فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى اباي عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ قۇرىلعانىنا 15 جىل تولدى.
مەرەيلى داتاعا وراي، ينستيتۋتتىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ءلايلا مۇسالىمەن سۇحباتتاستىق.
– ءلايلا حانىم, ينستيتۋتتىڭ قۇرىلعانىن 15 جىل تولىپتى. دەگەنمەن، سىزدەر تۋرالى ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلە بەرمەيدى. سوندىقتان ينستيتۋتتىڭ قۇرىلۋ ماقساتى مەن باستى باعىتتارى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز.
– ءيا، بيىل بىزدە مەرەيلى داتا – فارابي ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى اباي عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا 15 جىل تولىپ وتىر.
اباي عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى عىلىمي كەڭەستىڭ شەشىمىمەن ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنان 2009 جىلى ناۋرىز ايىندا اشىلعان بولاتىن. ينستيتۋت ديرەكتورى بولىپ ەلىمىزگە بەلگىلى ادەبيەتتانۋشى، ابايتانۋشى عالىم، پروفەسسور جانعارا دادەباەۆ تاعايىندالعان. مىنە، وسىنشا جىل لەزدە وتە شىعىپ، اباي عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى ءوزىنىڭ 15 جىلدىق مەرەيلى شاعىن قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 90 جىلدىق مەرەيتويى اياسىندا اتاپ ءوتىپ وتىر.
ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتەگى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى مەن ورتالىقتارىنىڭ اراسىندا اباي عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ وزىندىك ەلەۋلى ورنى بار.
ورتالىق ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق مۇراسىن قوعامدىق-گۋمانيتارلىق عىلىم سالالارىنىڭ توعىسىندا زەرتتەپ، قازاق ادەبيەتتانۋى، فولكلورتانۋ، الەم ادەبيەتى، اۋدارما، مادەنيەتارالىق بايلانىستار سىندى باعىتتار بويىنشا جۇمىس ىستەيدى. جالپى ينستيتۋتتىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ باعىتى تەك ابايتانۋ عىلىمىمەن شەكتەلمەيدى، اباي ينستيتۋتىندا وزگە دە قوعامدىق-گۋمانيتارلىق عىلىم سالالارىنىڭ توعىسىندا ماڭىزدى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ كەلەدى.
– ينستيتۋتتىڭ العاشقى جەتىستىكتەرى مەن قيىندىقتارى قانداي ەدى؟
– ينستيتۋت قۇرىلعان العاشقى جىلداردا (2009-2011ج.ج.) قوعامدىق نەگىزدە جۇمىس ىستەدى، ارناۋلى شتاتتىق كەستە بولمادى. دەگەنمەن دە، ينستيتۋت ديرەكتورى، پروفەسسور، تاجىريبەلى دە ىسكەر باسشى جانعارا دادەباەۆتىڭ باستاماشىلدىعى مەن قاجىرلى ۇيىمداستىرۋشىلىق ەڭبەگى ارقاسىندا ينستيتۋتتىڭ جۇمىسى جۇيەلى تۇردە جالعاستى. ينستيتۋت قۇرىلعان العاشقى جىلداردا-اق زاماناۋي تۇرعىداعى رەسمي ۆەبسايتى (https://abainst.kz) قۇرىلدى. وندا عىلىمي، ادىستەمەلىك، كوركەم ادەبيەتتەر مەن وقۋلىقتاردىڭ ەلەكتروندى قورى جيناقتالا باستادى. 2009 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي «اباي ينستيتۋتىنىڭ حابارشىسى» عىلىمي-اقپاراتتىق جۋرنالى اشىلىپ، رەسمي تىركەلدى.
اباي ينستيتۋتى رەسمي ۆەبسايتىنىڭ اشىلۋى، «اباي ينستيتۋتىنىڭ حابارشىسى» جۋرنالىنىڭ اشىلۋى ينستيتۋت قىزمەتىنىڭ العاشقى ۇلكەن جەتىستىگى بولدى. ابايدىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى تۋرالى بۇرىنعى جانە جاڭا ەڭبەكتەر جيناقتالىپ، ينستيتۋت سايتىندا، «اباي ينستيتۋتىنىڭ حابارشىسى» جۋرنالىندا جاريالانا باستادى. بۇل باعىتتاعى جۇمىستار قوعامدىق نەگىزدە ءۇزىلىسسىز جالعاستى. وقىتۋشىلار، ماگيسترانتتار مەن دوكتورانتتار وقۋ-زەرتتەۋ اياسىندا ابايدىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى تۋرالى ءتۇرلى باسىلىمداردا جاريالانعان ەڭبەكتەرىن جيناپ، توپتاستىرۋعا قاتىستى.
