اقش-تىڭ قازاقستانداعى بۇرىنعى ەلشىسى لارري نەپپەر ءوزىنىڭ قازاقستانداعى جۇمىس تاجىريبەسى تۋرالى - نۇرسۇلتان نازارباەۆپەن قالاي قارىم-قاتىناس ورناتقانى، قازاقتىڭ قوناقجايلىعىنا قايران قالعانى جانە ەكى ەل پرەزيدەنتتەرىنىڭ كەزدەسۋىن ۇيىمداستىرۋعا كومەكتەسكەنى جايلى ەستەلىكتەردەن تۇراتىن ەكى ءبولىمءدى ماقالا جاريالادى.
لارري نەپپەر 2001 - 2004 جىلدارى اقش-تىڭ قازاقستانداعى ەلشىسى قىزمەتىن اتقارعان. امەريكادا بولعان 11 قىركۇيەك وقيعاسى جانە ودان كەيىن وسى ەلدىڭ تاياۋ شىعىستاعى اسكەري قۇزىرىن ارتتىرۋى وسى كەزگە سايكەس كەلدى.
ەurasianet.org سايتىنا شىققان ماقالانى orda.kz قايتارا جاريالاعان.
ادام قۇقىعىنداعى كورنەكتى قارسىلاس
نەپپەر قازاقستانداعى العاشقى جۇمىس كۇندەرىءنىڭ2001 جىلدىڭ 11 قىركۇيەگىندە بولعان يسلامشىلار باسىپ العان ۇشاقتار دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ورتالىعىنىڭ ءزاۋلىم عيماراتتارىنا قۇلاعان لاڭكەستىك وقيعاعا تۇسپا-تۇس كەلگەنىن ەسكە الدى. بۇل ونىڭ ديپلوماتيالىق ميسسياسىنا ۇلكەن اسەر ەتتى.
«امەريكالىقتاردىڭ كوپشىلىگى ءۇشىن قازاقستاندى كارتادان تابۋ قيىنعا سوعادى جانە 1990 جىلدارى اۋعانستاننان شىعارىلعاننان بەرى امەريكا قۇراما شتاتتارى ورتالىق ازيانى ءوزىنىڭ ديپلوماتيالىق باسىمدىقتارىنىڭ شەتىنە ىعىستىرىپ تاستادى. بىراق بۋش اكىمشىلىگى اۋعانستانداعى تاليبان رەجيمىن قۇلاتۋ جوسپارىن جاساعان كەزدە، ورتالىق ازيا ءاپ-ساتتە ستراتەگيالىق ماڭىزدى نىسانعا اينالدى»، - دەپ جازدى بۇرىنعى ەلشى.
سودان كەيىن، 2001 جىلى بۋش اكىمشىلىگى تاليباندى جويۋعا تىرىستى جانە ونى تەك بومبالاۋ ارقىلى جاساي المايتىنىن تۇسىندى. امەريكالىقتارعا اۋعانستانعا كىرەتىن قۇرلىق جولى قاجەت بولدى. بۇل ءۇشىن ورتالىق ازيا وتە قولايلى ەدى. بۇعان رەسەي قارسى كەلمەدى، ويتكەنى ول كەزدە ول تاليباندى جويۋعا مۇددەلى بولدى. ال امەريكالىق ديپلوماتتار نۇرسۇلتان نازارباەۆپەن كەزدەسۋ ءۇشىن ونى جان-جاقتى زەرتتەي باستادى.
«امەريكالىق ەلشىلەرمەن، سونىڭ ىشىندە مەنىمەن دە نازارباەۆ مەيىرىمدى، كوڭىلدى جانە ىنتىماقتاستىققا دايىن بولا الار ەدى، بىراق اڭگىمەنىڭ تاقىرىبى قازاقستانداعى دەموكراتيالىق كەمشىلىك نەمەسە ادام قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلۋىنا ويىسسا، ول ءتىپتى تاجىريبەلى ديپلوماتتاردى دا شارشاتاتىن سوققى جاساي الادى. نازارباەۆ ديپلوماتيالىق مانسابىمدا مەن شەشكەن داۋلارداعى ەڭ كورنەكتى قارسىلاس بولدى»، - دەءيدى لارري نەپپەر.
