پەداگوگ اياتجان احمەتجان قازىرگى ءبىلىم جۇيەسىن شيراتۋ جانە سالاداعى قوردالانعان ماسەلەلەردى شەشۋ جولدارى تۋرالى ءوز ۇسىنىستارىمەن بولىسەدى.
قازاقستاندا سوڭعى 5 جىلدا جەكەمەنشىك مەكتەپتەر سانى ارتىپ كەلەدى. رەسمي ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، 2016 جىلى ەلىمىزدە 112 مەكتەپ بولسا، 2023 جىلدىڭ وقۋ جىلىندا 551 مەكتەپكە دەيىن جەتكەن. ال مەملەكەت مەنشىگىندەگى مەكتەپتەر كەرىسىنشە قىسقارۋدا. بۇل ەلىمىزدەگى ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرا الا ما؟ جەكە مەنشىك مەكتەپ قانداي ماسەلەنى شەشپەك؟
بۇل تۋرالى “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى بەلگىلى ۇستاز، ءبىلىم ساراپشىسى، «Qazbilim» ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى اياتجان احمەتجانمەن سۇحباتتاستى.
«ورتا مەكتەپتەردىڭ جاعدايى سىن كوتەرمەيدى»
— اياتجان مىرزا، قازاقستاننىڭ قازىرگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قالاي باعالايسىز؟
– قازىرگى ەلىمىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن 3 دەپ باعالاۋعا بولادى. سەبەبى، ساپا وسىنداي. قازاقستاننىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدەگى وليمپيادالاردان كورسەتكىشى جوعارى. دەگەنمەن، بۇل ەلىمىزدەگى ءبىلىم بەرۋ ساپاسىنىڭ جالپى كورسەتكىشىن كورسەتپەيدى. ويتكەنى، وليمپيادالاردان جەتىستىككە جەتەتىندەر ساناۋلى. ولار نازارباەۆ زياتكەرلىك، رەسپۋبليكالىق فيزيكا-ماتەماتيكا سىندى مەكتەپتەر. ال نەگىزى ورتا مەكتەپتەردىڭ جاعدايى سىن كوتەرمەيدى.
30 جىلدان استام ۋاقىت ءۇش اۋىسىمدى مەكتەپتەردىڭ، وقۋلىقتىڭ، وقۋ باعدارلامالارىنىڭ جىرىن شەشە الماي كەلەمىز. بۇل - ەلىمىز ءۇشىن ۇلكەن سىن. جالپى ەڭ الدىمەن، وقۋ باعدارلامالارىن، وقۋلىق جازۋدىڭ جۇيەلەرىن رەتتەۋىمىز كەرەك ەدى. وكىنىشكە قاراي، ورىندالمادى.
ال ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ ارتىقشىلىعىنا كەلسەك، ءبىزدىڭ قازاق بالالارىنىڭ تابيعاتى دارىندى، قابىلەتتى. سول قابىلەتتى كورسەتە الۋىمىز كەرەك.
– ال ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە قانداي وزگەرىستەر قاجەت؟ ونى قالاي جەتىلدىرۋگە بولادى؟
– ەڭ الدىمەن، وقۋ باعدارلامالار مەن وقۋلىقتاردى رەتتەۋ كەرەك. ءبىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەمىز حالىقارالىق ستاندارتقا ساي بولۋ ءۇشىن 12 جىلدىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە، ونىڭ ىشىندە 6+3+3 جۇيەسىنە ءوتۋ كەرەك، دەپ ويلايمىن. ياعني، 6 جىل باستاۋىش، 3 جىل ورتا، 3 جىل جوعارى مەكتەپ كوزقاراسىمەن وقۋ كەرەك.
سونىمەن قاتار، وقۋلىق جازۋدىڭ ناقتى فورماتىن وزگەرتۋ كەرەك. ول ءۇشىن كەڭ كولەمدى رەفورما قاجەت. ياعني، وقۋلىق جازۋدى مەملەكەتتىك مونوپولياعا اينالدىرىپ، وقۋ باعدارلاماسىن دايىندايتىن ماماندار جىل ون ەكى اي وتىرىپ، جۇمىس ىستەۋى كەرەك. ياعني ناقتى جاۋاپكەرشىلىك ءبىر مەكەمەدە بولۋى دۇرىس. بۇل تۋرالى ۇسىنىستى ءبىز ۇنەمى ايتىپ كەلەمىز. الايدا، تىڭدايتىن قۇلاق جوق.
