AQSh-tyń Qazaqstandaǵy burynǵy elshisi Larrı Nepper óziniń Qazaqstandaǵy jumys tájirıbesi týraly - Nursultan Nazarbaevpen qalaı qarym-qatynas ornatqany, qazaqtyń qonaqjaılyǵyna qaıran qalǵany jáne eki el prezıdentteriniń kezdesýin uıymdastyrýǵa kómekteskeni jaıly estelikterden turatyn eki bólimdi maqala jarııalady.
Larrı Nepper 2001 - 2004 jyldary AQSh-tyń Qazaqstandaǵy elshisi qyzmetin atqarǵan. Amerıkada bolǵan 11 qyrkúıek oqıǵasy jáne odan keıin osy eldiń Taıaý Shyǵystaǵy áskerı quzyryn arttyrýy osy kezge sáıkes keldi.
Eurasianet.org saıtyna shyqqan maqalany orda.kz qaıtara jarııalaǵan.
ADAM QUQYǴYNDAǴY KÓRNEKTI QARSYLAS
Nepper Qazaqstandaǵy alǵashqy jumys kúnderiniń2001 jyldyń 11 qyrkúıeginde bolǵan ıslamshylar basyp alǵan ushaqtar Dúnıejúzilik saýda ortalyǵynyń záýlim ǵımarattaryna qulaǵan lańkestik oqıǵaǵa tuspa-tus kelgenin eske aldy. Bul onyń dıplomatııalyq mıssııasyna úlken áser etti.
«Amerıkalyqtardyń kópshiligi úshin Qazaqstandy kartadan tabý qıynǵa soǵady jáne 1990 jyldary Aýǵanstannan shyǵarylǵannan beri Amerıka Qurama Shtattary Ortalyq Azııany óziniń dıplomatııalyq basymdyqtarynyń shetine yǵystyryp tastady. Biraq Býsh ákimshiligi Aýǵanstandaǵy Talıban rejımin qulatý josparyn jasaǵan kezde, Ortalyq Azııa áp-sátte strategııalyq mańyzdy nysanǵa aınaldy», - dep jazdy burynǵy elshi.
Sodan keıin, 2001 jyly Býsh ákimshiligi Talıbandy joıýǵa tyrysty jáne ony tek bombalaý arqyly jasaı almaıtynyn túsindi. Amerıkalyqtarǵa Aýǵanstanǵa kiretin qurlyq joly qajet boldy. Bul úshin Ortalyq Azııa óte qolaıly edi. Buǵan Reseı qarsy kelmedi, óıtkeni ol kezde ol Talıbandy joıýǵa múddeli boldy. Al amerıkalyq dıplomattar Nursultan Nazarbaevpen kezdesý úshin ony jan-jaqty zertteı bastady.
«Amerıkalyq elshilermen, sonyń ishinde menimen de Nazarbaev meıirimdi, kóńildi jáne yntymaqtastyqqa daıyn bola alar edi, biraq áńgimeniń taqyryby Qazaqstandaǵy demokratııalyq kemshilik nemese adam quqyqtarynyń buzylýyna oıyssa, ol tipti tájirıbeli dıplomattardy da sharshatatyn soqqy jasaı alady. Nazarbaev dıplomatııalyq mansabymda men sheshken daýlardaǵy eń kórnekti qarsylas boldy», - deıdi Larrı Nepper.
QUPIIa SÓZ BAILASÝ
Amerıka dıplomatyna sheshýdi tapsyrǵan máselelerdiń biri – ushý quqyǵyn alý máselesi. Óıtkeni, AQSh avıaııasyna Qazaqstannyń áýe keńistigine kirý qajet edi. Kelissóz júrgizý uzaq ári kúrdeli máselege aınaldy. Sebebi, elshi Almatyda, al sol kezdegi Qazaqstan syrtqy ister mınıstri Erlan Ydyrysov Astanada boldy.
Olar qaýipsiz telefon jelisi arqyly sóılesýge tyrysqanymen, baılanys sapasy nashar bolǵandyqtan, uıaly telefondardy paıdalanýǵa týra keldi. Degenmen, dıplomat pen mınıstr aıtylǵan aqparattyń tarap ketýine jol bermeý úshin «tyńshylyq tildi» oılap tapqan.
