 1995 جىلى ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي بەيجىڭدەگى مەملەكەتتىك «ۇلتتار باسپاسىندا» قىتايشا، قازاقشا ەكى تىلدە «اباي اقىلياسى» دەگەن اۋدارمام شىقتى . ول جولعى اۋدارمامدى قىتاي ءتىلدى وقىرماندار ىستىق ىقىلاسپەن قابىلدادى”، – دەيدى جازۋشى.
ابايدىڭ ارابشا كالامى
اباي ەڭبەگىن اراب الەمىنە اراب مەملەكەتتەرى ليگاسىنىڭ ءبىلىم، عىلىم جانە مادەنيەت ۇيىمىنىڭ (ALECSO) باسپا ءۇيى دايىنداپ، ۇسىندى. اقىن تۋىندىلارىنىڭ جولما-جول اۋدارماسىن ازىرلەۋگە كاير ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى رابيعا تولەباي، شىعىستانۋشى قۇرمانعازى سادىباەۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ بۇرىنعى دەكانى پالتورە ىقتيار اتسالىستى. اباي ولەڭدەرىنىڭ ادەبي رەداكتسياسىن مىسىر ادەبيەتشىلەر وداعىنىڭ كورنەكتى وكىلى، اقىن ساۋرات سەللام، لينگۆيستيكا جانە فيلوسوفيا پروفەسسورى حالەد ەلسايەد جۇزەگە اسىردى.
سونداي-اق، جيناقتا مىسىرلىق عالىم «قارا سوزدەردىڭ» قۇقىق پەن مورال ماسەلەلەرىنە، فيلوسوفيالىق مانىنە، ۇلتتىق دۇنيەتانىم مەن تاربيە ماسەلەلەرىنە كوزقاراسىن وزىنشە تالداپ، جەتكىزگەن.
ايتا كەتسەك، بۇل حالەد ەلسايد عانەمنىڭ اباي مۇراسى مەن قازاقستان تۋرالى العاشقى ەڭبەگى ەمەس. ول بۇعان دەيىن، 2014-2017 جىلدارى «نۇر-مۇباراك» قازاقستان-مىسىر يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىتۋشى بولىپ جۇمىس ىستەگەن. سول ۋاقىتتاردا قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن ءدىنى، تاريحى جايىندا بىرنەشە عىلىمي ەڭبەكتەر جازعان ەكەن.
ابايدىڭ «قارا سوزدەرى» 1995 جىلى اقىننىڭ 150 جىلدىعى قارساڭىندا پارسى تىلىنە اۋدارىلدى. سايىپ كەلگەندە، سافار ابدۋللو بۇل شىعارمانىڭ تاجىك تىلىندەگى اۋدارماسىن پارسى جازۋىمەن قايتا جاريالاعان.
ازياداعى اباي
ابايدىڭ «قارا سوزدەرىن» جاپون تىلىنە اۋدارۋ ءۇشىن الدىمەن قازاق جانە جاپون ماماندارىنان تۇراتىن ارنايى توپ قۇرىلعان. اقىن شىعارمالارىنىڭ كوركەم اۋدارماسىنا توكيو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شەت تىلدەر پروفەسسورى ساكاي حيروكي، قازاق ادەبيەتىن زەرتتەۋشى ميكيا نيشيمۋرا، جاپون-قازاق سوزدىگىن قۇراستىرۋشى، اۋدارماشى شيگەنوبۋ ماسۋدجيمالاپ قاتىستى.
سونىمەن قاتار، ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي، اباي قۇنانبايۇلىنىڭ “قارا سوزدەرى” ۆەتنام تىلىندە دە جارىققا شىقتى. تۇساۋكەسەر حانوي ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ءوتتى.
«قارا سوزدەردى» ۆەتنام تىلىندە باسىپ شىعارۋ – ۆەتنام اۋديتورياسى ءۇشىن قازاقستان، ونىڭ حالقى، قازاق تاريحى، مادەنيەتى مەن ادەبيەتى تۋرالى كوبىرەك بىلۋگە تاپتىرماس مۇمكىندىك»، – دەدى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اكىمشىلىك كەڭەسىنىڭ توراعاسى جانە پارتيالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى دو ۆەت حۋنگ.
