جاقىندا الەۋمەتتىك جەلىدە «قازاقستانيا» دەگەن ءسوزدى تۇسىنبەي، ورىنسىز سىن ايتىلىپ ەدى. وسىعان بايلانىستى بەلگىلى اكادەميك ءادىلحان بەكدىلداۇلى بايباتشا اعامىز تۇسىنىك بەرىپتى. سول سۇحباتتى وزدەرىڭىزبەن ءبولىسۋدى ءجون سانادىق.
بەلگىلى عالىم، گەولوگيا-مينەرالوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ۇلتتىق جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ءادىلحان بايباتشاعا گەولوگيا عىلىمى تۋرالى، جەر قىرتىسىن زەرتتەۋ ماسەلەلەرى جايلى ساۋال قويعان ەدىك.
– ءادىلحان بەكدىلداۇلى، پرەزيدەنت جاس عالىمدارمەن كەزدەسۋىندە: «ينجەنەر قايتادان مارتەبەلى ءارى ەكونوميكالىق جاعىنان ءتيىمدى ماماندىققا اينالدى، سوڭعى جىلدارى جاستاردىڭ تەحنيكالىق ماماندىققا دەگەن ىنتا-ىقىلاسى ارتا تۇسۋدە» دەپ ينجەنەر ماماندىعىن دايارلاۋدىڭ ماڭىزىنا ەرەكشە توقتالعان ەدى. ءسىز حح عاسىردا «ينجەنەرلىك گەولوگيا» ماماندىعى بويىنشا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان ءبىرىنشى قازاقسىز. بۇل ماماندىققا قالاي كەلدىڭىز؟ اڭگىمەنى وسىدان باستاساق.
– مەنىڭ بۇكىل عۇمىرىم – گەولوگيا، جەر قىرتىسىن گەولوگيالىق بارلاۋ جانە ينجەنەرلىك گەولوگيا عىلىمىمەن بايلانىستى. ءوزىم كەزىندە،وسىدان جارتى عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ گەولوگيالىق بارلاۋ فاكۋلتەتىن ءبىتىردىم.
اكادەميك قانىش ساتباەۆتىڭ بۇكىل دۇنيەجۇزىنە جايىلعان داڭقىنىڭ ارقاسىندا 50, 60, 70-جىلدارى قازاق جاستارى جاپپاي گەولوگيا عىلىمى مەن ينجەنەرلىك ماماندىقتارعا كەلە باستادى. سول ۇلى دۇرمەكتىڭ ىشىندە ءبىز دە بولدىق. ول كەزدە گەولوگيا عىلىمى مەن ينجەنەرلىك ماماندىقتىڭ بەدەلى دە اسا زور بولاتىن. رومانتيكاسى قانداي ەدى!
گەولوگيا عىلىمىنىڭ ءوزى سان الۋان سالادان تۇرادى. سونىڭ ءبارى جەر قىرتىسىن، ونىڭ قازبا بايلىقتارىن زەرتتەۋمەن اينالىسادى. قازاقستان سياقتى جەر كولەمى جونىنەن الەمدە توعىزىنشى ورىن الاتىن، قويناۋى قازىناعا تولى مەملەكەتتە بۇل ەڭ الدىڭعى شەپتە تۇرۋعا ءتيىستى عىلىم. اكادەميك ساتباەۆ وسىنى جاقسى تۇسىنگەن. ءوزى گەولوگيا عىلىمىنىڭ وداق بويىنشا، دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدە تانىلعان عۇلاماسى بولۋمەن قاتار،اكادەميكتەر ش.ەسەنوۆ، ا.ابدۋلين باستاعان گەولوگيانىڭ قازاقستاندىق مىقتى عىلىمي مەكتەبىن قالىپتاستىرىپ كەتتى.
ءوزىم جايلى ايتار بولسام، مەن 1977 جىلى قاراعاندى كومىر كەنىشتەرىن كەشەندى تۇردە گەولوگيا-گەوفيزيكالىق تۇرعىدان زەرتتەۋ تاقىرىبىنا ارنالعان كانديداتتىق ديسسەرتاتسيامدى دنەپروپەتروۆسك كەن ينستيتۋتىندا قورعادىم. 80 جىلدارى قاراعاندى پوليتەحنيكالىق ينيستيتۋتى جەزقازعان فيليالىندا ۇستازدىق جاساپ، فاكۋلتەت دەكانى بولدىم. كەيىن 1991 جىلى لەنينگراد كەن ينستيتۋتىنىن عىلىمي كەڭەسىندە «زاكونومەرنوستي فورميروۆانيا ينجەنەرنو-گەولوگيچەسكيح ۋسلوۆي مەستوروجدەني ۆ تەرريگەننىح فورماتسياح تسەنترالنوگو كازاحستانا» دەگەن تاقىرىپتا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيامدى ويداعىداي قورعاپ شىقتىم. ۇزاق جىلدار بويى ق.ساتباەۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق تەحنيكالىق ۋنيۆەرستيتەتىندە پروفەسسور، كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، وقۋ-ادىستەمە دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى، باس عالىم حاتشى كىزمەتىن اتقارىپ، قازاق-بريتان تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە كافەدرا مەڭگەرۋشى، دەكان بولىپ گەولوگيا سالاسىندا ينجەنەر ماماندارىن دايارلاۋعا قال-قادىرىمىزشە ۇلەس قوستىق.
