فرانتسياداعى بايقاۋدان بىرنەشە جۇلدەمەن ورالعان ءفيلمنىڭ اكتەرى ەلدەگى كينو سالاسىنداعى باسشىلاردىڭ سالعىرتتىعىن سىنايدى.
رەجيسسەر ەلزات ەسكەندىردىڭ ء"ابىل" ءفيلمىنىڭ فرانتسيادا وتكەن بەدەلدى فەستيۆالدە ءۇش بىردەي باس جۇلدەنى جەڭىپ العانىن حابارلاعان ەدىك.
الايدا، ءفيلمنىڭ اينالاسىندا تەك جەتىستىكتەر عانا ەمەس، قيىندىقتار دا تۋىنداپ وتىر. ونىڭ رەجيسسەرى مەن باستى ءرولدى سومداعان اكتەرى شىعارماشىلىق جولدا ءتۇرلى كەدەرگىلەرگە تاپ بولعانىن اشىق ايتۋدا. اكتەر ەرلان تولەۋتاي بۇل تۋرالى «ادىرنا» تىلشىسىنە بەرەگەن سۇحباتىندا دا ايتتى.
- «ءابىل» ءفيلمى بىرنەشە بەدەلدى بايگەنى جەڭىپ الدى. بۇل جەتىستىك ءسىز ءۇشىن نەنى بىلدىرەدى؟ فيلمدە باستى ءرولدى سومداعان اكتەر رەتىندە قانداي اسەر الدىڭىز؟
- بۇل ۇلتتىق كينو ونەرىنىڭ، ەڭ باستىسى ۇلتتىق رەجيسسۋرانىڭ وسكەنىن بىلدىرەدى. شىنىندا دا كينو ونەرىنىڭ دۇنيەگە كەلىپ، تۋ تىككەن جەرى – فرانتسيادا وتكەن حالىقارالىق بەدەلدى فەستيۆالدە ءۇش بىردەي باس بايگەنى جەڭىپ الۋ – قازاق كينوسىنىڭ تاريحىندا بولماعان وقيعا. بۇل تۇرعىدان ەلزات ەسكەندىر ۇلت كينوسىن الەمگە تانىتىپ جۇرگەن قازاقتىڭ ساناۋلى كاسىبي رەجيسسەرلەرىنىڭ ماقسات-مۇراتىنا ءبىر تابان بولسا دا جاقىنداي ءتۇستى
قازىر دۇنيەجۇزىلىك دودالاردا قازاق كينوسىنا ولجا سالاتىن، ولجا سالىپ قانا قويماي كەلەشەكتە قازاق مەملەكەتى مەن ونىڭ حالقىن الەمگە تانىتاتىن تالانتتى رەجيسسەرلەرىمىزدىڭ كۇشتى تولقىنى كەلە جاتىر. اعا بۋىننان دانيار سالامات، سوسىن كەنجەبەك شايقاق، اسحات كۇشىنشىرەكوۆتەر باستاعان كوشتىڭ باسىندا ەلزات ەسكەندىر تۇر، ەكپىنى قاتتى. بالكىم مەنىڭ بۇل سوزىمە سەنبەسسىز، كۇمانمەن دە قارارسىز، بىراق وسىناۋ پىكىرىمنىڭ دۇرىستىعىنا ءتۇبى ۋاقىت كوز جەتكىزىپ، تاريح تورەشى بولادى. ەگەر بۇل جۇيرىكتەرگە ۇكىمەت تاراپىنان مەملەكەتتىك دەڭگەيدە دەر كەزىندە مورالدىك جانە قارجىلىق قولداۋ كورسەتىلىپ تۇرسا، ياعني ء"سۇت بەرىپ، سۇلى بەرىپ باپتاپ" زار كۇيىنە جەتكىزگەن سوڭ حالىقارالىق كينوبويگەلەرگە ۋاقىتىلى قوسىپ وتىرسا – بۇل تولقىن قازاقتى، ونىڭ بولمىسى مەن دۇنيەتانىمىن ت.ب. حالىقتىق قاسيەتتەرى مەن ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن كينو ارقىلى الەمگە تانىتپاق. ودان كەيىن ادەبيەتىمىزدى تانىتۋعا جول اشىلار ەدى. ياعني ءبىرىنشى كينو، كينومەن تۇرەن سالىپ العان سوڭ كەزەك ادەبيەتكە كەلمەك.