قۇپيا ءسوز بايلاسۋ
امەريكا ديپلوماتىنا شەشۋدى تاپسىرعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – ۇشۋ قۇقىعىن الۋ ماسەلەسى. ويتكەنى، اقش اۆياتسياسىنا قازاقستاننىڭ اۋە كەڭىستىگىنە كىرۋ قاجەت ەدى. كەلىسسوز جۇرگىزۋ ۇزاق ءارى كۇردەلى ماسەلەگە اينالدى. سەبەبى، ەءلشى الماتىدا، ال سول كەزدەگى قازاقستان سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ەرلان ىدىرىسوۆ استانادا بولدى.
ولار قاۋىپسىز تەلەفون جەلىسى ارقىلى سويلەسۋگە تىرىسقانىمەن، بايلانىس ساپاسى ناشار بولعاندىقتان، ۇيالى تەلەفونداردى پايدالانۋعا تۋرا كەلدى. دەگەنمەن، ديپلومات پەن مينيستر ايتىلعان اقپاراتتىڭ تاراپ كەتۋىنە جول بەرمەۋ ءۇشىن «تىڭشىلىق ءتىلدى» ويلاپ تاپقان.
«ءبىز ۇيالى تەلەفونىمىزبەن دالا بۇركىتتەرىءنىڭ كوشى-قونى تۋرالى سويلەستىك. سويتسە دە بۇل ءبىزدى تىڭداپ وتىرعان رەسەيلىكتەردى قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مەن امەريكا ەلشىسى ورنيتولوگياعا قۇمار ەكەنىنە سەندىرۋى ەكىتالاي», -دەپ ءازىلى ارالاس شىندىقتى جازدى ناپپەر.
ناتيجەسىندە قازاقستان اقش-قا ءوز اۋە كەڭىستىگىنە كىرۋگە رۇقسات بەردى. امەريكالىقتار تاليبان رەجيمىن قۇلاتتى، بۇل نازارباەۆقا قاتتى اسەر ەتتى.
«مەن ميلليون ورىستى قۋىپ جىبەرەر ەدىم»
سول كەزدەگى اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى كولين پاۋەلل قازاقستانعا رەسمي ساپارمەن ۇشىپ كەءلىپ، قازاقستان پرەزيدەنتىن دجوردج بۋشپەن كەزدەسۋگە شاقىردى. ءدال وسىنى نازارباەۆ تا كوپتەن كۇتكەن ەدى.
قازاقستان پاۋەلل دەلەگاتسياسىنىڭ رامازان ايىندا ساپارلاعانىنا قاراماستان اۋقىمدى تۇردە قارسى الىپ، مەملەكەتتىك حاتشى مەن ونىڭ سەرىكتەرىنە دام مەن «كەز كەلگەن تاعامعا ارنالعان الكوگولدىڭ تاڭداۋىن» ۇسىندى. كەشكى استان (دالىرەك ايتساق تويدان) كەيىن نازارباەۆ، پاۋەلل، ىدىرىسوۆ جانە نەپپەر تورتەۋىءنىڭ سويلەسۋگە مۇمكىندىكتەرى بولدى. قازاقستان پرەزيدەنتى دجوردج بۋشپەن كەزدەسۋدى اسىعا كۇتىپ، اقش-پەن بىرگە تەرروريزممەن كۇرەسۋگە جانە ەنەرگەتيكا سالاسىندا ىنتىماقتاسۋعا ۋادە بەردى. بىراق ول ادام قۇقىقتارى مەن دەموكراتيا تۋرالى ايتۋدان باس تارتتى.
«وسى كەزدەسۋ مەن تۇسكى استان كەيىن امەريكالىق دەلەگاتسيانىڭ كەيبىر مۇشەلەرى قازاقتىڭ قوناقجايلىلىعىنان اياقتارىنان ارەڭ تۇردى»، - دەپ ەسكە الادى لارري ناپپەر.