ءسىز پرەزيدەنت ق.توقاەۆتىڭ ينجەنەر ماماندىعىنىڭ قازاقستان ءۇشىن ەرەكشە ماڭىزدى ەكەندىگى جونىندەگى پىكىرىن دۇرىس اتاپ ءوتتىڭىز. قازىر قازاق جاستارىنىڭ جاپپاي وسى ماماندىققا كەلۋى سياقتى جاعىمدى تەندەنتسيا باستالدى. بولاشاعىن ويلايتىن، عىلىم مەن تەحنيكانىڭ، وسى زامانعى تەحنولوگيانىڭ العى شەبىندە بولامىن دەگەن ەل ءۇشىن بۇل وتە ماڭىزدى ءۇردىس دەپ بىلەمىن. وسىنى جەر-جەردە قولداپ اكەتۋىمىز كەرەك.
– الايدا قازاق جاستارىنىڭ جاڭا ءوزىڭىز ايتقان ينجەنەر ماماندىعىنا دەگەن قۇشتارلىعى 90 جىلدارى كۇرت باسەڭدەپ كەتتى. ونىڭ سىرى نەدە دەپ ويلايسىز؟
– ونىڭ ەكى سەبەبى بار. توقسانىنشى جىلدارى كەڭەس زامانىندا مارتەبەسى دە، بەدەلى دە زور بولعان عىلىمعا دەگەن كوزقاراس تومەندەپ كەتتى. بولاشاعىنان ءوزىمىز زور ءۇمىت كۇتكەن جاس عالىمداردىڭ ۇلكەن ءبىر توبى عىلىمنان بيزنەسكە اۋىستى. بۇل ءۇشىن ولاردى كىنالاۋعا بولماس. شىنىن ايتقاندا، قازاقستاندا توقسانىنشى جىلدارى ەكونوميكادا ناعىز نارىقتىققاتىناستاردى قالىپتاستىرعاندار ءدال وسى عىلىم ارقىلى بيزنەسكە كەلگەن ازاماتتار ەدى. ويتكەنى ولار كەز كەلگەن ماسەلەگە عىلىمي ويلاۋ جۇيەسى ارقىلى قارايدى. كەيىن ولاردىڭ ۇلكەن ءبىر توبى ساياساتقا، مەملەكەت باسقارۋ ىسىنە كەلدى.
ەكىنشى جانە باستى سەبەبى: توقسانىنشى جىلدارى قازاقستاننىڭ ەڭ ءىرى الپاۋىت كاسىپورىندارىنىڭ شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭقولىنا ءوتۋى. ولار ەلىمىزدىڭ قازبا بايلىقتارىن وڭاي جولمەن يگەرىپ، تەزىرەك پايدا تابۋدىڭ جولىنا ءتۇستى. جاڭا تەحنولوگيانى ەنگىزبەدى، قوسىمشا گەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارىمەن مۇلدە اينالىسپادى.
ماسەلەن، كەزىندە اكادەميك ق.ساتباەۆ اشقان ورتالىق قازاقستاننىڭ اسا باي مەتالل، كومىر كەندەرىن يگەرگەن ۇندىلىك ينۆەستوردىڭ «ارسەلور-ميتتال» كومپانياسى وزىنە دەيىن اشىلعان، بارلانعان، كەن قورى انىقتالعان، تەحنولوگياسى جۇمىس ىستەپ تۇرعان مول بايلىقتى جەكە دارا يەلەنىپ، اشىقتان اشىق توناۋعا كوشتى. جاڭا تەحنيكا، تەحنولوگيا اكەلمەدى. وراسان زور كەنورنىنا يە بولا وتىرىپ، قوسىمشا گەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزبەدى، وعان ەشقانداي قاراجات تا، كوڭىل دە بولمەدى. مۇنىڭ اتىن قازاقستان بايلىعىن ناعىز جابايىلىقپەن توناۋ دەۋگە بولادى.