وكىنىشكە قاراي مادەنيەت پەن ونەر ىسىنە جاۋاپتى شەنەۋنىكتەر ۇلتتىق رەجيسسەرلەرىمىزدى قولداۋدىڭ ورنىنا كەرىسىنشە كەدەرگى كەلتىرۋدە. ء"ابىلدىڭ" باسىندا بولىپ جاتقان مىنا كەلەڭسىزدىكتەر – ۇلتتىق كينو ونەرىنە دەگەن جاناشىرلىقتىڭ جوقتىعىن كورسەتەدى. ماسەلەن، كەشە رەجيسسەر ەلزات ەسكەندىر ەكەۋمىز "قازاقفيلم " كينوستۋدياسىنا كىرە الماي قايتتىق. مەن بۇل سۇمدىقتى قازاق قوعامىنا سول ساتتە-اق جايىپ سالدىم. بىزدە باسقا امال قالعان جوق. وتكەندە دە كينوگەرلەردىڭ «قازاقفيلم» كينوستۋدياسى باسشىسى قىزمەتىن اتقارىپ وتىرعان ا.وماروۆتان كورگەن قورلىعىن ءوزىمنىڭ پاراقشامدا ەگجەي-تەگجەيلى جازدىم، ول – "قازاقفيلمدەگى ينتسيدەنت" دەپ اتالادى. سوندىقتان مۇنىڭ بارلىعىن قايتالاپ جاتپاي-اق قويايىن. اعا بۋىننان دانيار سالامات سوسىن كەنجەبەك شايقاق، اسحات كۇشىنشىرەكوۆتەر باستاعان مۇنىڭ كوش باسىندا ەلزات ەسكەندىر تۇر.
- باستى ءرولدى سومداعان اكتەر رەتىندە قانداي اسەر الدىڭىز؟
- العان اسەرلەرىمدى فب پاراقشامدا تولاسسىز ايتۋدامىن. ءسوز جوق، ءوزىم ءۇشىن بۇل ۇلى جەڭىس جانە بۇل جەڭىس وڭاي كەلگەن جوق. تىنىمسىز ەڭبەك پەن اۋىر كۇرەستىڭ ناتيجەسى. تىنىمسىز ەڭبەك جاقسى عوي، ول شىعارماشىلىق ونەردىڭ ەڭ باستى قاعيدالى تالاپتارىنىڭ ءبىرى. ال مىنا ءومىرىمدى وكسىتكەن اۋىر كۇرەستىڭ كەرەگى جوق ەدى. امال نەشىك، ماعان جانە مەنىڭ شىعارماشىلىعىما قارسى باعىتتالعان بۇل ارەكەتتەردىڭ بارلىعى قولدان ۇيىمداستىرىلۋدا. بۇل مەنىڭ شىعارماشىلىق كۇش-قۋاتىمدى جويداسىز سارقۋدا، دەنساۋلىعىما دا ولشەۋسىز زالال كەلتىرۋدە. ەڭ سۇمدىعى – مۇنىڭ اياقتالار ءتۇرى كورىنبەيدى. قازىردىڭ وزىندە "قازاقفيلمنىڭ" ۋاقىتشا باستىقسىماقتارى ماعان قارسى اقپاراتتىق ناۋقان ۇيىمداستىرىپ وتىر. اقپارات ناۋقانىنداعىلار ءدىني سەكتالاردىڭ زومبي مۇريتتەرى سياقتى ءوز مىندەتتەرىن اسىرەفاناتيزممەن اتقارۋدا. وسىنىڭ ايعاعىنداي ا.وماردىڭ ازىن اۋلاق شاشقان جۇگەرىسىنە بولا اۋىزدارىنا كەلگەندەرىن ارسىزدىقپەن وتتاۋدا. ىشىندە بەلگىلى رەجيسەردىڭ بەلگىسىزدەۋ بالاسىنا دەيىن ءجۇر ارينە، مەن ونداي پارىقسىزداردىڭ شەكتەن شىققاندارىنىڭ سازايىن بەرەمىن، بىراق قازىر "قازاقانيماتسياعا" جاسالىپ جاتقان قىسىمدارعا بايلانىستى جۇمىس كوبەيىپ تۇرعاندىقتان مۇمكىنشىلىگىم كەلمەي جاتىر – شىنىمەن دە قول تيمەۋدە.
