كيپر (وڭتۇستىك كيپر گرەك جاعى) – ەۋروپا وداعى مۇشەسى. تاريحتى اقتارىپ قاراعان ادام سول جەردە داۋ بولىپ جاتقان كيپر ماسەلەسىن تۇسىنەدى. سولتۇستىك كيپردى تۇركيادان باسقا ەشكىم مويىندامايدى. 1983-84 جىلدارى بۇۇ-ىڭ سول ماسەلە بويىنشا شەشىمدەرى شىققان. قازاقستان جانە باسقا ورتالىق ازيا ەلدەرى بۇۇ جارعىلارىنا ساي ارەكەت ەتەدى. ەندى وسىعان بايلانىستى انادولى جۇرتىنىڭ تەمپەراتۋراسى كوتەرىلىپ باسىلماي تۇر. تالداپ كورەيىك.
1) رەسمي انكارا رەاكتسيا ءبىلدىردى مە؟ جوق، بىلدىرمەدى. بىلدىرمەيتىنى دە تۇسىنىكتى جاعداي. بىلدىرگەنى جاقسى ەدى. كەلەشەكتەگى جاعدايلاردى رەتتەپ الاتىن. مۇمكىن ساحنا ارتىندا تۇسىنىسكەن شىعار، تۇسىنىسپەسە دە وتگ جۇمىسىن جالعاستىرا بەرەدى.
2) ەسەسىنە «ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار» مەن مەديانى شۋلاتىپ قويدى. تۇركيالىق مەديادا ورتالىق ازيا باسشىلارىن جەردەن الىپ جەرگە سالدى. «ساتىپ كەتتى» «ارقادان پىشاق ۇردى» كورىپ تاۋسا المايسىڭ. ءمۇيىزى قاراعايداي «عالىمدارىنان» باستاپ گەنەرالدارىنا دەيىن قاتاڭ مالىمدەمەلەر جاساپ جاتتى. وتىرىكتى شىنداي، شىندى قۇداي ۇرعانداي دەگەندەي. ىشكى پروتەستى وسىلاي باسقا جاققا بۇرعىسى كەلگەندەي بولدى. ءبىزدىڭ ايماقتى اسىراپ وتىرعانداي مالىمدەمەلەر كەتتى. بۇنى تۇسىنىكتى جانە تۇسىنىكسىز دەپ ويلايمىن. نەگىزى تۇسىنىكتى دە...
3) تۇركيانىڭ وزىنەن باسقا ەشقانداي ەل مويىنداماعان ەلدىڭ باسشىسىن قولىنان جەتەكتەپ الىپ تمۇ (وتگ) جيىندارىنا «مويىنداڭىزدار» دەپ اپارا بەرگەنى ءۇشىن ءبىر جاعىنان سيگنال دا بولعان شىعار. وتگ سول ءۇشىن قۇرىلدى ما؟ مەنىڭشە بۇل تەك وسى جاعداي ەمەس تاعى بىرنەشە سەبەپتەرى بار سياقتى..
بارلىعى بىلەدى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ دە تۇركيانىڭ دا سىرتقى ساياساتىندا ءبىرىنشى ورىندا وتگ تۇرعان جوق. بۇل قارجىعا جانە ساۋداعا بايلانىستى.. وا ەلدەرى ءۇشىن «بولارى مۇمكىن-اۋ» دەگەن جاعدايلاردا ۇيىم ايماقتىق بالانس ءۇشىن قاجەت دەپ ساناسا، وتگ – تۇركيانىڭ بولاشاقتاعى ستراتەگيالىق جوسپارى.
4) ءبىز كيپردى 2024 جىلى عانا مويىنداعان جوقپىز. قازاقستان تۇركيانىڭ وزىمەن ديپلوماتيالىق قاتىناستاردى 1992 جىلدىڭ 02 ناۋرىزىندا ورناتتى. قر ءسىم قۇجاتتارىندا تۇركيا بىزبەن ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتقان 17-ءشى ەل. قازاقستان ءدال ءبىر ايدان كەيىن كيپر ەلىمەن 1992 جىلدىڭ 02 ءساۋىر كۇنى ديپلوماتيالىق قاتىناستار ورناتتى. نەگە سول كەزدە نەمەسە 90 جىلدار مەن 2000 جىلدارى شۋلامادى؟ ءبىزدىڭ ەل تىكەلەي ەلشى اتاماسا دا يزرايلدەگى ەلشىمىز كيپردەگى ەلشى قىزمەتىن قوسا اتقارىپ ءجۇردى ەمەس پە؟ 2024 عانا تىكەلەي بولەك ەلشى جىبەردى.
ورتالىق ازيا مەن ءازىربايجاننىڭ كيپردى مويىنداعان كەزەڭدەرى تومەندەگىدەي.