«ارسەلور-ميتتال» بولاشاقتى ويلاعان ينۆەستور بولسا، ەلىمىز بەن شەتەلدەگى تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتەردە كاسىپورىنعا قاجەت ينجەنەر كادرلارىن دايارلاۋمەن اينالىسۋى كەرەك ەدى. ول مۇنى مۇلدە جىلى جاۋىپ قويىپ، ءوز ەلىنەن ينجەنەر مەن مەنەدجەرلەر شاقىردى. ناتيجەسىندە،ءبىزدىڭ قانشاما تالانتتى ينجەنەرلەرىمىزجۇمىسسىز قالدى.
قازىر ول كەتتى. سوڭىندا تاۋ-تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ، كەن قالدىقتارى قالدى. شەتەلدە مۇنىڭ ءبارى قالدىقسىز تەحنولوگيا بويىنشا يگەرىلىپ، وڭدەلەدى. سوندىقتان ءبىز الداعى ۋاقىتتا ەلىمىزگە كەلگەن ءاربىر شەتەلدىك ينۆەستورعا قوسىمشا گەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە، ينجەنەر كادرلارىن دايارلاۋ جونىندە الدىن الا قاتاڭ تالاپتار قويۋىمىز كەرەك.
– پرەزيدەنتىمىز ق.توقاەۆتىڭ باستاماسىمەن اتا زاڭىمىزعا 2022 جىلعى 6 ماۋسىمىنداەنگىزىلگەن وزگەرىسىنە سايكەس قازىر «جەر جانە ونىڭ قويناۋى، سۋ كوزدەرى، وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسى، باسقا دا تابيعي رەسۋرستار حالىققا تيەسىلى» ەمەس پە؟
– دۇرىس ايتاسىز. اتا زاڭىمىزدىڭ ءدال وسى 6-بابىندا: «مەنشىك مىندەت جۇكتەيدى، ونى پايدالانۋ سونىمەن قاتار قوعام يگىلىگىنە دە قىزمەت ەتۋگە ءتيىس» دەپ جازىلعان. حالىق بايلىعىن تەكتەن-تەك تاراتىپ بەرۋگە بولمايدى، ينۆەستورلارعا قوعام يگىلىگىنە قىزمەت ىستەيتىن مىندەت جۇكتەۋ كەرەك. ونىڭ ءمانىسى – سول كەن ورنى ورنالاسقان ەلدى مەكەنگە، قورشاعان ورتاعا قۇرمەتپەن، قامقورلىقپەن قاراۋ، حالىققا تيەسىلى بايلىقتى ۇقىپپەن، ۇنەممەن يگەرۋ دەگەن ءسوز. «الاعان قولدىڭ بەرەگەن بولۋىن» قاداعالاۋ كەرەكدەپ بىلەمىن.
مەن كەيىنگى جىلداردا نورۆەگيانىڭ وسلو، اۋستراليانىڭ بريسبەن جانە وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيپتاۋن قالالارىندا وتكەن حالىقارالىق گەولوگيالىق كونگرەستەرگە قاتىستىم. سونىڭ بارىندە كەنورىنداردى يگەرۋ بارىسىندا، ەڭ الدىمەن، ادامنىڭ دەنساۋلىعى مەن قورشاعان ورتانىڭ ەكولوگياسى ءبىرىنشى ورىنعا قويىلادى. وتارشىلدىق زامانداعى جەر قويناۋىن، ونىڭ قازبا بايلىقتارىن جابايى جولمەن توناۋ الدەقاشان كەلمەسكە كەتكەن. ءبىز بۇگىنىمىزدى عانا ەمەس، ەرتەڭىمىزدى، بولاشاعىمىزدى دا ويلاۋىمىز كەرەك.
گەولوگيا عىلىمى ساتباەۆ زامانىمەن سالىستىرعاندا عىلىم مەن تەحنيكانىڭ، اقپاراتتىق، ساندىق جانە كومپيۋتەرلىك تەحنولوگيانىڭ كەرەمەت دامۋىنىڭ ارقاسىندا كوپىلگەرىلەپ كەتتى. اكادەميك ساتباەۆ ءوزىنىڭ عاجايىپ عىلىمي تۇيسىگى، تۋعان جەرىنە دەگەن زور ماحابباتى جانە حالقىما قىزمەت ەتسەم دەگەن يگى تىلەگىنىڭ ارقاسىندا قاراپايىم عانا گەولوگيالىق قۇرالداردىڭ وزىمەن-اق اسا زور كەن ورىندارىن اشىپ، قازاقستاننىڭ مەتاللوگەنيالىق كارتاسىن جاساپ كەتتى. بۇگىنگى بۋىن سونى باسشىلىققا الىپ، گەولوگيا عىلىمىن العا جىلجىتۋى قاجەت.
