«تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني استاناسى قانداي باعىتتا دامۋى كەرەك؟». وسى جانە باسقا دا ساۋالدارعا ساياسي اعارتۋشى تەحنولوگ، «شىمكەنتتىڭ جۇمساق كۇشى» كىتابىنىڭ اۆتورى ابىلايحان قالنازاروۆ جاۋاپ بەردى.
– ابەكە، تۇركىستاننىڭ جاڭعىرۋى تۋرالى تاۋەلسىزدىك العالى بەرى كوپ ايتىلىپ كەلەدى. بىراق سوڭعى جىلدارى بۇل ماسەلە جاڭا دەڭگەيدە كوتەرىلىپ جاتىر. وبلىس ورتالىعى دا بولىپ، مول قارجى دا ءبولىندى. انەكەي، زاڭدىق دەڭگەيدە ەرەكشە مارتەبەگە يە بولدى. وسى پروتسەستى مەملەكەتشىلدىك تەحنولوگى، وڭتۇستىكتانۋشى مامان رەتىندە قالاي باعالايسىز؟
– تۇركىستاندى جاڭعىرتۋ ماسەلەسى قازاقستان ءۇشىن جاھاندىق تۇرعىدا ءوز-ءوزىن تۇعىرلاپ الاتىن زور ستراتەگيالىق مۇمكىندىك ەدى. الايدا، ءبىزدىڭ تىزگىن ۇستاعان اتقامىنەرلەر ونى دۇرىس پايدالانا المادى. ونىڭ باسىندا ەكى ەل ازاماتتارى عانا قوپاڭداپ كورىندى دە قالدى. تۇركىستان تەك تۇركيا مەن قازاقستان ءۇشىن ەمەس، كۇللى تۇركى حالىقتارى ءۇشىن كيەلى مەكەن. ول – ىلكى رۋحاني ورتالىق. تۇگەل تۇرىكتىڭ ءتاۋ ەتەر توپىراعى. وكىنىشكە قاراي، ءبىز وسى جاعىن ساۋاتتى ناسيحاتتاماق تۇگىلى، ونى قاراپايىم تۋريزم مەن جابايى ساۋدا ورتالىعى دەڭگەيىنە تۇسىردىك.
بۇل جەردە ەڭ ۇلكەن ماسەلە – كونتسەپتۋالدى تۇسىنىكتىڭ بولماۋى. كوپ جاقسى نارسەلەر جاسالدى. دەسە دە، تۇركىستاندى دامىتقان جانە قانداي بولۋى كەرەكتىگىنە قاتىستى شەشىم قابىلداعان يدەولوگتار قالانىڭ شىنايى ءمانىن تۇسىنبەدى. ءتۇسىنۋ بىلاي تۇرسىن، كەيبىرىنىڭ رۋحاني مادەنيەت، ءتىل-دىلدەن دە حابارسىز بولعانىن دا كوردىك. سوندىقتان، قالا قۇرىلىسىندا دا، يدەولوگياسىندا دا جۇيەسىزدىك بايقالادى. تىپتەن، بۇكىل ۇعىمنىڭ وزەگى ەكەنىن ەسكەرمەستەن، ءياساۋيسىز دەكوراتسيالىق گيپس-كارتون تۇركىستان جاساماق بولعاندارى قالاي كەتتى؟! ءبىر جاعىنان، جالاڭ دا بولسا يسلامدىق، رۋحانياتتىق بوياۋ مەن سيپات بەرمەك بولسا، ەكىنشى جاعىنان الدەقايدان قايىق پەن كانال يدەياسىن ۇرلاپ اكەلىپ، «ۆەنەتسيا» ۇلگىسىن ەنگىزدى. ونىڭ ءوزىنىڭ سۋى قالا جانىنداعى وتىرار اۋدانىنىڭ ديقاندارىن زار جىلاتىپ، ەگىستىكتەرىنە جۇمسالۋعا ءتيىس ارنالاردان بۇرىپ اكەتىلگەن. ياعني حالىقتىڭ كوز جاسى بار سۋ. وسى ەكى باعىتتىڭ اراسىندا تۇركىستان ءوزىنىڭ تۇپكى بولمىسىنان اجىراي باستادى.