«سوڭعى ون جىلدا 100-گە جۋىق كىتاپ جارىق كوردى»
– وسى ۋاقىت ارالىعىندا ابايدىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋ سالاسىندا ينستيتۋت قانداي جاڭالىقتار اشتى؟
– وسى 15 جىل ىشىندە اباي ينستيتۋتى ۇلكەن اسۋلاردان ءوتىپ، وزەكتى دە ماڭىزدى عىلىمي ناتيجەلەرگە جەتىپ، قازاقستاندىق ابايتانۋ عىلىمىنا زور ۇلەس قوستى. ينستيتۋتتا گۋمانيتارلىق عىلىمدار سالاسىنداعى ىرگەلى، قولدانبالى، پانارالىق زەرتتەۋلەر باعىتى بويىنشا «ابايدىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن پانارالىق زەرتتەۋ»، سونداي-اق، «اباي ءىلىمىن ءبىلۋدىڭ، ءتۇسىنۋدىڭ جانە قولدانۋدىڭ عىلىمي نەگىزدەرى مەن تەوريالىق تەتىكتەرى» تاقىرىبىندا وزەكتى دە ماڭىزدى عىلىمي جوبالار ورىندالدى. Aتالعان عىلىمي جوبaلار بويىنشa ورىندaلعaن جۇمىستaردىڭ ناتيجەلەرى اسا اۋقىمدى، سوڭعى ون جىل ىشىندە 100-گە جۋىق كىتاپتار جارىق كوردى.
ينستيتۋتتىڭ جۇمىستارى مەن اشقان جاڭۆلىقتارىن تىزە بەرسەڭ كوپ. الايدا ماڭىزدىلارىن اتاپ وتەيىن.
اباي عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا قازاقستاندا العاش رەت ابايتانۋ عىلىمىنىڭ تاريحى عىلىمي تۇردە جۇيەلەنىپ، حرونولوگيالىق تاپتىپپەن بىرىزدەندىرىلىپ، جيناقتالدى. ونىڭ ايقىن كورىنىسى – «ابايتانۋ. تاڭدامالى ەڭبەكتەر» 50 تومدىق باسىلىمى. بۇل كىتاپتار ابايتانۋ عىلىمى سالاسىندا عىلىمي مەكتەپتەر مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ بارلىق بۋىندارىنىڭ جەتىستىكتەرىنە نەگىزدەلگەن.
وسى 50 تومدىقتىڭ نەگىزىندە، كورنەكتى ابايتانۋشىلاردىڭ ىرگەلى عىلىمي زەرتتەۋلەرى ىرىكتەلگەن «ابايتانۋ انتولوگياسى» اتتى 10 تومدىق جارىق كوردى. بۇل بولاشاق ابايتانۋشىلار ءۇشىن تاپتىرماس عىلىمي دەرەكتەر كوزى بولدى.
ەرەكشە كرەاتيۆتى، زاماناۋي ينتەللەكتۋالدىق ءونىمنىڭ ءبىرى – «ابايدىڭ كىسىلىك كودەكسى» بۇل – دانىشپان ابايدىڭ ادامگەرشىلىك پەن كىسىلىك جولىن ناقتى كورسەتەتىن ءتۇيىندى دە وزەكتى ناقىل سوزدەر جيىنتىعى. ەڭبەكتىڭ ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىنا ومىرلىك ەرەجەسىنە اينالارلىقتاي ءمان-ماڭىزى جوعارى.
اباي ينستيتۋتى عىلىممەن قاتار، ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتەگى وقۋ ۇدەرىسىنە دە وزىندىك ۇلەسىن قوسا ءبىلدى. 2021-2021 وقۋ جىلىنان باستاپ، جوعارى ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىنىڭ جالپىعا ءبىلىم بەرەتىن پاندەر تسيكلى قاتارىنا تاڭداۋ كومپونەنتى رەتىندە اباي عزي-دا دايىندالعان جاڭا «اباي ءىلىمى» اتتى وقۋ ءپانى ەنگىزىلدى. اتالمىش ءپاننىڭ ماقسات-مازمۇنى ايقىن دا وزەكتى، وقۋ-ادىستەمەلىك تۇرعىدان تولىق قامتاماسىز ەتىلگەن. اباي عزي-دىڭ وقۋ وندىرىسىنە ەنگىزگەن وزىندىك پەداگوگيكالىق ءونىمى رەتىندە «اباي ءىلىمى» ءپانى – ۇلتتىق جانە جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتاردىڭ جۇيەسىن جاستاردىڭ بويىنا سىڭىرۋگە زور ىقپال ەتەدى.
«ابايدىڭ كىسىلىك كودەكسى»، «اباي ءىلىمى» وقۋ ءپانى ەلدىڭ ينتەللەكتۋالدىق الەۋەتىن نىعايتۋعا، قوعامدىق سانانىڭ جەتىلۋى مەن كەمەلدەنۋىنە، جاستار مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ رۋحاني دامۋىنا قىزمەت ەتەدى.