– ول ءۇشىن نە ىستەۋ قاجەت دەپ ويلايسىز؟
– پرەزيدەنت ق.توقاەۆ ايتقان عىلىمعا، ينجەنەرلىك ماماندىققا كەلگەن قازاقتاردىڭ جاس بۋىنىن جاڭا ماقساتقا جەگۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن وسى زامانعى تەحنيكا جانە تەحنولوگيامەن جاراقتانعان جاڭا لابوراتوريالار اشۋ قاجەت. مەن قازىر وسىنداي «يننوۆاتسيالىق گەولوگيا-مينەرالوگيا لابوراتورياسىن» اشىپ، وسى باعىتتاعى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ كەلەمىن. ءدال وسى لابوراتوريا نەگىزىندە العاشقى ماگيسترلەر مەن رhD-لار دا دايارلانا باستالدى. وسىنداي لابوراتوريا، عىلىمي ورتالىقتار ءاربىر تەحنيكالىق ۋنيۆەرcيتەتتە بولۋى كەرەك. تاجىريبەمەن بولىسۋگە ءبىز ارقاشان ءازىرمىز.
– كەيىنگى جىلداردا قوعامدا گەولوگيا ءپانىن ورتا مەكتەپتەردە وقىتۋ ماسەلەسى ءجيى كوتەرىلە باستادى. بۇعان قالاي قارايسىز؟
– وتە دۇرىس قارايمىن ءارى قوس قولىمدى كوتەرىپ قولدايمىن. جالپى، ءدال وسى ماسەلەگە كەلگەندە ءبىز دامىعان ەلدەردەن كوپ ارتتا قالىپ قويدىق. باتىس ەلدەرىنىڭ ورتا مەكتەپ باعدارلامالارىندا باياعىدان-اق «گەولوگيا» ءپانى بار. ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن ونى «گەوگرافيا» ءپانى شەڭبەرىندە وقىتىپ كەلەمىز. جالپى، باتىس ەلدەرىندە جوعارى سىنىپتارعا كەلگەندە وقۋشىلارعا بىزدەگىدەي بارلىق پاندەردى تۇگەلدەي مىندەتتەپ وقىتپايدى. وقۋشىنىڭ، اتا-اناسىنىڭ قالاۋىمەن، بالانىڭ ءوز ىقىلاسىنا قاراي، كۇردەلى پاندەردى بولاشاق ماماندىعىنا سايكەس تاڭداپ، تالداپ وقىتادى. ماسەلەن، فيزيكا-ماتەماتيكا، حيميا-بيولوگيا، گەولوگيا-مينەرالوگيا، قوعامدىق عىلىمدار دەگەن سياقتى.
ساتباەۆ، اۋەزوۆ، مارعۇلان سەمەيدەگى كەيىن تەحنيكۋم بولعان سەميناريانى بىتىرگەن. سول ورتا مەكتەپ دەڭگەيىندەگى قاراپايىم وقۋ ورنىندا فيزيكا، حيميا، بوتانيكا، گەوگرافيامەن قاتار «مينەرالوگيا مەن گەولوگيا» دا دەربەس ءپان رەتىندە وقىتىلعان. ساتباەۆتىڭ كەيىن ۇلى گەولوگ بولىپ قالىپتاسۋىنا مەكتەپتە وقىعان ءدال وسى ءپان سەپتىگىن تيگىزگەن. سوندىقتان «گەولوگيا» ءپانىن ورتا مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزۋ يدەياسى وتە دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن. گەولوگيا – جاراتىلىستانۋ تۋرالى بارلىق عىلىمداردىڭ قاينار باستاۋىندا تۇرعان ءپان.
– ورتالىق قازاقستان، قاراعاندى، جەزقازعان وڭىرىندەگى اسا ءىرى كەنورىنداردىڭ قورى مەن ولاردى ۇتىمدى ءارى ءتيىمدى پايدالانۋعا ارنالعان ونداعان عىلىمي ەڭبەكتەر مەن مونوگرافيالار جازىپ، ءتىپتى عىلىمي جاڭالىق رەتىندە اۆتورلىق كۋالىك تە العان عالىمسىز. ەڭبەكتەرىڭىزدىڭ ءبىر بولىگى تاريحي گەولوگيا مەن پالەونتولوگياعا ارنالىپتى. بۇل – جاڭالىققا قۇمار جاستاردى ەرەكشە قىزىقتىراتىن تاقىرىپ. وسى سالاعا قالاي كەلدىڭىز؟
– بۇل كەن ماماندىعىن تاڭداعان كەز كەلگەن ستۋدەنتتىڭ العاشقى كۋرستاردا وقيتىن ءپانى. ءوزىڭىز ايتقانداي، وتە قىزىق ءارى تانىمى مول عىلىم سالاسى. ادامزات تاريحى – وتە قىسقا تاريح. بىزگە جەتكەن جازبا دەرەكتەر تاريحى – شۋمەر زامانىنداعى قىش تاقتايشالاردان جەتكەن 5-6 مىڭ جىلدىق تاريح. ال جەردىڭ تاريحى تىم ۇزاق، ول ميلليون ەمەس، ميللياردپەن ولشەنەدى. ەندى ناقتى سۇراعىڭىزعا ناقتى جاۋاپ بەرەيىن.