– وسى جەرىن كەڭىرەك ايتىپ وتەسىز بە؟
– قالا ءوز ماتريتساسىمەن ۇيلەسپەيتىن اتاۋلار مەن ۇعىمداردى، اسسوتسياتسيالاردى تىركەپ الۋدان قاشۋى كەرەك. بۇل ماسەلە بۇعان دەيىن دە تالاي كوتەرىلگەن، كوتەرىلە دە بەرمەك. ماڭگى اكتۋال ماسەلە. مىسالى، عالىم دوساي كەنجەتاي ايتقانداي، «ەكى دۇنيە بەسىگى» اتانعان كيەلى شاھاردى سول كەزدەگى باسشىلىق ىشكە جانە سىرتقا «ۆەنەتسيا» دەپ ەمەس، «ازىرەت سۇلتان قالاسى» رەتىندە پوزيتسيالاۋ كەرەك ەدى. جازۋشى سماعۇل ەلۋبايشا ايتساق، بۇل ورىن تۇرىك رۋحىن تاۋداي بيىكتەتكەن اۋليە بابا كەسەنەسى، سونىمەن قاتار، تۇركى-قازاق حاندارى مەن بي-باتىرلارىنىڭ سۇيەگى جاي تاپقان پانتەون، كيەلى قورىم. تۇركى ەلدەرى ليدەرلەرىنىڭ وتكەن جىلدارى قابىلداعان دەكلاراتسياسىنىڭ ءمانى دە سول بولاتىن. ال مىنالار قايداعى ءبىر جىلتىراق تا ارزان كليشەگە بارىپ ۇرىندى.
رەسمي سولاي اتالماسا دا، بەيرەسمي ۆەنەتسيالىق مەسسەدجدەردىڭ تارالىپ كەتكەنى وتە وكىنىشتى. مۇنداي كەلەڭسىزدىكتەردى ەستيار زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ باق پەن الەۋمەتتىك جەلىدە جاپپاي سىناۋى زاڭدىلىق. ولار ءبىراۋىزدان: «نەلىكتەن ۆەنەتسيا؟ تۇركى الەمى، يسلامدىق قۇراۋىشى، ساكرالدىلىق قايدا؟ ۇلكەن يدەولوگيالىق قاتەلىك!» دەستى. بۇل ىزالى قاۋىمنىڭ ىشىندە مەن دە بار ەدىم.
ويلاپ قاراڭىزشى، قانداي قيسىن بار؟ سۋلى ۆەنەتسيا قايدا، ءشولدى تۇركىستان قايدا؟ قۇددى ءبىر قازاقتار ۇشى-قيىرى جوق دالادا كوشىپ ەمەس، قايىقپەن سال ەسىپ، ءجۇزىپ جۇرگەن حالىق ءتارىزدى! ءالى كۇنگە «تۇركىستاندا ۆەنەتسيا سالىنىپتى» دەگەن ەرسى ەستىلەدى. ابسۋرد! مۇنىڭ عىلىمي اتى «ەۋروپالىق ءيميدجدى شىعىستىق ورىسكە زورلاپ تاڭۋ». وزگەگە ەلىكتەمەي، رەسمي ءارى بەيرەسمي اتاۋى مۇسىلمان-قازاقشا «حالال» بولۋعا ءتيىس-ءتىن. تەڭەۋلەردى سىرتتان ىزدەمەۋ كەرەك-ءتىن. تۇركىستاننىڭ بۇكىل يدەولوگياسى «رۋحاني استانا» دەگەن اتاۋ-برەندىنە، تاركىلىك قالپىنا لايىق بولۋى كاجەت-ءتىن.
– مۇنىڭ سالدارى نەندەي قاتەلىكتەرگە اكەلدى؟
– بىرىنشىدەن، رۋحاني-مادەني باعىت السىرەدى. بۇرىن تۇركىستانعا كەلگەن ادام، ەڭ الدىمەن، ازىرەت سۇلتان كەسەنەسىنە زيارات ەتۋگە باراتىن. قازىر جۇرت الگى قايىقتى سارايدى تاماشالاۋعا نەمەسە قىمبات مەيرامحانالارعا بارۋعا كەلەدى. فوكۋس قولدان تايدىرىلدى. قاسيەتتى جەردىڭ وسىنداي وسپادار فورمادا ويىن-ساۋىق كەشەنىنە اينالۋى – سۇمدىق جاعداي.