2001 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا نازارباەۆ اقش-قا قارىمتا ساپارمەن باردى. ول دجوردج بۋشپەن جانە ەڭ ءىرى امەريكالىق ينۆەستورلار – ExxonMobil جانە Chevron وكىلدەرىمەن كەزدەستى.
اقش ۆيتسە-پرەزيدەنتى ديك چەينيمەن جانە بۋش اكىمشىلىگىنىڭ باسقا دا شەنەۋنىكتەرىمەن ىسكەرلىك كەزدەسۋگە ارنالعان تۇسكى اس كەزىندە نازارباەۆ كۇتپەگەن جەردەن شابۋىلعا شىقتى. ول قازاقستاننىڭ ءالى كۇنگە دەيىن اقش-پەن ساۋدانى شەكتەيتىن اتىشۋلى دجەكسون-ۆەنيك زاڭىنا باعىنىپ وتىرعانىنا نارازىلىعىن ءبىلدىردى. اۋەلدە بۇل زاڭ ەميگراتسياعا كەدەرگى كەلتىرەتىن ەلدەردى «جازالاۋ» ارقىلى ەنگىزىلگەنىن ەسكە سالدى. سونىمەن قاتار، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ كىنالى ەمەس ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
«ەگەر ەۆرەيلەر قازاقستاننان كەتۋدى قالاسا، بارىنە رۇقسات بەرەر ەدىم! قوسىمشا ءبىر ميلليون ورىسقا دا!»- دەدى نۇرسۇلتان نازارباەۆ.
امەريكالىقتار ءۇشىن بۇل مالىمدەمە كۇلكى تۋدىردى، بىراق اقش قازاقستاندى بۇرىننان ەسكىرگەن سانكتسيالاردان شىعارۋعا ۋادە بەرگەن جوق. دەگەنمەن وسى اڭگىمەدەن كەيىن 2002 جىلعى ناۋرىزدا اقش قازاقستاندى نارىقتىق ەكونوميكاعا يە مەملەكەت رەتىندە رەسمي تۇردە تانىدى. بۇل قازاقستاننىڭ دسۇ-عا جەتۋ جولىنداعى ماڭىزدى قادامى بولدى.
كەڭەس ۇكىمەتىمەن ساۋدا-ساتتىقتى شەكتەيتىن دجەكسون-ۆەنيك زاڭى 1974 جىلى بەكىگەن. ونىڭ ىشىندە اقش ۇكىمەتىنەن نەسيە الۋعا تىيىم سالىنادى. تاۋار ساتۋ مەن ساتىپ الۋعا قوسىمشا تاريفتەر مەن الىمدار قوسىلادى. باستاماشى بولعان ەكى كونگرەسسمەننىڭ اتىمەن اتىلعان زاڭنىڭ كۇشىن جويۋ ءۇشىن قازاقستان تاۋەلسىزدىكتەن سوڭ بىرنەشە مارتە ۇسىنىس جاساعانىمەن ناتيجە جوق. زاڭ كۇشىن جويسا، قازاق كاسىپكەرلەرىنە امەريكاعا ءوز ونىمدەرىن جەتكىزۋ ەداۋىر جەڭىلدەيدى دەپ ەسەپتەلەدى. ءبىر قىزىعى بۇل زاڭ قازىر قىرعىزستان مەن رەسەيگە جۇرمەيدى.
يراكتاعى قازاقتار
نازارباەۆ پەن بۋش جاقسى ارالاسقانىمەن اقش يراكقا باسىپ كىرەر الدىندا قازاقستان پرەزيدەنتى امەريكالىقتاردىڭ باسىمدىقتارى وزگەرگەنىن ءتۇسىندى. ساددام حۋسەيننىڭ تاعدىرىنا نەمقۇرايلى قاراسا دا، اقش-تىڭ اۋعانستاننان باس تارتىپ، يراكقا نازار اۋدارۋى ءبىرىنشى پرەزيدەنتكە ۇنامادى.