مەن وسىدان 13 جىل بۇرىن ۋنيۆەرسيتەتتە ۇزاق جىلدار بويى وقىعان لەكتسيالارىمنىڭ نەگىزىندە قازاق تىلىندە «پالەونتولوگيا جانە تاريحي گەولوگيا» دەگەن كولەمى 378 بەتتىك ىرگەلى وقۋلىق جازدىم. وعان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، گەولوگيا-مينەرالوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ع.ەرعاليەۆ باستاعان رەتسەنزەنتتەر وڭ پىكىر جازىپ، قولدادى. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى رەسمي تۇردە وقۋلىق رەتىندە بەكىتتى.
وسى وقۋلىقتا جەردىڭ 4,6 ميلليارد جىلدىق وتە ۇزاق تاريحىنا قاتىستى قازىرگى عىلىمي كوزقاراستار جۇيەسىن، ونىڭ قابىق-قاباتتارىنىڭ دامۋى، تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋى، وركەندەۋىن جان-جاقتى كورسەتتىم. وندا جەر بەتىندەگى سۋپەركونتينەنتتەردىڭ ءتۇزىلۋى مەن ولاردىڭ دەربەسكونتينەنتتەرگە ىدىراۋى قازاقستاننىڭ جەر تاريحىمەن تىعىز بايلانىستا زەرتتەلدى. مەنى ەرەكشە قۋانتاتىنى 13 جىلدان بەرى گەولوگيا جانە كەنورىنداردى بارلاۋ، كەن ءىسى جانە مۇناي-گاز ءىسى ماماندىقتارى بويىنشا ءبىلىم الاتىن ستۋدەنتتەر «پالەونتولوگيا مەن تاريحي گەولوگيا» ءپانىن وسى وقۋلىقپەن وقىپ كەلەدى.
پالەونتولوگتار دا ارحەولوگتار سياقتى. ارحەولوگتار ادام مەن ونىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ تاريحىن زەرتتەسە، ءبىز ميللياردتاعان، ميلليونداعان جىلدارعا تەرەڭدەپ، جەر جانە ونى مەكەندەگەن جان-جانۋار مەن وسىمدىكتەر الەمىنىڭ تاريحىن زەرتتەيمىز.
وسىدان 2,6 ميلليارد جىل بۇرىن جەر بەتىندە مونوگەيا دەيىن سۋپەركونتينەنت بولسا، 1,8 ميلليارد جىل بۇرىن مەگاگەيا، ال 300 ميلليون جىل بۇرىن پانگەيا دەگەن تاعى ءبىر الىپ كونتينەنت ورنىقتى. پانتالاسسا اتتى الەمدىك مۇحيت قورشاپ تۇرعان سۋپەركونتينەنتتىڭ (مەن ونى قۇجبان دەيمىن) قاتپارلانۋ ناتيجەسىندە وڭتۇستىكتە گوندۆانا، ال سولتۇستىككە لاۆرازيا سۋپەرقۇرلىعى پايدا بولدى. ولار بىرتىندەپ جىكتەلىپ، كونتينەنتتەن لاۆرەنتيا، بالتيكا، ءسىبىر نەمەسە انگاريدا، قازاقستانيا تاعى باسقا قۇرلىقتار ءبولىنىپ شىقتى. مەنىڭ وقۋلىعىمدا 111 سۋرەت، 19 كەستە بار. ءبارى سوندا كورسەتىلگەن.
–كەيىنگى كەزدە ءدال وسى «قازاقستانياعا» بايلانىستى كەيبىر بلوگەرلەر الەۋمەتتىك جەلىدە داۋ ايتا باستاعان سياقتى. بۇعان نە دەر ەدىڭىز؟
– بۇل الەم پالەونتولوگتارى مەن تاريحي گەولوگيا سالاسىنىڭ عالىمدارى باياعىدا مويىنداعان عىلىمي اتاۋ. قازاق، ورىس، اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز تاعى باسقا تىلدەردەگى جارىق كورگەن وقۋلىقتار، وقۋ قۇرالدارى مەن عىلىمي انىقتامالىقتار جانە الەمدىك ەنتسيكلوپەديالارعا الدەقاشان ەنگەن تەرمين.