ەكىنشىدەن، قۇرىلىس جانە ساۋلەت ۇيلەسىمسىزدىگى. قالادا ءتۇرلى ستيلدەر ارالاسىپ كەتتى. ءبىر جەردە شىعىستىق ءداستۇر ساقتالسا، ەكىنشى جەردە ەۋروپالىق نەمەسە ارابتىق ءستيلى باسىم. ۆەنەتسيالىق-مىس عيماراتتاردى سالۋ – تۇركىستاننىڭ ۇلتتىق كونتسەپتسياسىمەن مۇلدە ۇيلەسپەيتىن ارەكەت.
ۇشىنشىدەن، يدەولوگيالىق باعىتتاعى كەمشىلىكتەر. تۇركىستاندى «رۋحاني استانا» دەپ ايدارلاپ الىپ، ەكىنشى جاعىنان، ونى تازا كوممەرتسيالىق نىسانعا اينالدىرۋ – قايشىلىق. بۇل جەردەگى باستى ماقسات «پايدا تابۋ» بولماۋى كەرەك. تۇسىنەمىن، ءبىز دە پەندەمىز، ەكى جەپ بيگە شىقساق دەيمىز عوي. اناۋ مەككە-مەدينەگە قاجىلىق ساپارلار ارقىلى ابدەن بايىعان سەمىز ارەكەڭدەردىڭ «اسقان-تاسقان ونەگەسى» جانىمىزدى جەپ بارادى. بىراق، ولاردى وت جانعان وشاقتى ورىندا وتىرسا دا تازا رۋحانياتتى ۇستاپ وتىر دەپ كىم ايتتى؟ مۇسىلمان الەمىندە اش-جالاڭاش عارىپ-قاسىر مەن تەپەرىش كورىپ جاتقاندار كوپ. سولارمەن ءبولىسىپ، قورعان بولماي ما؟ جوق، ءتورت-تورتتەن قاتىن الىپ، استىنا ميلليوندار تۇراتىن جۇيرىك كولىكپەن ءجۇرۋى، ءزاۋلىم سارايلاردا تۇرۋلارى كەرەك-ءمىس. بارىنە توپىراق شاشپاق ەمەسپىز. سوندا دا ورىسشا ايتقاندا، «وبيدنو» ەكەن. پايعامبار مەن ءتورت شادياردىڭ، ساحابا-تاقۋالاردىڭ ەڭ اسىل ۇرپاقتارىن، ەندىگى قازاققا اينالعان قوجالاردى وسىندا ءدىن تاراتۋعا جىبەرىپ، ءۇي جاقتا وزدەرى حاقيقاتتىڭ ءمانىن ەمەس، ءسانىن ۇستاپ قالعاندايىن. اقيقاتىنان ايىرىلماسا، ولاردا باياعى دۇنيەجۇزىنە رۋحانيلىق پەن ىڭكارلىك بەرگەن جاۋھاري قال نەگە جوق؟
ەگەر تۇركىستان شىن مانىندە رۋحاني استانا بولاتىن بولسا، وندا ونىڭ باستى باعىتى دا بريتاندىقتاردىڭ ساياسي تۇزەتۋلەرىنە ۇشىراماعان، ءيلاھي قالىپتاعى يسلام وركەنيەتىمەن جالعاسا وتىرىپ دامىتۋعا، ءتول تاريحي مۇرانى ساقتاۋ، عىلىم مەن ءبىلىمدى ىلگەرىلەتۋگە ارنالۋى كەرەك. قىسقاسى، «كەرەك، كەرەك، مىڭ رەت كەرەك».
– تۇركىستانداعى يدەولوگيالىق باعىتتىڭ دۇرىس قويىلماۋىنىڭ تاعى قانداي سالدارى بار؟
– ەڭ باستىسى، ياساۋي مۇراسىن دۇرىس پايدالانۋ ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنە شىعاردى. احمەت بابا اۋليەلىكتىڭ ەڭ جوعارعى ساتىسى قۇتىبتىققا جەتكەن – تۇركى-مۇسىلمان الەمىندەگى ۇلىلاردىڭ بىرەگەيى. بىراق، ءبىز ونى ۇلتتىق برەند رەتىندە ىلگەرىلەتۋ جاعىنا كەلگەندە، شىنايى ءمان-مازمۇنىن ەسكەرمەي وتىرمىز. بۇل جاعىنان، ءبىز ۇلى تۇلعالارىن بولارعا دا، بولماسقا دا تەلىگەن نادان قاۋىمداردان الىس كەتە قويمادىق. تىپتەن، قور قىلدىق دەۋگە بولادى.