نازارباەۆ اقش ارمياسى ورتالىق قولباسشىلىعىنىڭ باسشىسى گەنەرال توممي فرەنكسپەن كەزدەسۋدە ودان يراكقا اسكەرلەردىڭ ناقتى كىرەتىن كۇنىن ايتۋدى تالاپ ەتتى. فرەنكس اشۋعا بۋلىعىپ, سوڭىندا مۇنىڭ ءبارىن ازىلگە اينالدىردى. ول قولىن ۇستەلگە قويىپ: «پرەزيدەنت مىرزا، ءبىز بۇگىن يراكقا باسىپ كىرمەيتىنىمىزگە سەنىمدى بولا الاسىز. ويتكەنى، مەن بۇگىن قازاقستاندامىن,» - دەدى.
نازارباەۆ كۇلىپ، قايتادان گەنەرالعا سۇراق قويمادى.
قازاقستان بيلىگى امەريكانىڭ يراكقا باسىپ كىرۋىنە ريزا بولماعانمەن، نازارباەۆ مۇندا دا ادالدىعىن كورسەتۋگە مۇمكىندىك تاپتى. قازاقستان يراكقا امەريكالىق اسكەريلەرگە مينالاردى تازارتۋعا كومەكتەسۋ ءۇشىن اسكەري ينجەنەرلەردىڭ شاعىن توبىن جىبەردى. بۇل كومەك از جانە قىسقا مەرزىمدى بولعانىمەن، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ەلدىڭ اقش-پەن بايلانىسىن نىعايتۋعا كومەكتەستى دەۋگە بولادى.
بيولوگيالىق زەرتحانانىڭ شىندىعى قانداي؟
نەپپەر ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىندە رەسەيلىك جانە رەسەيشىل ۇگىتشىلەر قازاقستاندىقتاردى ءجيى قورقىتاتىن "اقش-تىڭ بيولوگيالىق زەرتحانالارى" تۋرالى دا ايتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، ءتۇرلى توكسيندەرى مەن قاۋىپتى باكتەريالاردىڭ ۇلگىلەرى بار زەرتحانالار قازاقستاندا بۇرىننان بار. ولار كەڭەس وداعىنان قالعان.
«قازاقستان ۆاكتسينالاردى زەرتتەۋ مەن ءوندىرۋدى جالعاستىرۋ ءۇشىن الەمدەگى ەڭ ءىرى پاتوگەندىك ۇلگىلەردىڭ، سونىڭ ىشىندە وبا، ءسىبىر جاراسى جانە تۋليارەميا باكتەريالارىنىڭ ءبىرىن ساقتاپ قالدى. بۇل وتە قاۋىپتى ميكروورگانيزمدەر بۇكىل قازاقستان بويىنشا عىلىمي جانە اۋىلشارۋاشىلىق ستانتسيالارىندا كوبىنە قاۋىپسىزدىك تالاپتارىنسىزساقتالدى. كەيبىر شتامدار ادەتتەگى اس ءۇي توڭازىتقىشتارىندا قول جەتپەيتىن جەرلەردە ساقتالدى», - دەيءدى لارري نەپپەر.
ۆاشينگتون قازاقستانعا شتاممداردىڭ وسى توپتاماسىن ساتىپ الۋدى ۇسىندى. بىراق، ۇكىمەت باس تارتتى. سودان كەيىن امەريكالىقتار باسقا امال ويلاپ تاپتى. ولار 2003 جىلى ۇلگىلەردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ جانە ولاردى زەرتتەۋ ءۇشىن 40 ميلليون دوللار گرانت بولەتىندەرىن مالىمدەدى. 2004 جىلى قازاقستان مەن اقش قازاقستان باقىلاۋىندا بولاتىن قاۋىپسىز جانە زاماناۋي زەرتحانا قۇرۋ تۋرالى كەلىستى. ول جەردە كەڭەس زامانىنان بەرى ساقتالعان وبا جانە باسقا دا قاۋىپتى اۋرۋلار باكتەريالارى ۆاكتسينا جاساۋ ماقساتىندا زەرتتەلەتىن بولدى. مۇنداي زەرتحانا 2020 جىلى رەسمي تۇردە اشىلدى. كەيبىرەۋلەر سول زەرتحانامەن ينتەرنەتءتتىڭ سەنگىش قولدانۋشىلارىن قورقىتۋعا تىرىسادى.