پانگەيا ىدىراعان كەزدە-اق «قازاقستانيا» دەگەن ميكروكونتينەنت تۇزىلگەن. ول عالامشار قوزعالىسى، قۇرلىقتاردىڭ ىدىراۋى، ءتۇيىسۋى، بىرىگۋى ناتيجەسىندە ۇنەمى ورىن اۋىستىرىپ وتىرعان، بىراق ەشقاشان جوعالىپ كەتپەگەن.
كەڭەس زامانىندا كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، كوپتەگەن بەدەلدى شەتەلدىك اكادەميالاردىڭ اكادەميگى ۆ.حايننىڭ الەمنىڭ بىرنەشە تىلىنە اۋدارىلعان «تەكتونيكا كونتينەنتوۆ ي وكەانوۆ» اتتى كلاسسيكالىق مونوگرافياسىندا: «درەۆنيە پلاتفورمى – كراتونى، ۆ ۆەندە – راننەم پالەوزوە ۆستۋپيلي ۆ پليتنۋيۋ ستاديۋ سۆوەگو رازۆيتيا. پري ەتوم زناچيتەلنايا چاست گوندۆانى راسپولاگالاس ۆ ۆىسوكيح شيروتاح يۋجنوگو پولۋشاريا، وستالنايا ۆمەستە س سەۆەرنىم ي يۋجنىم كيتاەم ۆ نيزكيح شيروتاح توگو جە پولۋشاريا، ا لاۆرەنتيا، سيبير ي كازاحستانيا – ۆ نيزكيح شيروتاح سەۆەرنوگو پولۋشاريا»، – دەپ انىق كورسەتىلگەن. مەن سىزگە بۇل دايەكسوزدى ونىڭ 2001 جىلى شىققان كىتابىنان كەلتىرىپ وتىرمىن. ال «قازاقستانيا» ميكروكونتينەنتى جايلى دەرەكتى مەن ءوز لەكتسيالارىمدا ودان 15-20 جىل بۇرىن كەلتىرگەنمىن. بۇل تۇجىرىم قازىر عالىمدا ءبىرجولاتا ورنىقتى.
الەمدەگى ەڭ بەدەلدى ەنتسيكلوپەديا، جەر ءجۇزىنىڭ ەڭ ايتۋلى عالىمداردىڭ قاتىسۋىمەن شىعارىلاتىن«بريتاننيكا» ەنتسيكلوپەدياسى. كەرەك دەسەڭىز، وسى ەنتسيكلوپەديانىڭ «سيلۋر» كەزەڭىنە قاتىستى ماقالاسىندا «قازاقستانيا» ميكروكونتينەنتى ءبىر ەمەس، ءۇش مارتە اتالادى. وسى «بريتاننيكادا» ارنايى كارتا دا بەرىلگەن. وندا لاۆرازيا، بالتيكا، بەرەنتسيا، سىبىرمەن بىرگە پالەوتەتيس تەڭىزىنىڭ ۇستىندە تۇرعان قازاقستانيا ميكروقۇرلىعىنىڭاتاۋى دا، ورنالاسقان جەرى دە تايعا تاڭبا باسقانداي انىق كورسەتىلگەن. بۇدان ارتىق قانداي دالەل كەرەك؟!
قۇرلىقتار ميللياردتاعان جىلدار بۇرىن پايدا بولعانىمەن، ولاردىڭ اتاۋلارى ءبىزدىڭ زامانىمىزدا شىققان. وسىنى اجىراتا ءبىلۋ كەرەك. ماسەلەن، لاۆرەنتيا كونتينەنتى نەگىزىندە كەيىن سولتۇستىك امەريكا قۇرلىعى قالىپتاسقان. ول وسى كۇنگى اقش پەن كانادا اۋماعىنداعى اۋليە لاۆرەنتي وزەنىنىڭ اتاۋىنان شىققان. وزەنگە مۇنداي اتاۋدى 1535 جىلى فرانتسۋز زەرتتەۋشىسى جاك كارتە بەرگەن، ال لاۆرەنتيا قۇرلىعى 350 ميلليون جىل بۇرىن پايدا بولعان. اقش پەن كانادادا ەشكىم «بۇل قالاي؟» دەپ شۋ شىعارىپ جاتقان جوق.
«بەلدەۋ» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن «بالتيكا» اتاۋى دا انتيكالىق داۋىردە عىلىمي اينالىسقا تۇسكەن. ال قۇرلىق لاۆرەنتيامەن ءبىر مەزگىلدە پايدا بولعان. بالتيكانى كەيبىر عالىمدار«فەننوسارماتيا» دەپ تە اتايدى. بۇل اتاۋدى 1922 جىلى نەمىس عالىمى گ.شتيللە ۇسىنعان. فەننيا – وسى كۇنگى فينليانديانىڭ انتيكالىق داۋىردەگى اتاۋى، ال سارماتتار قازاق دالاسىندا وسىدان ەكى مىڭ جىلدان استام ءومىر سۇرگەن ساق تايپالارىنىڭ ءبىر بولىگى.