بىرىنشىدەن، ياساۋي مۇراسى تازا ءدىني-رۋحانيلىق تۇرعىسىندا زەرتتەلۋى كەرەك. ايتسە دە، قازىر ونىڭ ەسىمى جالاڭ ماركەتينگتىك قۇرال رەتىندە قولدانىلىپ، «ساپاسىز» تۋريستەردى تارتۋ ءۇشىن دە پايدالانىلىپ جاتىر.
ەكىنشىدەن، ءبىز ونىڭ ءىلىم-ءبىلىمىن دارىپتەۋىمىز كەرەك. تۇركىستاندا حالىقارالىق دەڭگەيدەگى حال ءىلىمىن زەرتتەۋ ينستيتۋتىن اشۋعا بولۋشى ەدى. ياساۋي جولىن عىلىمي تۇردە قازىرگىدەن دە تەرەڭىرەك زەرتتەپ زەردەلەپ، ونى الەمگە بۇدان ارمەن تانىتۋ ماڭىزدى.
ۇشىنشىدەن، بىزگە ياساۋي تۇلعاسىن ساياساتتاندىرماۋ كەرەك. كەيبىر ۇشقارى دا اۋلەكى توپتار ونى وزدەرىنىڭ ساياسي مۇددەسىنە پايدالانىپ، بەلگىلى ءبىر ءدىني يدەولوگياعا قاراي بەيىمدەگىسى كەلەدى. بۇل دا قاۋىپتى ءۇردىس.
– ءسوزىڭىز اۋزىڭىزدا. ايتقانىڭىزدىڭ بارىنە دەن قويدىق. تەك «ساپاسىز تۋريست» دەگەنىڭىزدى قالاي تۇسىنەمىز. مۇنداي دا بولا ما؟
– «تۇركىستان» برەندى – رۋحانيلىق، بولاشاق، بىرلىك، باۋىرمالدىق پەن قوناقجايلىقتىڭ نىشانى رەتىندە اسپەتتەلۋى كەرەك. كەرەك دەسەڭىز، قالا ورتالىعىندا ازعىندىق پەن ءناپسىنى اجداھا-ايداھار كەيپىندە بەينەلەپ، قاق ماڭدايىنان نايزامەن ۇرىپ تۇرعان ازىرەتى قوجا احمەت تۇلعاسىن مۇسىندەپ، ەسكەرتكىش قويسا دا جاراسادى. كەزىندە وسىنى دا ەل ۇسىنبادى ەمەس، ۇسىندى.
ايتپاقشى، ءۇندىستان مەن يراننىڭ ۇلتتىق بولمىستارىن ناقىشتايتىندىعىنا وراي «تاۋىس قۇسى تۇركىستانعا سيمۆول بولا الا ما؟» دەگەن جەرگىلىكتى زيالىلاردىڭ كوتەرگەن ساۋالدىڭ باسى ءالى اشىق. بۇرىن كىرەبەرىستە تۇيە تۇرۋشى ەدى. بۇل قۇستاردىڭ ورنىنا ەڭ بولماعاندا سول تۇيەلەر تۇرىپ، سالتاناتتىراق كورىنىس بەرسە دە ۇتىلماس ەدىك. دالالىق تۇسىنىكتە تۇيە اۋليەلىكتىڭ سيمۆولى! زامانىندا اۋليەلىك قاسيەتكە يە بولعان كىسىنى اتا-بابالارىمىز ءجۇرىس-تۇرىسى، مىنەزى جاعىنان تۇيەگە ۇقساي باستاۋىنان ايىراتىن بولعانىن دا ايتپاق پارىز.
جالپى، تۇركىستاندى رۋحاني ازعىندىق پەن ماعىناۋي مەشەۋلىكتەن ارىلتاتىن قاسيەتتى مەكەن رەتىندە تانىتۋ كەزەك كۇتتىرمەيدى. بۇل قالاعا وسىنداي ءوزىنىڭ شىن مانىندەگى رۋحى مەن كودىن اشىپ، قايتارا كيەلى ءمان دارىتا الساق، تۋريست تارتۋ، تۋريست بولعاندا دا رۋحانياتقا سۋساعان «ساپالى تۋريست» دەگەن باس اۋرۋ بولمايدى. ادامزاتتىڭ ىزدەنىس ۇستىندەگى ەڭ دەگدار بولىگى ءوزى-اق بۇل جەرگە قىرىق بۇلاق، جەتى وزەن بولىپ اعىلا بەرەدى.