- ءفيلمنىڭ نەگىزگى يدەياسى مەن باعىتى قانداي؟ ول كورەرمەنگە قانداي وي تاستاۋدى كوزدەيدى؟
- ەۋروپا سىنشىلارىنىڭ بەرگەن باعالارى تۋرالى از-كەم قۇلاعدار قىلايىن. ماسەلەن، گيوتەبورگ حالىقارالىق فەستيۆالىندە ء"ابىل" ساياسي فيلم دەپ تانىلدى. ال ۆەزۋل فەستيۆالىنىڭ كينو سىنشىلارى ساياسي، كريمينالدى فيلم دەپ باعالاپ جاتىر. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ باستى ۇستانىمىز، نەگىزگى كوزدەگەنىمىز – كورەرمەنگە وي سالۋ. ماسەلەن، مەنى ءتۇرلى ساياسي ناۋقاندار مەن كاتاكليزمدەر كەزىندە قاراپايىم حالىقتىڭ قاتتى زارداپ شەگەتىنى، قازاق قوعامىنىڭ مۇنداي كەزدە تەز كۇيرەگىش، مورت سىنعىش – امورفتىلىعى تولعاندىرادى. اركەز، اسىرەسە وتپەلى كەزەڭدەردە ورىن الاتىن اسىرە ساياسي، باسقا دا ءتۇرلى ناۋقاندار تۇسىندا بيلىكتىڭ حالىققا قىرعيداي تيەتىنى، جەر استى، جەر ءۇستى بايلىعىن اسا اش كوزدىكپەن تونايتىنى، قارا بۇقارانىڭ بولماشى نەسىبەسىنە قىسىلماستان قول سالاتىنى، السىزدەردى اسا وزبىرلىقپەن تالايتىنى، اسىرەسە كۇللى شەنەۋنىكتەردىڭ 99 پايىزى قازاق ۇلتىنىڭ وكىلى بولا تۇرا، تاۋەلسىزدىك العان سوڭعى 34 جىل ىشىندە قازاق بيلىگىنىڭ قازاق حالقىنا تۇك جاقسىلىق جاساماعانى تولعاندىرادى. ء"ابىل" وسى كەلەڭسىزدىكتى كينو تىلىندە شەنەيدى ءھام اشكەرەلەيدى. ء"ابىل" ءفيلمىنىڭ الەمدىك (بۋسان) ازيالىق (گونكونگ), ەۋروپالىق (گيوتەبورگ), فرانتسيالىق (ۆەزۋل) پرەمەرالارى ارقىلى ءبىز الەم كورەرمەندەرىنە ءفيلمنىڭ ايتپاق ويىن جەتكىزە الدىق-اۋ دەپ ويلايمىن، ويتكەنى ءار پرەمەرادان سوڭ كورەرمەننىڭ سۇراقتارىندا شەك بولعان جوق – كوبىنەسە ۋاقىت جەتپەي شەكتەلىپ جاتتىق. بيىل ءبارى ساتىمەن بولىپ، مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى قولداۋ كورسەتسە، ء"ابىل" قازاقستاندىق كورەرمەندەرگە جول تارتپاق. تەك قازاقى كورەرمەن وي كوزبەن كورسە ەكەن. وي كوزبەن كورگەندە عانا اۆتورلىق فيلمدەر ءوز كورەرمەنىنە كول-كوسىر سىر شەرتپەك – مۇڭىن ايتپاق، شەرىن توكپەك.
- فيلم جارىققا شىققان سوڭ ارىپتەسىڭىز اداي ابەلدينوۆ "قازاقفيلم" باسشىلىعىنىڭ ءۇنسىز قالعانىن ايتىپ، بۇل ادىلەتسىزدىك دەپ باعالادى. وسىعان قاتىستى ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قانداي؟
- ەندى ادىلەتسىزدىك ەكەنى راس قوي. ءفيلمنىڭ رەجيسسەرى ەلزات ەسكەندىر ەكەۋمىز ەۋروپادا ءوز قاراجاتىمىزبەن ءبىر اي بويى ساپارلاپ، قانشاما قيىندىقتارعا تاپ بولا ءجۇرىپ، "قازاقفيلم" تاريحىندا بولماعان جەڭىسپەن ورالدىق. اڭقىلداپ كەلسەك، بىزدەگىلەر تىم-تىرىس، ۇلتتىق كينونونى قولداۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ورتالىق تا ءلام-ميم دەمەيدى، "قازاقفيلم" باسشىلىعى دا اۋزىنا سۋ تولتىرىپ العانداي ءۇنسىز. بارىنەن دە ۋاقىتشا باستىق ا.وماروۆتى ايتساڭشى، حابارلاسىپ، قۇتتى بولسىن ايتۋدىڭ ورنىنا مەنى "قازاقفيلمگە" كىرگىزبەۋگە پارمەن بەرىپتى.