– قازاقستانداعى جەكە مەكتەپتەردىڭ سانى جىلدان-جىلعا ارتىپ كەلەدى. ولاردىڭ دامۋ دەڭگەيى تۋرالى ويىڭىز قانداي؟
— ەلىمىزدە ءبىلىم بەرۋ ورتالىقتارىنىڭ قالىپتاسقانىنا 15 جىلداي بولدى. ال جەكە مەنشىك مەكتەپتەر سوڭعى 5-6 جىلدا قارقىندى دامۋدا. بۇل الدە دە دامي بەرۋى كەرەك. ويتكەنى، باسەكە بار جەردە ساپا بولادى. دەگەنمەن، جەكە مەنشىك مەكتەپتەر ءبىلىم بەرۋ ورتالىقتارىنىڭ ءبىرشاما دامۋىن السىرەتەدى. ەگەر ءبىز الەمدىك دەڭگەيدەگى ءبىلىم بەرۋ ستاندارتتارىنىڭ ساپالى دەڭگەيىنە كوشەمىز دەسەك، بارلىق سىنىپتاعى وقۋشى سانى 24-تەن اسپاۋى كەرەك. ال مەكتەپ 1 اۋىسىمدى بولۋ قاجەت. بالا نەگىزگى ساباقتى دا، قوسىمشا ساباقتى دا، سپورت پەن ۇيىرمەنى دە ءبىر مەكتەپتە تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن الىپ كەتەتىندەي جاعدايعا جەتۋى ماڭىزدى. ول ءۇشىن بىردەن-ءبىر شەشىم – جەكە مەنشىك مەكتەپتەردىڭ دامۋىن جەدەلدەتۋ.
– جەكە مەكتەپتەردىڭ وقۋ ساپاسى مەملەكەتتىك مەكتەپتەرمەن سالىستىرعاندا قانداي ارتىقشىلىقتارعا يە؟ كەمشىلىكتەرى بار ما؟
– جەكە مەكتەپتەر مەن مەملەكەتتىك مەكتەپتەردى سالىستىرعاندا، جالپى ساپا دەگەن ۇعىمدى مەنشىكپەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. ماسەلەن، قازاقستانداعى توپ-10 ۋنيۆەرسيتەت دەسەڭىز، ىشىنە 5-6 جەكە مەنشىك ۋنيۆەرسيتەت، 5-6 مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەت كىرۋى مۇمكىن. تۋرا سول سەكىلدى ساپا ماسەلەسى مەنشىك ماسەلەسىنە قاتىسسىز، باسقارۋ مەنەدجمەنتىنە قاتىستى. مەملەكەتتىك مەكتەپتەردىڭ ىشىندە مىقتى دا، ءالسىز دە مەكتەپتەر بار. جەكە مەنشىك مەكتەپتەر دە ءدال سولاي. جالپى مەكتەپتى تاڭداعان كەزدە مەنەدجمەنت قانداي، ونىڭ قۇرىلتايشىلارى كىمدەر، ونىڭ نەگىزگى كونتسەپتسياسى قانداي، دەگەن ۇعىمدارعا ءمان بەرۋ قاجەت. جەكە مەنشىك مەكتەپتەر مەملەكەتتىك مەكتەپتەرگە قاراعاندا كوبىنە وقۋشىعا جايلى. ياعني، وقۋشى سانىنىڭ از بولۋى، مەكتەپتىڭ ءبىر اۋىسىمدى بولۋى سەكىلدى بالالارعا بەرەتىن ارتىقشىلىقتارى كوپ.
«زاماناۋي مەكتەپتەر نارىقتا ىرىكتەلىپ شىعۋى كەرەك»
- سىزدىڭشە, جەكە مەكتەپتەردىڭ بولاشاعى قانداي؟ ولاردىڭ دامۋى قانداي باعىتتا بولۋى كەرەك؟
– شىنى كەرەك، ءدال قازىر بىزدە مەكتەپ جاسىنا قازاقستاننىڭ “دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ كەزەڭىندەگى” بالالار كەلىپ جاتىر. مەكتەپتەردە جىلدان-جىلدا بالا سانى ارتۋدا. بۇل مەكتەپ تاپشىلىعىن ءالى دە سەزدىرەدى. بىزدەگى 350-گە جۋىق “جايلى مەكتەپ” ەشقانداي ماسەلەنى شەشپەيدى. ويتكەنى، ول جەتپەيدى. سوندىقتان بالانىڭ بۇگىنگى باسەكەگە قابىلەتتى بولۋى ءۇشىن جەكە مەنشىك مەكتەپتەرگە، بىلىمگە اتا-انالاردىڭ ينۆەستيتسيا سالاتىن كەزى كەلدى. جەكە مەنشىك مەكتەپتەردىڭ دامۋى بارعان سايىن كوپ دۇنيەنى قاجەت ەتەدى. مەنىڭشە، بۇگىنگە ساي، زاماناۋي مەكتەپتەر نارىقتا ىرىكتەلىپ شىعۋى كەرەك!
– جەكە مەكتەپتەر مەن وقۋ ورتالىقتارىن اشۋداعى باستى قيىندىقتار قانداي؟ ونى قالاي شەشۋگە بولادى؟
– جەكە مەنشىك مەكتەپتەر مەن وقۋ ورتالىقتارىن اشۋداعى قيىندىق - كادر ماسەلەسى. 30 جىلدىق ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا ەڭ تومەنگى ورىندا بولىپ، سوڭعى 4-5 جىلدىڭ كولەمىندە عانا كوڭىل بولىنە باستاعان ءبىلىم سالاسىندا ساپالى كادر تابۋ ماسەلەسى وتە اۋىر جانە قيىن. بۇل ماسەلەدە كەز كەلگەن ءبىلىم بەرۋ ۇيىمى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە كادر دايىنداۋمەن وزدەرى اينالىسۋ كەرەك. ونسىز ماسەلە رەتتەلمەيدى.