اباي كىتابىنىڭ اۋدارماشىلارىنىڭ ءبىرى - ۆەتنام جازۋشىلار وداعىنىڭ ۆەتنامدىق جانە ورىس ادەبيەتتەرىن تاراتۋعا قولعابىس كورسەتۋ قورى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى لە دىك مان ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل ەكى ۇلتتىڭ، ەكى مادەنيەتتىڭ بايلانىستىرۋشى كوپىرى، ال ءاربىر اۋدارما وسى كوپىردىڭ اجىراماس بولىگى.
ابايدىڭ عاقليالىق دانالىق سوزدەرى يندونەزيا تىلىنە دە اۋدارىلعان. “Buku Kata-Kata” دەپ اتالعان ەڭبەك 2020 جىلى جارىققا شىقتى. كىتاپ كىرىسپەسىنىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى – يندونەزيانىڭ قازاقستانداعى ەلشىسى راحمات پرامونو.
اباي قۇنانبايۇلىنىڭ «قارا سوزدەرى» الەم تىلدەرىندە اۋدارىلۋ ارقىلى ونىڭ شىعارماشىلىعى تەك قازاق ادەبيەتىنىڭ ەمەس، بۇكىل الەم ادەبيەتىنىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالدى. ونىڭ فيلوسوفيالىق ويلارى مەن ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارى الەمنىڭ ءار ءتۇرلى حالىقتارىنا ۇلاسىپ، كوپتەگەن ۇلتتاردىڭ مادەنيەتىنە اسەر ەتتى. ابايدىڭ «قارا سوزدەرىنىڭ» ءار تىلدە تارالۋى ونىڭ شىعارماشىلىعىن عالامدىق دەڭگەيدە تانىتۋعا مۇمكىندىك بەردى، بۇل قازاق حالقىنىڭ مادەني مۇراسىن ساقتاۋ جانە بولاشاق ۇرپاقتارعا جەتكىزۋ جولىندا ماڭىزدى قادام بولدى.
ابايدىڭ 100 جىلدىعىندا باستالعان اۋدارما
“قارا سوزدەر” العاش ورىس تىلىندە اۋدارىلدى. 1945 جىلى ورىس تىلىندە «اباي كۋنانباەۆ. يزبراننوە» اتتى جيناق جارىققا شىقتى. ول ۆيكتور شكلوۆسكيدىڭ اۋدارماسى، لەونيد سوبولەۆتىڭ رەداكتسياسىمەن باسىلعان. بۇل جىلى ابايدىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولعان.
كەيىن “قارا سوزدەر” ۆ. شكلوۆسكي اۋدارماسىمەن 1959 جىلى الماتىدا ورىس تىلىنە اۋدارىلعان اباي شىعارمالارىنىڭ تاڭدامالى جيناعىنىڭ قاتارىنان ورىن الدى. بۇل جيناقتا قىرىق ءتورت قارا ءسوز عانا بەرىلگەن.
جارتى عاسىر وتكەن سوڭ اباي پروزاسىنىڭ ۆ. شكلوۆسكي اۋدارعان ءبىرىنشى باسىلىمىنان كەيىن جارىققا قازاق جازۋشىسى ءساتىمجان سانباەۆتىڭ اۋدارماسىمەن «قارا سوزدەردىڭ» ورىس تىلىندەگى اۋدارماسى شىقتى.
قازىرگى تاڭدا اباي «قارا ءسوزىنىڭ» ورىس تىلىندەگى اۋدارماسىنىڭ ءۇش نۇسقاسى بار. ءبىرىنشىسى بۇل – 1945 جىلى جاسالعان ۆيكتور شكلوۆسكيدىڭ اۋدارماسى، ەكىنشىسى - العاش رەت 1970 جىلى جاسالىپ، كەيىن سوڭىنا دەيىن اۋدارىلعان ءساتىمجان سانباەۆتىڭ نۇسقاسى، ءۇشىنشىسى، 1993 جىلى «كنيگا سلوۆ» دەگەن اتاۋمەن جاريالانعان كلارا سەرىكباەۆا مەن روللان سەيسەنباەۆتىڭ بىرلەسىپ جاساعان اۋدارمالارى.