ال «ساپاسىز تۋريست» دەگەنىم – ماقساتسىز قىدىرىس پەن جىن-ويناق ىزدەگەن، ەرىككەن تۋريست. بۇل جاعىنان، «تۇركىستانسكي سەريال» بۇكىل رەيتينگتەردى ۇردى دەپ ويلايمىن. شىعارۋشىلاردىڭ ياكي تاپسىرىس بەرۋشىلەردىڭ باستاپقى نيەتى دۇرىس تا بولعان شىعار، كىم ءبىلسىن! الايدا، ونىڭ جارىق كورىپ بولعاننان كەيىنگى تۇپكى مەسسەدجى – كيە ۇعىمىنان جۇرداي، «تۇركىستانعا كەلۋدەن قورىقپاڭدار، مۇندا قىز-قىرقىن دا، ءىشۋ دە، ت.. دا بار» دەگەن توپاس شاقىرۋعا سايادى. جالپى، وسىنداي جاۋاپتى ماسەلەدە كوميكتەرگە يەك ارتۋ دەگەنگە ەندى، ءسوزىم جوق.
بۇگىندە قالاعا جىل سايىن ميلليونداعان زياراتشىلار مەن تۋريستەر كەلەدى. بىراق، بۇل جاي عانا جانسىز ەكسكۋرسيالار ورنى ەمەس، رۋحاني تاجىريبەنىڭ باستى باعىتى بولۋى ءتيىس. مۇندا كەلۋشى قاۋىم ماڭگىلىك سۇراقتارعا جاۋاپ تاۋىپ، ساكرالدى داستۇرلەردىڭ قۋاتى مەن ەنەرگياسىن سەزىنىپ كەتۋى كەرەك.
– سوندا تۇركىستاندى دامىتۋدىڭ دۇرىس جولى قانداي بولۋى كەرەك؟
– ءبىز، ەڭ الدىمەن، تۇركىستاندى ەل وتكەنى، بۇگىنى جانە ەرتەڭى تۇرعىسىندا يدەولوگيالىق جاعىنان ناقتى انىقتاپ الۋىمىز كەرەك. ەگەر ءبىز ونى رۋحاني استانا دەيتىن بولساق، وندا بۇكىل مادەني-رۋحاني ساياساتىمىز سوعان سايكەس بولۋى كەرەك. ايتالىق، رەسمي مۋفتياتتىڭ پلاتفورماسى دا سوعان قۇرىلۋعا ءتيىس. قالا بەردى، سول مۋفتياتتى وسىندا كوشىرىپ الۋ ماسەلەسى دە قابىرعاسىنان وتكىر قويىلماق حازىرەتى مۋفتيلەرىمىز قايناعان ساياسات پەن سۋىقتىق ورتاسىندا، قىتاي مەن اقش ەلشىلىكتەرىنىڭ جانىندا استانادا ناعىپ وتىر؟ انا دۇنيەلىك شارۋانى قامداعان شىن ءدىنداردىڭ ورنى، دىڭكەش بولماسا جىلى دا شۋاقتى وسىندا ەمەس پە؟ اۋليەلەردىڭ تىزبەگىنە جالعان دا، قۇلشىلىعىڭدى قىلىپ، ءتاسپىڭدى تارتىپ، بەس پارىزىڭدى ورىنداپ، قۇدايدىڭ سۇيگەنى بولىپ وتىرعىن. نە كەدەرگى؟
ودان سوڭ جانە قايتالاپ ايتامىن: رۋحاني ءتۋريزمدى كۇشەيتۋ. تۇركىستاندا كادىمگى ويىن-ساۋىق كەشەندەرىنەن گورى، الەمدىك دەڭگەيدەگى ءدىني فورۋمدار، عىلىمي كونفەرەنتسيالار وتەتىن ورتالىقتار اشىلۋى كەرەك. نەگىزىندە، بۇلار باياعىدا اتقارىلۋعا ءتيىس ىستەر. قازىر «كەرەك» دەپ ەمەس، «كەرەك ەدى» دەپ سويلەگەنىمىز دۇرىس-اۋ.