كورىپ وتىرسىز، ءتىپتى باق دەيىن تەگىس ءۇنسىز قالدى عوي. ايتىڭىزشى، بۇلاي ەلەمەي قويۋ ارقىلى قورلايتىنداي، ءبىزدىڭ نە جازىعىمىز بار ەدى؟ بەينەلەپ ايتقاندا، ءبىز جاۋدى جەڭىپ كەلگەن سارباز سيپاتتىمىز، جەڭىس تۋىن جەلبىرەتىپ قايتقان رۋحاني مايدانگەر ەسەبىندەمىز. راس قوي. كۇللى الەم كينوگەرلەرى كوز تىككەن حالىقارالىق بەدەلدى كينوفەستيۆالدە زور جەڭىسكە جەتىپ، ءۇش بىردەي باس بايگەنى قانجىعامىزعا بايلاپ، ەلگە اڭقىلداپ كەلگەندە، الدەكىمدەردى ارسىلداتىپ الدىمىزدان شىعارىپ، كوڭىلىمىزدى سۋ سەپكەندەي قىلدى. ال بۇرىن قالاي ەدى؟ فەستيۆالدەن جۇلدە العان كينوگەردى اركەز سالتاناتپەن قارسى الاتىن، بىلەتىن باسشىلار "قازاقفيلم" ۇجىمىنىڭ الدىندا قۇتتىقتاپ مەرەيىن ءوسىرىپ، مەيماناسىن تاسىتاتىن، سوڭىنان مادەنيەت ءمينيسترى قابىلداپ دەگەندەي تولىپ جاتقان قۇتتىقتاۋ، ۇلىقتاۋ راسىمدەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەزەكتەسە اتقارىلىپ جاتاتىن. بۇل جولى مۇنىڭ ءبىرى دە بولعان جوق، ءبارى ءوزارا كەلىسىپ العانداي، تىم-تىرىس، ءۇنسىز جاتىپ الدى. تەك كينوگەرلەر وداعىنىڭ توراعاسى اداي ابەلدينوۆ فب پاراقشاسىنا بۇل ماسقارانى ايىپتاپ جازعان سوڭ عانا ۇلتتىق كينونى قولداۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ورتالىق پەن "قازاقفيلم" ءوز سايتتارىندا قۇتتىقتاۋلارىن جاريالادى. سونىڭ ءوزى ولارعا وڭاي تيمەگەنى كورىنىپ تۇر. ويتكەنى الگى سۇرىقسىز قۇتتىقتاۋدا نە رەجيسسەر نە اكتەر تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق. نەسىن ايتقاندايسىڭ، كينوگەرلەر وداعىنىڭ توراعاسى قۇتتىقتاۋدى كينوباستىقتاردى قۋىپ ءجۇرىپ، سۇراپ العانداي بولدى.
الەۋمەتتىك جەلىلەردى اقتاراپ وتىرسام، ء"ابىلدى" Kaz365.kz. سايتى ورىس تىلىندە قۇتتىقتاپ جاتىر ەكەن. بۇل العاشقى قۇتتىقتاۋ ەدى جانە ورىس تىلىندە. ال جايشىلىقتا ءبىر فانەرششيكتىڭ بەسىنشى رەت بايعا تيگەنىن جارىسا جازىپ، قىرىق قايتارا قۇتتىقتاپ جاتاتىن سانسىز سايتتارىمىز بەن تولىپ جاتقان قازاقتىلدى باق-ىمىز بىزگە ءبىر بەينە بويكوت جاريالاعانداي ءۇن-ءتۇنسىز جاتىپ الدى. وسى توتەن ۇنسىزدىك مەنى ويلاندىردى جانە دەرەۋ ەكسپرومت ولەڭگە اينالعان بۇل ويىم نەبارى ون بەس مينۋتتا جازىلىپ، جاريالانىپ ۇلگەردى. ءوزىم دە جۋرناليست بولعانمىن، بىراق نەشە جەردەن جۋرناليست بولسام دا، ءتىپتى قازاق قوعامىن ءبىر كىسىدەي بىلەتىن ادام رەتىندە دە ءجيى بولماسا دا ءتۇرلى مايدانداردا تىزەلەسىپ بىرگە جۇرگەن ءوز زامانداستارىمنىڭ بۇل ۇنسىزدىگىن ەش تۇسىنە المادىم. سوسىن بۇل