ال ەندى مىناعان نازار اۋدارىڭىز: بالتيكا نەمەسە «فەننوسارماتيا» كەمبريگە دەيىن، وسىدان ەكى ميلليارد جىل بۇرىن تۇزىلگەن. ال مۇنىمەن سالىستىرعاندا فينليانديانىڭ پايدا بولعانى كۇنى كەشە عانا، بىراق «نەگە بۇلاي؟» دەپ داۋ شىعارىپ جاتقان ءفينندى كورگەن ەمەسپىن.
– جەر تاريحى تۇرعىسىنان العاندا ەجەلگى «قازاقستانيا» مەن بۇگىنگى قازاقستاننىڭ اراسىندا تىكەلەي بايلانىس بار دەيسىز عوي؟
– ءدال سولاي. جەردىڭ تاريحى تىم ۇزاق. ءبىز ادامزات تاريحىن مىڭجىلدىق، عاسىر، جىل، ايمەن ولشەيمىز عوي. جەر تاريحىنىڭ دا ءوز ولشەمدەرى بار. جەر بەتىندەگى تەكتونيكالىق ۋاقىت بولىكتەمەلەرى اكرون، ەون، ەرا، داۋىرلەرمەن ولشەنەدى. ميللياردتارمەن ولشەنەتىن كەزەڭدەردە قۇرلىقتار تۇزىلەدى، قوزعالادى، ىدىرايدى، تۇيىسەدى، بىرىگەدى. قازاقستانيا ميكروقۇرلىعى دا وسىنداي ۇزدىكسىز ۇدەرىستەردىڭ ناتيجەسىندە وسى كۇنگى قازاقستان اۋماعىنا كەلىپ ورنىققان. ونىڭ باستاپقى كولەمى 1,3 ميلليون شارشى كيلومەتر بولعان. بۇل – بۇگىنگى قازاقستاننىڭ جارتىسىنا جۋىعى. مەنىڭ وقۋلىعىمدا جەردەگى تەكتونيكالىق قۇبىلىستاردىڭ ءار كەزەڭىندە قازاقستانيانىڭ قالاي جىلجىپ، بۇگىنگى ورىنعا قالاي كەلگەنى ارنايى كارتا-سىزبالاردا ناقتى كورسەتىلگەن.
– قازاقستاننىڭ جەر بايلىعى تۋرالى كوپ ايتىلادى. ول قاي كەزەڭدەردە پايدا بولعان؟
– بۇل – ۇلكەن اڭگىمە. مۇنىڭ ءبارى ساتباەۆتىڭ ادال شاكىرتى، اكادەميك ايتمۇحامەد ابدۋلين اعامىز «قازاقستاننىڭ گەولوگياسى مەن مينەرال رەسۋرستارى» اتتى ىرگەلى ەڭبەگىندە جانە مەنىڭارداقتى ۇستازىم عاپپار ەرعاليەۆتىڭ «تومەنگى پالەوزويداعى قازاقستاننىڭ ستراتيگرافياسى مەن پالەونتولوگياسى» اتتى مەملەكەتتىك سىيلىققا يە بولعان مونوگرافياسىندا، باسقا دا گەولوگ عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىندە جان-جاقتى كورسەتىلگەن.
مەنىڭ جوعارىدا اتالعان وقۋلىعىمدا نەگىزىنەن كەمبري، وردوۆيك، سيلۋر، دەۆون داۋىرلەرىندە پايدا بولعان قازاقستاننىڭ قازبا بايلىقتارى مەن كەنورىندارى تۇگەل اتالىپ، ونىڭ كارتاسىنا دەيىن كورسەتىلگەن. ماسەلەن، كەمبريدە قازاقستانداعى بوزشاكول مىس كەنورنى، قاراتاۋداعى فوسفوريتتەر الابى پايدا بولسا، وردوۆيكتە قازاقستانداعى التىن كەندەرى تۇزىلگەن. سيلۋر جانە دەۆون داۋىرلەرىندە التايداعى پوليمەتالل كەنورىندارى، ورتالىق قازاقستانداعى قورعاسىن-مىرىش، تەمىر-مارگانەتس كەندەرى قالىپتاسقان. قاراعاندى، شۇباركول جانە قاراجىرداعى كومىر كەندەرى اتى ايتىپ تۇرعانداي تاسكومىر داۋىرىندە پايدا بولعان. بايقايسىز با، بۇگىنگى قازاقستان ەجەلگى قازاقستانيادا تۇزىلگەن كەنورىندارىنىڭ يگىلىگىن كورىپ وتىر. بۇدان ارتىق قانداي بايلانىس بولۋى مۇمكىن؟!
ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا وتىز جىلدان استام عانا ۋاقىت ءوتتى. كەڭەس زامانى «قازاقستان»دەگەن جەكە مەملەكەت تە، اتاۋ دا بولماعان دەگەن وتارشىلدىق تەزيستى سانامىزعا ءسىڭىرىپ تاستادى. ولاردىڭ ۇعىمىندا «قازاقستان» دەگەن اتاۋ تەك كەڭەستىك كەزدە پايدا بولعان، ال «قازاق حاندىعىنىڭ» ارعى جاعىندا قازاق دەگەن ۇلت بولماعان سياقتى. بۇل وتە قاتە عانا ەمەس، وتە قاۋىپتى تۇسىنىك!
مەنىڭ ويىمشا، مۇنداي عىلىمعا جات پىكىر ەكى ءتۇرلى جاعدايدا ايتىلۋى مۇمكىن. ءبىرىنشىسى – بىلىمسىزدىكتەن. مۇندايدا كەشىرۋگە بولادى. ەكىنشىلەرى – ارام پيعىلدان. ولاردىڭ قۇلاعىنا «قازاق»، «قازاقستان»، «قازاقستانيا» دەگەن سوزدەر تۇرپىدەي ءتيۋى مۇمكىن. ارام پيعىلداعىلار ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ دا، جەرىمىزدىڭ دە تاريحىن مويىنداماۋعا تىرىسادى. مۇندايلاردىڭ بىلمەگەنىن ۇقتىرىپ، جونگە سالۋ قاجەت.
قازاق جەرىنىڭ دە، حالقىنىڭ دا تاريحى – وتە باي تاريح. تەك سونى زەرتتەپ قانا قويماي، ۇعىنىقتى تىلمەن جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا سىڭىرە ءبىلۋىمىز كەرەك.
– جاستار عىلىمعا قىزىعۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ قانداي كەڭەس ايتاسىز؟
– «عىلىمعا كەلىڭدەر» دەيمىن. بۇل – شەت-شەگىن ەشكىم ءالى تانىپ بولماعان عاجايىپ الەم. اشىلماعان جاڭالىقتار قانشاما؟!
نۋكلەين قىشقىلىن 1868 جىلى يوگانن ميشەر دەگەن شۆەيتسارلىق عالىم اشقان. كەيىن 1939 جىلى عالىمداردىڭ ۇلكەن ءبىر توبى ودان رنك (ريبونۋكلەين قىشقىلىن) ءبولىپ شىعاردى. ال وسى جاقىندا عانا بيىلعى جىلدىڭ مەديتسينا جانە فيزيولوگيا سالاسىنداعى نوبەل سىيلىعىنامەريكالىق ۆيكتور ەمبروس پەن گەري راۆكانعا گەنەتيكادا ەرەكشە رول اتقاراتىن ميكرو-رنك-نى اشقانى ءۇشىن بەردى. كوردىڭىز بە؟ عىلىم ۇزدىكسىز دامۋ ۇستىندە. بىزگە بارلىق سالاداعى عالىمدار كەرەك. گەولوگ-ينجەنەر رەتىندە تۋعان جەرىنىڭ بايلىعىن ەسەلەۋدى العا قويعان جاستارعا گەولوگياماماندىعىنا كەلىڭدەر دەيمىن.
بيىل ءساۋىر ايىندا ق.توقاەۆ عالىمداردىڭ ۇلكەن ءبىر توبىمەن كەزدەسىپ، قازاق عىلىمىنىڭ الدىنا جاڭا مىندەتتەر قويدى. ماعان پرەزيدەنتتىڭ ەكونوميكانى وركەندەتۋ ءۇشىن عىلىمدى دامىتۋ كەرەك جانە ۇلتتىق ەكونوميكاداعى ستراتەگيالىق ماقساتتاردى شەشۋ ءۇشىن عىلىمدى ءىرى وندىرىسپەن بايلانىستىرۋ قاجەت دەگەن ەكى تەزيسى ەرەكشە ۇنادى. وسىنى قازاقستاننىڭ الپاۋىت كاسىپورىندارىن ءوز مەنشىگىنە العان ينۆەستورلارۇنەمى باسشىلىققا الۋى كەرەك.
قازاقستاننىڭ بولاشاعى – عىلىمدا، ال ونى العا اپاراتىن جاستار. سوندىقتان ءوز ەلىنىڭ، ءوز حالقىنىڭ بولاشاعىن ويلايتىن جاس ۇرپاق وكىلدەرى عىلىمعا كوپتەپ كەلگەنى دۇرىس.
– اسەرلى اڭگىمەڭىزگە كوپ راقمەت!
اڭگىمەلەسكەن گۇلزينا بەكتاس
”ايقىن” گازەتىنەن الىندى