تاعى ءبىر ماڭىزدى تۇس – ساۋلەت كونتسەپتسياسىن قايتا قاراستىرۋ. الگى جانكەشتى دەپۋتات ابزال قۇسپاندار مۇرىندىق بولىپ قابىلدانعان زاڭناما ەڭ بولماعاندا وسى جاعىن رەتتەيدى دەپ سەنەمىن. تۇركىستان وزىنە ءتان تۇركىلىك-مۇسىلماندىق ءستيلىن ساقتاۋى ءتيىس. بىراق دالالىق كولاريت تە ۇمىت قالماۋى ءتيىس. «يسلام وسى ەكەن» دەپ، كوزسىز ەلىكتەۋشىلىككە قۇرالعان ارابتىق ۇلگىلەردىڭ قاجەتى جوق. سويتە تۇرا، جايلىلىعى مەن ىڭعايلىلىعى جاعىنان زاماناۋي قالاعا دا اينالۋى كەرەك. «كەرەك ەدى!».
بۇلاردىڭ ىشىندەگى اسا ماڭىزدىسى، ەسكى دە تانىس جىر – ياساۋي مۇراسىن جانداندىرۋ. ايتىپ وتكەنىمدەي، تۇركىستان تەك تۋريستىك قالا ەمەس، ءبىلىم مەن عىلىم ورتالىعى بولۋى ءتيىس. ءبىر احمەت اتا اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى قاي جىرتىققا جاماۋ بولادى؟ سوندىقتان، وسىندا جاڭا وقۋ وردالارى، سونداي-اق الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن عالىمدار كەلىپ، زەرتتەۋ جۇرگىزەتىندەي مۇمكىندىكتەر جاسالۋى كەرەك. «كەرەك ەدى!».
– ەگەر ءدال قازىرگى ءۇردىس جالعاسا بەرسە، تۇركىستاننىڭ بولاشاعى قانداي بولادى؟
– ەگەر جاعداي وزگەرمەسە، تۇركىستان ءوزىنىڭ رۋحاني ورتالىق رەتىندەگى رولىنەن بىرتىندەپ ايىرىلا باستاۋى مۇمكىن. ءاۋ باسىندا «شاۋعار»، سوسىن «ياسى»، ەسىمحان زامانىندا تۇركىلىك پەن مۇسىلماندىقتىڭ باسىن تەڭ ۇستاپ، «ازىرەتى تۇركىستان» بولعان بولسا، ەندى ول قاراپايىم ساياحاتتىق مارشرۋت، ءبانالدى شوپينگ ايماعىنا اينالادى. بۇل ونىڭ تاريحي ميسسياسىنا مۇلدە سايكەس كەلمەيدى. ءبىزدىڭ جانايقاي سول ماسەلەنىڭ جانايقايى. نە ايانىپ تۇراتىنى بار، مۇنىڭ نەسىن جاسىرامىز؟!
تۇركىستاننىڭ ورتالىعىنا بارىپ، «وڭعا بۇرىلساڭ، رۋحاني ءلاززات الاسىڭ، سولعا بۇرىلساڭ، دۇنيە قىزىعىنا باتاسىڭ» دەپ كەلىم-كەتىم ەلدىڭ ازىلدەي باستاۋى دا يدەولوگتاردىڭ توپىراق ءلامىن، جەر كيەسىن سەزىنبەيتىندىگىنەن حابار بەرىپ تۇر. «قۇداي توبەدەن قوس قولداپ ۇردى» دەگەن، وسى. ساۋدا، ويىن-ساۋىق، «گۋلياي، ۆاسيا» كومپلەكسىنىڭ قورشاۋىندا قالىپ، تاريحي-رۋحانيلىعىن كەمىتىپ، قاسيەتتى كەسەنەنى كەزەكتى اتراكتسيونعا اينالدىرۋدىڭ سوڭى نەمەن بىتەر ەكەن؟ مۇنى ورىس تا بولسا وسىندا جاساعان ساپارىندا بلوگەر يليا ۆارلاموۆ وتە شەبەر اتاپ ءوتتى.
ەگەر ءبىز دۇرىس جولدى تاڭدايتىن بولساق، تۇركىستان مۇلدە باسقا دەڭگەيگە كوتەرىلە الادى. ول تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني، مادەني، عىلىمي ورتالىعىنا قايتا اينالۋى مۇمكىن. بالكىم زامان ءبىر اينالىپ، تۇراننىڭ استاناسى دا بولىپ قالار. بىراق، بۇل ءۇشىن ازىردەن دۇرىس قادامدار جاسالۋى قاجەت. تاپ قازىرگى دۇرىس قادام – تۇركىستاندى قايتا كونتسەپتۋاليزاتسيالاۋ. ياعني قالادا ناقتى يدەولوگيالىق باعدار بولۋى كەرەك.
