Türkı elderınıŋ ortaq älıpbiı Türkı memleketterı ūiymynyŋ 9 qaraşada Bışkekte ötken basqosuynda taǧy da nazarǧa ılıktı. Türkiia özınıŋ barynşa osyǧan müddelı ekenın bıldırgenımen, Ortalyq Aziianyŋ türkı elderınde saltanat qūrǧan saiasi ahual oǧan juyq arada pūrsat bermeitın siiaqty.
Türkiia prezidentı Rejep Taiyp Erdoǧan Türkı memleketterı ūiymynyŋ (TMŪ) 11 sammitınde söilegen sözınde latyn grafikasyna negızdelgen bıryŋǧai älıpbi qabyldaudyŋ maŋyzdylyǧyn taǧy da atap öttı. Saiasatkerdıŋ aituynşa, onyŋ elı men Äzırbaijan mūndai qadamǧa daiyn jäne būl bastamany Özbekstan, Qazaqstan, Qyrǧyzstan jäne TMŪ-ǧa baqylauşy märtebesınde kıretın Türıkmenstan qoldasa, oryndy bolar edı.
Postkeŋestık respublikalar ǧalamdyq tıldık reforma qabyldaidy ma, onyŋ saldary qandai boluy mümkın degen sūraqtarǧa «Fergana» materialynda toqtalyp ötken.
KOMİSSİIаNYŊ MİSSİIаSY
Türkı tıldes memleketterdıŋ barlyǧynda bıryŋǧai älıpbi engızu ideiasy 1991 jyly, KSRO ydyraǧannan keiın paida bolǧan. Ärine, reformanyŋ bastamaşysy – Türkiia. Aita ketu kerek, būl ideia Türkı keŋesı degen atpen 2009 jyly qūrylǧan TMŪ paida bolǧanǧa deiın aitylǧan edı.
1990 jyldary Türkiia aimaqta maŋyzdy röl atqardy. Atap aitqanda, Ortalyq Aziia elderınde bırlesken liseiler men basqa da bılım beru mekemelerı aşylyp, onda türık tılın tereŋdete oqytuǧa köŋıl bölındı. Şeteldık käsıpkerler Taşkentte būryn-soŋdy bolmaǧan supermarketter men ırı sauda ortalyqtaryn aşty. Tıptı, Bosfor jaǧalauynda tüsırılgen serialdar tanymaldyqqa ie boldy.
Bıryŋǧai älıppe jasau prosesı bırneşe jyl būryn jandanyp, Türkı memleketterı ūiymy aiasynda arnaiy komissiia qūryldy. Oǧan aimaqtyq qūrylymǧa müşe bes eldıŋ ärqaisysynan ekı ökıl kırdı.
Osy jyldyŋ qyrküiek aiynda Bakude Türkı älemınıŋ bıryŋǧai älıpbiı jönındegı komissiiasynyŋ üşınşı otyrysy öttı, onda sarapşylar joba barlyq müddelı taraptardyŋ kelısımımen qabyldanǧanyn mälımdedı.
«Būl qajyrly eŋbektıŋ nätijesınde 34 ärıpten tūratyn bıryŋǧai türkı älıpbiı boiynşa ūsynys maqūldandy. Ūsynylǧan älıpbidegı är ärıp türkı tılderınde kezdesetın ärtürlı fonemalardy beineleidı», - delıngen sol kezde resmi baspasöz habarlamasynda.
Mamandardyŋ aituynşa, bıryŋǧai älıpbi jasau barysynda är halyqtyŋ tıldık mūrasyn saqtauǧa basa nazar audarylǧan. Älıpbi 34 ärıpten tūrady. Ädettegı latyn ärıpterınen bölek, Ň nemese Ŭ siiaqty diakritikalyq belgılerı bar tüpnūsqa ärıpter de qosylǧan.
Qazırgı türık tılınıŋ älıpbiınde 29 ärıp bar. Iаǧni bırıgu kezınde oǧan taǧy bes ärıp qosylady. Auqymdy reformany jüzege asyru üşın Ankara bılım beru baǧdarlamalaryn, qūjattamalardy, körsetkış belgılerdı jäne taǧy basqa elementterdı özgertuge ketetın şyǧyndardy öz moinyna aluǧa daiyn. 1991 jyldan berı latyn qarpıne köşken Äzırbaijan da būǧan oŋai beiımdele alady. Sebebı būl eldıŋ älıpbiınde qazır 32 ärıp bar. Al Qazaqstan, Qyrǧyzstan jäne Özbekstanǧa keletın bolsaq, būl elder älı künge deiın kirillisany paidalanyp keledı.
ÄRI ELDIŊ ÄRPI BASQA
Bır jyl būryn Erdoǧan bıryŋǧai älıpbidıŋ maŋyzdylyǧy turaly aita otyryp, būl joba Türkı memleketterı ūiymynyŋ qatysuşylaryna bırlesıp äreket etıp, syn-qaterlerge tiımdı qarsy tūru üşın qajet ekenın aitty. Endı Bışkektegı sammitte ol bıryŋǧai älıpbidı «bolaşaqty bırge qūryp jatqanymyzdyŋ belgısı» dep atap öttı.