«ءبىلىم – تاماق، تاربيە – تۇز»
– ءبىلىم بەرۋ مەن تاربيە بەرۋ اراسىنداعى بايلانىس قانداي بولۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟
– جالپى ءبىلىم بەرۋ مەن تاربيە بەرۋدىڭ ەكەۋىن ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى. ءبىلىم - تاماق، تاربيە - تۇز. تۇز بەن تاماقتى ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ قاراي المايسىز، ياعني تۇزسىز تاماق نەمەسە قۇر تۇزدىڭ ءوزىن جەي المايسىز. ەكەۋى ءبىر-بىرىنەن بولىنگەن كەزدە ءمانى دە، ماعىناسى دا جويىلادى. سوندىقتان قاشان دا ءبىلىم بەرۋ مەن تاربيە بەرۋ ەگىز ۇعىم بولۋى قاجەت. ءبىز Qazbilim ۇلتتىق ليتسەيلەر جۇيەسىندە بۇل ۇعىمدى قاتتى ۇستانامىز. مەكتەپتەگى ءار ساباق، ءار ساعات تاربيە نەگىزىندە قۇرىلادى.
– بولاشاقتا ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى جۇمىس نارىعىندا قانداي داعدىلار مەن قابىلەتتەر ەڭ ماڭىزدى بولادى؟
– قازىرگى تاڭدا ءبىلىم بەرۋ سالاسى بولسىن، جالپى قوعامدىق سالا بولسىن قارقىندى دامىپ كەلە جاتىر. ويتكەنى، جاساندى ينتەللەكتىڭ دامۋى، تسيفرلىق تەحنولوگيالاردىڭ پايدا بولۋى كوپتەگەن ماماندىقتى جويىپ، جاڭا دەڭگەيگە اكەلۋدە. ءتىپتى، قازىر ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى كەز كەلگەن سۇراقتى، تەستتىڭ ءوزىن جاساندى ينتەللەكت قۇراستىرىپ بەرەتىن جاعدايعا جەتتىك. ياعني، بۇل قوعامداعى نارىقتى قاتتى وزگەرتەدى.
ءبىز تسيفرلاندىرۋ ءداۋىرىنىڭ جاڭا كەزەڭىنە تاپ كەلدىك. وسى كەزەڭدە وقۋشىلارعا ء“بىز قانداي داعدىنى بەرەمىز” دەگەن وي ەڭ ماڭىزدى بولۋى كەرەك. سوندىقتان بۇگىنگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە كەزەك كۇتتىرمەيتىن وزگەرىستەردى ەڭگىزىپ، بالالاردى تسيفرلاندىرۋ ماسەلەسىندە، جاساندى ينتەللەكتپەن جۇمىس ىستەۋ بارىسىندا جاڭا دەڭگەيدەگى دامۋ كەزەڭىنە الىپ كەلۋىمىز قاجەت.
«بالا نارىققا شىققاندا ءوزىن-ءوزى كورسەتە الۋى كەرەك»
– ءسىز ءۇشىن ۇزدىك ءبىلىم بەرۋ مودەلىنىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرى قانداي؟
– مەن ءۇشىن ۇزدىك ءبىلىم بەرۋ مودەلىنىڭ نەگىزگى ءپرينتسيپى - وقۋشىنىڭ بولاشاعىنا، ەلدىڭ كەلەشەگىنە باعىتتالعان، يدەولوگياسى مەن ساپاسى ءبىر جۇيەگە نەگىزدەلگەن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى. ياعني، بۇل ماسەلەدە قازىرگى شىعىس ازياداعى جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا، سينگاپۋر دەگەن سياقتى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرشاما ىلگەرى تۇستارى بار. ال ءبىزدىڭ قازاقستان ءۇشىن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ نەگىزگى ءبىلىم بەرۋ ۇستانىمدارى كەلەدى. سوندىقتان Qazbilim ۇلتتىق ليتسەيلەرىندە ءبىز ساپالى ءبىلىم، ۇلتتىق تاربيە، باسەكەگە قابىلەتتى تۇلعا كونتسەپتسياسىمەن جۇمىس ىستەيمىز. ياعني، ساپالى ءبىلىم بەرۋ كەرەك، سونىمەن بىرگە ۇلتتىق قۇندىلىقتارمەن سۋسىنداتىپ، ۇلتتىق تاربيە بەرۋ جانە بالانىڭ بولاشىعىنا، بۇگىنگى زاماناۋي دۇنيەلەردە باسەكەگە قابىلەتتى بولۋىنا بارىنشا جاعداي جاساۋ قاجەت. ويتكەنى، بالا نارىققا شىققاندا ءوزىن-ءوزى جان-جاقتى كورسەتە الۋ كەرەك.
– سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!