ءازىربايجان – 2 ءساۋىر 1992 ج
قىرعىزستان – 1992 جىلعى 20 اقپان
قازاقستان – 2 ءساۋىر 1992 ج
وزبەكستان – 30 مامىر 1997 ج
تۇرىكمەنستان – 2007 جىلعى 13 قاراشا
5) ءار ەلدىڭ ءوز سىرتقى ساياساتى بولادى، وعان قۇرمەتپەن قاراۋ كەرەك.
6) ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ باستى پرينپتەرىنىڭ ءبىرى بۇۇ جارعىسى بويىنشا مەملەكەتتىك شەكارالاردىڭ مىزعىماستىعى. ول ۋكراينا بولسىن، گرۋزيا بولسىن. تاعى باسقا بولسىن.
7) بۇگىن سولتۇستىك كيپرمەن ءبىر ۇستەل باسىنا وتىرساڭ، ەرتەڭ دنر، لنر قىرىم، ابحازيا جانە وڭتۇستىك وسەتيا سياقتىلاردى مويىنداۋعا ءماجبۇرسىڭ. اقىرىن ءجۇرىپ انىق باسپاساڭ قيىن.
8) ءازىربايجان ءتۇرلى-ءتۇرلى مالىمدەمە جاساعان بولدى. مۇمكىن سول ءازىربايجاننىڭ ءوزى مويىندار، سول سولتۇستىك كيپردى؟ مويىندامايدى. مويىنداي المايدى. رەال جاعداي سولاي. ايتقانداي سول كيپر بويىنشا 2004 جىلى بىرىگۋ رەفەرەندۋمى ءوتتى. بۇۇ باسشىسى كوفي اننان ۇسىندى. سولتۇستىك جاعى قايتا قوسىلامىز دەسە، وڭتۇستىك جاعى «جوق، راحمەت» كەرەگى جوق دەدى.
9) سول سولتۇستىك كيپر مويىندالماسا دا وتگ ۇيىمى جالعاسا بەرەدى. جىلداعى كەزەكتى جيىندار وتكىزىپ ءشاي ءىشىپ تارقاسادى. بۇل ەلدەر ىشىندەگى ءبىر-بىرىمەن ساۋدا جالپى سىرتقى ساۋدالارىنىڭ 5 پايىزىن دا قۇرامايدى. نەگىزگى باستى جۇمىس وسى بولۋ كەرەك ەدى. وسىدان-اق ۇيىمنىڭ جاعدايى بەلگىلى
10) 2005 پەن 2020 جىلدار ارالىعىندا كيپرلىك ينۆەستورلار قازاقستان ەكونوميكاسىنا 2,8 ملرد اقش دوللارىن ينۆەستيتسيالادى. ءوز كەزەگىندە، وسى كەزەڭدە قازاقستاندىق كاسىپكەرلەر كيپر ەكونوميكاسىنا شامامەن 1,3 ملرد اقش دوللارىن ينۆەستيتسيالادى. بۇل ەۋرووداق شەڭبەرى اياسىندا. ال ەۋرووداقتىڭ باسقا ەلدەرى قازاقستانعا 50 ملرد دوللاردان استام ينۆەستيتسيا سالدى. ەكى جاقتى ساۋدا – 40 ملرد دوللار. تۇركيانىڭ ءوزىنىڭ سىرتقى ساۋداسىنىڭ 50 پايىزدان استامى سول ەۋروپامەن.
11) ورتالىق ازيادا قىتاي مەن رەسەيدىڭ ىقپالى، ينۆەستيتسياسى كۇشتى. ەۋروپالىق وداق تا كەلىپ جاتسا جاقسى. كۇشتەر تەڭەسەدى.
12) ورتالىق ازيا ەلدەرى دە بۇل كەلىسىمدەر بويىنشا رەسمي مالىمدەمە جاسامادى. ەشكىم اقتالىپ جاتۋعا ءماجبۇر ەمەس.
13) ءبىر جاعىنان بۇل دا دۇرىس بولدى. ءبىر ءۇتىر قويىلىپ بولاشاقتاعى جوسپارلاردى ايقىنداپ الاتىن. ايتپاقشى، جاقىن كۇندەرى تۇركى ەلدەرى «اقساقالدار القاسى» سولتۇستىك كيپرگە بارىپ ەل پرەزيدەنتى ەرسىن تاتارمەن جولىعادى ەكەن. وسىنداي كەزدەسۋلەر جاراسادى. بۇدان ارتىق ەمەس. وسىنىڭ ءوزى انادولى جۇرتىنىڭ ەكپىنىن باسادى دەپ ويلايمىن. بۇل جاعدايلار بولماي تۇرعاندا بىلتىر سولتۇستىك كيپردەگى گيرنە قالسىندا پرەزيدەنت ەرسىن تاتار مىرزامەن جولىعۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى. بۇل كىسىنىڭ ءوزى سول كەزدە ءبارىن تۇسىنەتىنىن جاقسى جەتكىزگەن.