– كەيبىرەۋلەر تۇركىستاننىڭ سوڭعى ونجىلدىقتارى رۋحانياتپەن ەمەس، كريمينالمەن اتى شىققانىن باسا ايتادى. «استارلى اقيقات» حابارى كەيىپكەرلەرىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ قالا بۇل ءيميدجدى قالاي جەڭە الادى؟
– تاريحي تۇرعىدان العاندا، تۇركىستان ءاردايىم كۇرەس الاڭى بولعان، ال كەز كەلگەن قىلمىستىق قۇبىلىستار – بۇل قالانىڭ دا، جالپى ايماقتىڭ دا تابيعاتىنا ءتان نارسە ەمەس. بۇل كەيىنگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قيىندىقتاردىڭ سالدارى. ەكونوميكانى دامىتۋ، زيارات پەن تۋريزم سالاسىن ىلگەرىلەتۋ، حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ دەڭگەيىن كوتەرۋ – ونداي-وندايدىڭ ازايۋىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى.
تۇركىستاننىڭ تاريحى – اسقاق رۋحتىڭ تاريحى. ەگەر بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەردە ول الەۋمەتتىك قيىندىقتارمەن استاسقان تەرىس ۇعىمدارمەن بايلانىستى بولعان بولسا، «بۇل تەك ۋاقىتشا قۇبىلىس» دەر ەدىم. بۇل قالانىڭ شىنايى بولمىسى – نۇر، ءىلىم-ءبىلىم جانە ىزگىلىك.
ال وسىنىڭ بارىنە قاراماستان، تۇركىستاندا ءومىر سۇرگەننىڭ، توپىراعىندا جۇرگەن مەن تۇرعان، اسپانى استىندا تىنىستاعاننىڭ شايتان مەن ءناپسى جەتەگىندە كەتىپ، يلاھي ءمان-ماعىنا تاپپاي ءوتۋى – ۇلى وكىنىش.
– ەندى سۇحباتىمىزدى قورىتىندىلاساق، تۇركىستان دەگەندە نەنى ۇمىتپاۋ كەرەك؟ بارىنەن دە نەنى جاد تۇتۋ كەرەك؟
– تۇركىستاننىڭ بولاشاعى ءبىز، دالىرەگى جوعارىداعىلاردىڭ قابىلدايتىن شەشىمدەرىنە بايلانىستى. ەگەر ءبىز ونى ويىن-ساۋىق نەمەسە ساۋدا ورتالىعى رەتىندە دامىتساق، وندا ونىڭ تاريحي تىزبەگى مەن ساكرالدى ءمانىن جوعالتامىز. ال ەگەر ءبىز ونى شىنايى رۋحاني استاناعا قايتارا اينالدىرساق، كيەلەنۋى جولىندا ءجۇمىس ىستەسەك، ول تەك قازاقستان ءۇشىن عانا ەمەس، كۇللى تۇركى الەمى ءۇشىن ماڭىزدى ورتالىق بولا الادى. يسلام الەمى «تۇركى مۇسىلماندىعىنىڭ قۇلپىن اشۋ ءۇشىن، كىلتىن تۇركىستاننان ىزدە» دەيتىن كۇن سوندا تۋادى. تۇركىستان سىرى حالىق رۋحىن كوكپەن سىمسىز جالعاپ تۇر. سودان كوز جازىپ قالمايىقشى! ول – سىرتقا قاراۋعا مىڭ تەرەزەسى، ىشكە كىرۋگە ءبىر ەسىگى بار ەرەكشە اۋماق. وسىنى ۇمىتپايىق!
قاسىرەتتىڭ زورى، ەل باسشىلارىنىڭ تۇركىستان شىڭىن باستاعى كوزبەن كورە الماي تۇرعانىندا. بۇل جۇرەكپەن ۇعىپ، ىشپەن بىلەتىن نارسە. بىراق ونى دا پايىمداۋعا نۇرلى اقىل كەرەك. انەبىر ۇلىق كىسىنىڭ دە حانداردىڭ جانىنا جاتقىسى كەلىپ، ءبىر كەزدەرى دايىندىق جۇرگىزگەنى تەگىننەن تەگىن بە؟ ءبارىبىر، ىشتەي سەزەدى عوي، سەزەدى. بۇل جاقتا تۋعاننىڭ دا، ولگەننىڭ دە باعى بار. تەك قادىرىن بىلمەي ءجۇرمىز.