Eŋ kürdelı jaǧdai Qyrǧyzstanda boluy mümkın. Bırınşıden, elde latyn älıpbiıne köşu turaly oi bolmaǧan. Qazırgı uaqytta 36 ärıpten tūratyn orys älıpbiınıŋ nūsqasyn qyrǧyz tılıne tän dybystardy beineleitın üş qosymşa taŋbamen tolyqtyrǧan älıpbi keŋınen qoldanylady.
Ekınşıden, mūnda memlekettık tılden basqa resmi tıl – orys tılı de bar. Būl märtebe zaŋ jüzınde bekıtılgen. Ärine, būl Reseidıŋ yqpalynyŋ aiǧaǧy jäne Kreml mūndai yqpalynan aiyrylǧysy kelmeitını anyq.
Üşınşıden, el basşylyǧy jaqynda ūlttyq tudy jaŋartyp, kün säulelerın «tüzep» jäne basqa da ūsaq-tüiek özgerıster engızgen edı. Bilık simvoldy auystyru şyǧyndarynyŋ basym bölıgın demeuşıler jabatynyn mälımdese de, memlekettık qazynadan şyǧyndaluǧa tura keldı. Al älıpbidı tübegeilı reformalau mäselesıne biudjet jetkılıksız boluy mümkın.
Qazaqstan qazır 42 ärıpten tūratyn kirillisa jazuyn qoldanady. Būl jüie 1940 jyldan berı bar. Alaida XXI ǧasyrda eldıŋ tūŋǧyş prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev Reseige täueldılıktı azaitu üşın latyn qarpıne köşu turaly şeşım qabyldady. 2017 jyly memleket basşysy 31 ärıpten tūratyn jaŋa älıpbidı bekıttı. Degenmen, auqymdy reformanyŋ uaqyt alatyny bırden aitylyp, kezeŋ-kezeŋmen köşu 2025 jylǧa deiın josparlandy.
Nazarbaevtan keiıngı prezident Qasym-Jomart Toqaev būl mäselede asa saqtyq tanytyp, şeneunıkterdı qatelıkterge jol bermeu üşın asyqpauǧa şaqyrdy. Osylaişa, prosess taǧy alty jylǧa – 2031 jylǧa deiın şegerıldı. Al endı türık bastamasy paida boldy. Qazaqstan būl mäselede asyǧa qoiar ma? Ekıtalai.
Tehnikalyq tūrǧydan alǧanda, bıryŋǧai türkı älıpbiın qabyldau Özbekstanǧa basqalarǧa qaraǧanda jeŋılırek. Sebebı el latyn grafikasyn äldeqaşan engızgen jäne qazırgı uaqytta jazudyŋ ekı nūsqasyn qatar qoldanady. Respublikanyŋ tūŋǧyş basşysy İslam Karimov būl turaly tiıstı jarlyqqa 1993 jyly qol qoidy. Türık älıpbiı negızge alynǧan. Bıraq uaqyt öte kele bilık türıktermen türlı kelıspeuşılıkke ūryndy. Atap aitqanda, şeteldık investorlar jergılıktı küştık qūrylymdar men joǧary bilıkten qoldau tapqan özge tūlǧalardyŋ «reiderlık tartyp alularyna» şaǧymdandy.
Būl jaǧdai älıpbige de äser etıp, olar aǧylşyn älıpbiıne qarai yǧysa bastady. Söitıp «ch» jäne «ş» ärıpterın beineleitın «ch» jäne «sh» siiaqty ärıp tırkesterı engızıldı. Jalpy, özbektıŋ latynşa älıpbiı 29 taŋbadan tūrady.
Latyn qarıpın jiı qoldanu turaly jarlyqtarǧa qaramastan, eksperimentter älı de jalǧasyp jatqandyqtan respublikada tolyq ornyqqan joq. Mäselen, jaŋa memleket basşysy Şavkat Mirziioev tūsynda aǧylşyn ärıpterınıŋ ornyna türık älıpbiıne tän ärıpterdı qaitaru şeşımı qabyldandy. Mysaly, «ch» jäne «ş» dybystaryn grafikalyq türde belgıleu üşın «ç» jäne «ş» nūsqalaryn qaitaru ūsynyldy.
Būl reforma bırneşe jyldan berı talqylanyp keledı. 35 jasqa deiıngı jastar latyn qarıpın artyq körse, al aǧa buyn üirenşıktı kirillisadan bas tartqysy kelmeidı jäne köbısı jaŋa formatta öz ana tılındegı jazulardy oqi almaidy.
Qoryta aitqanda, Özbekstan latyn qarıpın bıryŋǧai türkı älıpbiıne auystyrudy eŋ jeŋıl türde jüzege asyra alatyn el boluy mümkın. Äsırese qazırgı kezdegıdei qos jazu saqtalsa.