ۇنسىزدىك بۇدان ءارى داستۇرگە اينالىپ كەتپەسىن دەپ وزىمشە قارسىلىق تانىتىپ جاتقانىم عوي. بالا كەزىمدە اۋىلدا بىرەۋ بايگە اكەلىپ نە ءبىر وتباسى قايعىعا دۋشار بولىپ ياكي ەل شەتىنە الىستان سىيلى قوناق كەلىپ جاتسا، ۇلكەندەر جاعى باستاما كوتەرىپ ء"اي، ەل ەمەسپىز بە!" دەپ قايعىنى كوتەرىسۋگە، قۋانىشتى بولىسۋگە، قوناقتى كۇتىسۋگە قامدانا باستايتىن. سويتسەك ەل بولۋ دەگەن ءبىر ءتۇيىر قۋانىشقا يا جالعىز ءۇي قايعىعا حالىقتىق سيپات بەرۋ ەكەن عوي جانە مۇنىڭ قاعيداسى دا تىم قاراپايىم بولادى ەكەن – شىن كوڭىلىڭمەن ءبولىسىپ، تىلەۋلەس بولساڭ بولدى! ال ۇلى احاڭ ايتقانداي، باق "حالىقتىڭ كوزى، ءتىلى ءھام قۇلاعى" ەدى. جۋرناليستەر قاۋىمى وسى جەردەن جاڭىلدى. جارايدى، بىرەۋلەرى مەنىمەن ىشتەي اراز شىعار. بىراق ەردىڭ ءوز باسى اراز بولسا دا نامىسى اراز بولمايدى، ويتكەنى نامىس قىسىلتاياڭدا نە ۇلى دۋ قۋانىشتا كەنەت كەشىپ بەرەر ەر مەن ەلگە ورتاق وزگەشە ءبىر ءحال ءوزى.
ايتقانداي جاس رەجيسسەر ەلزاتتىڭ جازىعى نە؟ ء"اي، ەل ەمەسپىز بە؟!" دەگەندى وسى جەردە كورسەتۋ كەرەك ەدى. جوق، بارلىق باق بىتكەن – ۇيىنە جاقسى كەلگەندە كورپەسىن باسىنا بۇركەنىپ تەرىس قاراپ جاتىپ العان جامان نەمەنىڭ قىلىعىن تانىتتى. مەن بارىنە توزە بەرەتىن، كورگەنىم كوپ كونتەرىلى جانمىن. سوڭعى جيىرما جىلدا وسى سويلەي بەرەدى دەپ مەنى جاۋ عىپ العان جۇرتتا ەسەپ جوق. سوندىقتان بولار، اتىڭنان اينالايىن قاراپايىم حالىق پەن تىلەۋلەس دوس-جاراندارىمنان باسقالار، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە شەندى مەن شەكپەندىلەر مەنى قۇتتىقتاۋعا اسا قۇلىقتى بولىپ كورگەن ەمەس. مەن وعان ۇيرەنگەن اداممىن. ءان دەپ، كينو دەپ، جالپى ونەر دەپ ءجۇرىپ قادىر اقىن ايتقان: "كەرەك ەمەس تۇك تە ماعان سەنسەڭىز" دەگەن جاسقا كەلىپ قالىپپىز. ەندى اتاعى دا، باسقاسى دا – كەش. سەبەبى دەر كەزىندە الماعان اتاق – كوپ تۇرىپ بورسىپ كەتكەن تاماق سياقتى – وزىنەن ءوزى يىستەنىپ، مۇڭكىپ تۇرماق.
دەگەنمەن جاس رەجيسسەر مەن ونىڭ ءفيلمىن ەڭ قۇرىعاندا ەلەۋ ارقىلى ەلدىك تانىتىپ قۇتتىقتاۋ كەرەك ەدى. اناۋ ارابيادا بايگە العان اتتى دا، تۇركيادا تۇلكى العان ءيتتى دە قۇتتىقتاپ، كورىمدىگىنە دەپ مىڭداپ دوللار شاشىپ جاتسىزدار عوي. ال ءبىز رەجيسسەر بولساق تا، ونەرپاز بولساق تا – ادامبىز عوي! ماداق مينيسترىڭنەن باستاپ، باقالشى ساۋداگەر بيزنەسمەنىڭە دەيىن وسىنى ۇقپاعان سوڭ قايت دەيسىڭدەر ماعان؟!
- سۇحباتىڭىزعا كوپ راقمەت!
سىمبات ناۋحان
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