سونىمەن قاتار، «اباي ينستيتۋتىنىڭ ەڭبەكتەرى» سەريالىق باسىلىمىنا كىرەتىن 24 كىتاپ – اباي عزي-دا جۇزەگە اسقان عىلىمي جوبالاردىڭ ەلەۋلى دە مازمۇندى ناتيجەسى.
ودان بولەك، اباي ينستيتۋتى باسقا دا بىرنەشە كوپ توم-سەريالىق باسىلىمداردى جارىققا شىعاردى. «جامبىلتانۋ. تاڭدامالى ەڭبەكتەر» كوپ تومدىق سەريالىق باسىلىمىنىڭ العاشقى 10 تومى دا اباي عزي-دا دايىندالىپ، جارىق كوردى
اباي عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى بەلگىلى عالىمداردىڭ 20-عا جۋىق بەينەلەكتسيالارىن جاساپ، ينستيتۋتتىڭ پورتالىندا، YouTube ارناسىندا ۇسىندى. بيىل اباي عزي «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» دەپ اتالاتىن بەينەحابارلار سەرياسىن باستادى. وندا فارابي كىتاپحاناسى مەن اباي ينستيتۋتىنىڭ قورىنا تۇسكەن جاڭا عىلىمي، عىلىمي-كوپشىلىك سيپاتىنداعى كىتاپتار ناسيحاتتالادى.
جوعارىدا اتالعانداردىڭ ءبارى دە - وراسان زور عىلىمي-تانىمدىق ەڭبەكتىڭ جوعارى ناتيجەسى. بۇل عىلىمي ناتيجەلەردىڭ بارلىعى دا – ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتىمىز ءۇشىن جالپى گۋمانيتارلىق عىلىمدار سالاسى ءۇشىن ماقتانىش ەتەرلىك عىلىمي تابىس. اباي عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي جوباسى اياسىندا جارىق كورگەن بۇل قۇندى زەرتتەۋلەر مەن ينتەللەكتۋالدىق ونىمدەر قازۇۋ-دىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قازاق ۇلتتىق رۋحانياتىنىڭ زور يگىلىگىنە اينالۋدا.
«اباي مۇراسى – الەمگە ورتاق»
– ابايدىڭ ىلىمىنە ءبىر قازاق ەلى عانا ەمەس، وزگە ەلدەر دە قىزىعۋشىلىق تانىتادى. سوندىقتان ينستيتۋت حالىقارالىق عىلىمي قاۋىمداستىقپەن بايلانىستار ورناتقان با؟
– ارينە. اباي مۇراسى - الەمگە ورتاق. سوندىقتان ءبىزدىڭ ينستيتۋت شەت ەلدىك عالىمدارمەن تىعىز بايلانىستا. اتاپ ايتقاندا، قىرعىزستان، وزبەكستان، ءازىربايجان جانە ت.ب. ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ عىلىمي ينستيتۋتتارىمەن، اقش-تىڭ ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىندەگى اباي ورتالىعىمەن شىعارماشىلىق بايلانىستار ورناتقان. جىل سايىن اباي قۇنانبايۇلىنىڭ تۋعان كۇنىنە وراي وتكىزىلەتىن ءداستۇرلى «اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ءىلىمى مەن شىعارماشىلىعى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسياعا شەتەلدىك عالىمدار – ازەربايجان عالىمى ن. تاگيسوي، تۇركيا عالىمدارى ن.بيراي، ە. ايان، قىرعىزستان عالىمى ا. احماتاليەۆ، وزبەكستاننان ب. كاريموۆ ت.ب قاتىسادى، سونداي-اق، تۇركى حالىقتارىنا ورتاق تۇلعالار شىعارماشىلىعى بويىنشا بىرلەسكەن عىلىمي جيىندار ءوتىپ تۇرادى. الداعى جىلدارى دا شەت ەلدىك قاۋىمداستىقتارمەن بىرىگىپ جۇمىس ىستەپ، تىعىز بايلانىستا بولامىز دەگەن ۇمىتتەمىز.