Ortalyq Aziia bırneşe ret basqa älıpbige köşken. 1917 jylǧy revoliusiiaǧa deiın, odan keiın bolşevikter Keŋes Odaǧyn qūrǧanǧa deiın būl öŋırde arab jazuy qoldanylǧan. 1920 jyldardyŋ ortasynda barlyq türkı tılderı üşın latyn qarıpın qoldanu turaly şeşım qabyldanǧan. Jaŋa tärtıptı engızu 1930 jyldan bastaldy. Bıraq on jyldan keiın, bıryŋǧai memleketke arnalǧan grafikany bırızdendıru maqsatynda Ortalyq Aziia elderıne kirillisa jazuy engızıldı.
Būl auysular salystyrmaly türde qiyn bolmaǧan. Öitkenı ol kezde halyqtyŋ köpşılıgı sauatsyz bolǧandyqtan, olar jaŋa älıpbidı nölden bastap üirendı. Qazırgı jaǧdai mülde basqa. Özbekstannyŋ 30 jyldan astam uaqyt boiy latyn qarıpıne köşuı, bıraq älı de kirillisadan bas tarta almauy reformanyŋ qiyndyǧyn körsetedı.
ÖMIRDE QALAI?
Ömırden alynǧan mysal retınde bır tanysymnyŋ oqiǧasyn keltıreiın. Ol 2007 jyly jūmysy boiynşa bükıl Özbekstandy ekı ret aralaǧan. Būl uaqytta barlyq jer latyn qarpıne köşıp ülgergen edı. Sebebı, İslam Karimov şeneunıkterge 2020 jylǧa deiın eldı tolyq latyndandyru mındetın qoiǧan bolatyn. Ūlty orys, bıraq aǧylşyn tılın meŋgergen dosym bır qyzyq jaitqa tap bolǧan. Onyŋ joǧary bılımı joq 33 jastaǧy taşkenttık jürgızuşısı, jol belgılerındegı jazulardy oqi almaǧan, jaŋa ärıpterdı tıptı bılmegen. Ol özbek tılın ana tılı retınde jetık meŋgergenımen, jaŋa qarıptı tüsınbegen.
Eger ortaq türkı älıpbiın endıru ūsynysy respublikalarǧa mındettı bolatyn bolsa, būl aimaqtaǧy köptegen elder üşın būl odan ärı absurdqa ainalady. Sonymen qatar, jaŋa älıpbidı engızudıŋ şyǧyndary da arta tüsedı. Sebebı oqulyqtardy, mektep baǧdarlamalaryn, jol belgılerın, pasporttardy jäne basqa qūjattardy qaita jazu qajet bolady.
Taǧy bır mäsele – jaŋa latyn älıpbiınıŋ eŋbek migranttaryna äserı. Öitkenı migranttardyŋ negızgı baǧyty Resei ekenı belgılı. Ortalyq Aziiadan kelgender, äsırese jastar, orys tılın bılmegendıkten qiyndyqtarǧa tap boluda. Al Mäskeu bolsa tıldık talaptardy qataŋdatuda. Sondyqtan, ūzaq merzımdı perspektivada latyn älıpbiın engızu, kirillisada oqyp, jaza almaityn ūrpaqtardyŋ paida boluyna äkeluı mümkın. Al olar Reseide qalai jūmys ısteidı? Reseide bır millionnan astam Özbekstan azamaty bar. Būl el Ortalyq Aziia öŋırınıŋ azamattaryn ülken kölemde jūmyspen qamtuǧa qabılettı jalǧyz memleket bolyp otyr.
Būryn da Ortalyq Aziia aumaǧynda bırtūtas älıpbi nemese tıl mäselesı talqylanǧan bolatyn. 2007 jyly tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Goga Hidoiatov «Fergana» saityna bergen sūhbatynda ortaq türkı tılın qūru ūsynysyn «pantiurkisterdıŋ aqymaq ideialary» dep ataǧan edı.
«Ortaq türkı tılınıŋ boluy mümkın emes! Men mūny utopiia dep esepteimın. Äzırbaijandyqtardyŋ öz Nizamiı bar, bızde - Nauai, Şyŋjaŋnyŋ öz avtorlary, öz dästürlerı bar. Olardy qalai bırıktıruge bolady? Būl jalpy slavian tılın qūramyz degenmen bırdei», - degen Hidoiatov.
Qaraşanyŋ basynda Bışkekte ötken TMŪ sammitınde qol qoiylǧan qūjattar arasynda Türkı memleketter ūiymynyŋ ortaq türkı tılınıŋ ülgısın äzırleu turaly özara tüsınıstık memorandumy bar. Bıraq nietten naqty reformalarǧa deiın keide ūzaq uaqyt qajet. Äsırese, eger būl tıl siiaqty aspektılerge qatysty bolsa. Türkiia prezidentı Erdoǧanǧa öz bastamasyn jüzege asyru üşın älı de köp erık-jıger qajet bolady.
Merei Alaidarova
“Adyrna” ūlttyq portaly