بىلگىشسىنىپ كەتتى دەمەسسىز، تۇركىستان – بۇل قازاققا دەگەن قۇدايدىڭ ءتۇزۋ ەسەبى. ايتپەسە، تاشكەنت، نۇراتا سەكىلدى وزگەنىڭ قانجىعاسىندا كەتسە نە ىستەر ەدىك؟
ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، جەلماياسىمەن جەر شولعان اسانقايعى قايتا ءتىرىلىپ كەپ، ەندىگى تۇركىستان ءشارىن كورگەندەي بولسا، نە دەر ەدى؟ بۇرىندارى «مازار، بازار» دەپ ۇناتپاي كەتكەنىن بىلەمىز. تاعى كەلسە، ۇيالىپ قالمايتىنداي ەتۋ كەرەك ەمەس پە؟
بۇل – تەك بيلىكتىڭ ەمەس، بۇكىل قوعامنىڭ دا جاۋاپكەرشىلىگى. جوعارىداعىلار ءوزى بىلەدى دەپ قاراپ وتىرۋعا دا بولمايتىنىنا كۋامىز. الگى اتاقتى توبەلەسكىش اكتەر سەكىلدى «ول جاقتا شارۋام جوق، اركىم ءوز ىسىمەن اينالىسسىن» دەۋگە دە بولمايتىن كورىنەدى. ءوزى بىلگەن جەرىنىڭ نەندەي سالدارعا سوقتىرعانىن كوردىك قوي. ايتەۋىر، كەش تە بولسا ەس كىردى. مارتەبەگە قاتىستى ءتيىستى دە قاجەتتى شەشىمدەر دەر ۋاعىندا قابىلداندى.
تۇركىستان – ءبىزدىڭ وتكەنىمىز، قازىرگى بارىمىز بەن نارىمىز جانە ەرتەڭگى بولاشاعىمىز. مۇنى ءاردايىم ايتىپ جۇرەمىن. ءيا، پايعامبار دا، اۋليە دە ەمەن. ءبىر جەردە ارتىق، ەندى ءبىر جەردە كەم ايتارمىن. قالاي دەگەندە دە، ونسىز قازاقستاندى تۇتاس مەملەكەت رەتىندە تولىققاندى تانىپ ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل – ۇلتتى قالىپتاستىرىپ، ونى بىرىكتىرگەن قاسيەتتى مەكەن. مەملەكەتتىگىمىزدىڭ الداسپانىن سوعىپ شىققان ۇستاحانا. كۇش كەڭىستىگى رەتىندە ەتكەن قىزمەتى ۇشان-تەڭىز.
مارقۇم اقساقال مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆتىڭ: «جاھاندانۋعا جۇتىلا باستادىق. جۇتىلماۋ ءۇشىن وڭتۇستىك نامىسى، تۇركىستان رۋحى كەرەك»، – دەپ ايتقانى ەستە. سول ورتالىق رۋحپەن قايتا قاۋىشساق، جامان با؟!
رۋحاني ورتالىعى جوق حالىق – جادى جوق حالىق. ال تۇركىستان – ءبىزدىڭ تاريحي جادىمىز. ول بىزگە ۇلت رەتىندە كەزدەيسوق قالىپتاسپاعانىمىزدى، تەرەڭ تامىرىمىز، ۇلى مادەنيەتىمىز بار ەكەنىن ايگىلەيدى. كوك كۇمبەزى الىستان مەنمۇندالاپ كوزگە تۇسكەن سايىن قايتا بوي جيعىزاتىن، ۇلىستىق ۇلىلىعىمىزدىنمل وياتۋعا قويىلعان ەسكەرتپە ماياك ءتارىزدى. تۇركىستاننىڭ جۇلدىزى جوعارى! تۇركىستان امان بولسا، قازاق تا امان. مۇندا ەرتەگى مەن عاجايىپ ءتىرى. جانعا بالزام، ءتىلى ءمىر، كۇشى ءپىل. ەلباسىلار ءسال ىنساپ قىلسا، بولاشاعى سارى شور التىنعا اينالعالى تۇرعان، كۇندى سۇيگەن، التىن ءتاج كيگەن اسىل قالا!
– سۇحباتىڭىزعا راقمەت!
دانا نۇرمۇحانبەت
”ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