– اباي مۇراسىن زەرتتەۋ بويىنشا قانداي جاڭا تاقىرىپتارعا نازار اۋدارىلماقشى؟ الداعى جوسپار قانداي؟
– ينستيتۋتتىڭ العا قويعان جوسپارى كوپ. ءبىز ابايدىڭ ءىلىمىن زەرتتەۋدەن تالمايمىز. ينستيتۋت الداعى ۋاقىتتا اباي ءىلىمى جانە گۋمانيتارلىق عىلىمدار سالاسىندا زاماناۋي باعىتتاعى جاڭاشا عىلىمي پاراديگمالاردى، اباي مۇراسىن زەرتتەۋ بويىنشا جاڭا تاقىرىپتاردى، پانارالىق، فيلولوگيالىق، فيلوسوفيالىق، مادەنيەتتانۋ، الەۋمەتتانۋ اياسىنداعى زەرتتەۋلەردى قامتيتىن عىلىمي جوبالار، حالىقارالىق دەڭگەيدەگى كومپاراتيۆيستىك جوبالار جوسپارلاۋدا. ماسەلەن، اباي عزي-دا «اباي ءىلىمى»، «ابايدىڭ انتروپولوگيزمى»، «اباي مەتاپوەتيكاسى»، «اباي شىعارماشىلىعىنىڭ شەتەلدەگى رەتسەپتسياسى» ت.ب تاقىرىپتار زەرتتەلۋدە.
– ينستيتۋتتىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز. قانداي ماماندار مەن زەرتتەۋشىلەر جۇمىس ىستەيدى؟ جاس عالىمدارعا قانداي مۇمكىندىكتەر بەرىلەدى؟
– ءبىزدىڭ ينستيتۋتتا ءبىلىمدى، ءوز ءىسىنىڭ ماماندارى جۇمىس ىستەيدى. ينستيتۋتتىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەر-پروفەسسورلارى جانە كىشى عىلىمي قىزمەتكەرلەرىن قوسقاندا، جالپى سانى - 5. بۇعان قوسا، «اباي ءىلىمى» ءپانىنىڭ 5 وقىتۋشىسى بىرنەشە فاكۋلتەتتە ساباق جۇرگىزەدى.
سونىمەن قاتار، ينستيتۋتتا قازۇۋ-دىڭ ماگيسترانتتارى مەن دوكتورانتتارى وندىرىستىك پراكتيكادان وتەدى. جاس عالىمدارعا ابايتانۋ سالاسى بويىنشا جاڭا تاقىرىپتار ۇسىنىلادى. ولار ماقالالار جيناعىمەن اينالىسىپ، عىلىمي سەمينارلار وتكىزەدى. ودان بولەك، حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ءىس-شارالار ءجيى وتكىزىلىپ تۇرادى.
«اباي ءىلىمى» جانە ابايتانۋ
– سىزدىڭشە، اباي شىعارماشىلىعى قازىرگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە قالاي ىقپال ەتىپ كەلەدى؟ ابايدىڭ مۇراسى مەكتەپتەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردە قانداي دارەجەدە وقىتىلادى؟
– ارينە، ابايدىڭ شىعارماشىلىعى مەكتەپتەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردە وقىتىلادى. دەگەنمەن، كوبىنە جالپى اباي ولەڭدەرى مەن قاراسوزدەرىنە شولۋ، تالداۋ جاساۋ دەڭگەيىندە وتكىزىلەدى. ابايدى ءبىلۋ بار دا، بىراق ونى تەرەڭدەپ تۇسىنۋگە دەن قويا بەرمەيدى.
ال اباي عزي-دا دايىندالىپ، جوو-داعى وقۋ ۇدەرىسىنە ەنگىزىلگەن «اباي ءىلىمى» - پانارالىق جانە الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق سيپاتتاعى جاڭاشا ءپان. قازۇۋدىڭ بىرنەشە فاكۋلتەتتەرىندە تاڭداۋ ءپانى رەتىندە 2021-2022 جىلدان بەرى وقىتىلىپ جاتقان «اباي ءىلىمى» ءپانى وتە جاقسى ناتيجەلەر بەرىپ، ستۋدەنتتەردىڭ جوعارى قىزىعۋشىلىعى مەن ىنتاسىن وياتۋدا. «اباي ءىلىمى» ءپانى اياسىندا زەرتتەلىپ، انىقتالعان ابايدىڭ ءبىلىم كونتسەپتسياسى، وسى قاعيدالارىڭ ناتيجەسىندەي بولعان اباي تاكسونومياسى قازىرگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە ەنگىزۋگە تولىق نەگىز بار. ابايدىڭ ىلىمىندە، ابايدىڭ تاكسونومياسىندا تانىمدىق ۇدەرىستىڭ جۇيەسىن انىقتايتىن ءبىلىم ساتىلارى، ءبىلۋ، ءتۇسىنۋ دەڭگەيلەرى ناقتى انىقتالىپ، جۇيەلى، ساپالى ءبىلىم الۋ جولدارى ناقتى كورسەتىلەدى. ابايدىڭ ءبىلىم كونتسەپتسياسىنداعى قاعيدالاردى، ابايدىڭ تاكسونومياسىن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە ەنگىزۋ ارقىلى قازىرگى جاڭارتىلعان ءبىلىم باعدارلامالارىنداعى كەيبىر ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرۋعا بولادى دەپ سانايمىز.
– سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!
دانا نۇرمۇحانبەت
«ادىرنا»