«Biz uıaly telefonymyzben dala búrkitteriniń kóshi-qony týraly sóılestik. Sóıtse de bul bizdi tyńdap otyrǵan reseılikterdi Qazaqstannyń syrtqy ister mınıstri men Amerıka elshisi ornıtologııaǵa qumar ekenine sendirýi ekitalaı», -dep ázili aralas shyndyqty jazdy Napper.
Nátıjesinde Qazaqstan AQSh-qa óz áýe keńistigine kirýge ruqsat berdi. Amerıkalyqtar Talıban rejımin qulatty, bul Nazarbaevqa qatty áser etti.
«MEN MILLION ORYSTY QÝYP JIBERER EDIM»
Sol kezdegi AQSh Memlekettik hatshysy Kolın Paýell Qazaqstanǵa resmı saparmen ushyp kelip, Qazaqstan prezıdentin Djordj Býshpen kezdesýge shaqyrdy. Dál osyny Nazarbaev ta kópten kútken edi.
Qazaqstan Paýell delegaııasynyń Ramazan aıynda saparlaǵanyna qaramastan aýqymdy túrde qarsy alyp, memlekettik hatshy men onyń serikterine dám men «kez kelgen taǵamǵa arnalǵan alkogoldiń tańdaýyn» usyndy. Keshki astan (dálirek aıtsaq toıdan) keıin Nazarbaev, Paýell, Ydyrysov jáne Nepper tórteýiniń sóılesýge múmkindikteri boldy. Qazaqstan prezıdenti Djordj Býshpen kezdesýdi asyǵa kútip, AQSh-pen birge terrorızmmen kúresýge jáne energetıka salasynda yntymaqtasýǵa ýáde berdi. Biraq ol adam quqyqtary men demokratııa týraly aıtýdan bas tartty.
«Osy kezdesý men túski astan keıin amerıkalyq delegaııanyń keıbir músheleri qazaqtyń qonaqjaılylyǵynan aıaqtarynan áreń turdy», - dep eske alady Larrı Napper.
2001 jyldyń jeltoqsanynda Nazarbaev AQSh-qa qarymta saparmen bardy. Ol Djordj Býshpen jáne eń iri amerıkalyq ınvestorlar – ExxonMobil jáne Chevron ókilderimen kezdesti.
AQSh vıe-prezıdenti Dık Cheınımen jáne Býsh ákimshiliginiń basqa da sheneýnikterimen iskerlik kezdesýge arnalǵan túski as kezinde Nazarbaev kútpegen jerden shabýylǵa shyqty. Ol Qazaqstannyń áli kúnge deıin AQSh-pen saýdany shekteıtin atyshýly Djekson-Venık zańyna baǵynyp otyrǵanyna narazylyǵyn bildirdi. Áýelde bul zań emıgraııaǵa kedergi keltiretin elderdi «jazalaý» arqyly engizilgenin eske saldy. Sonymen qatar, táýelsiz Qazaqstannyń kináli emes ekenin atap ótti.
«Eger evreıler Qazaqstannan ketýdi qalasa, bárine ruqsat berer edim! Qosymsha bir mıllıon orysqa da!»- dedi Nursultan Nazarbaev.
Amerıkalyqtar úshin bul málimdeme kúlki týdyrdy, biraq AQSh Qazaqstandy burynnan eskirgen sankııalardan shyǵarýǵa ýáde bergen joq. Degenmen osy áńgimeden keıin 2002 jylǵy naýryzda AQSh Qazaqstandy naryqtyq ekonomıkaǵa ıe memleket retinde resmı túrde tanydy. Bul Qazaqstannyń DSU-ǵa jetý jolyndaǵy mańyzdy qadamy boldy.
Keńes Úkimetimen saýda-sattyqty shekteıtin Djekson-Venık zańy 1974 jyly bekigen. Onyń ishinde AQSh úkimetinen nesıe alýǵa tyıym salynady. Taýar satý men satyp alýǵa qosymsha tarıfter men alymdar qosylady. Bastamashy bolǵan eki kongressmenniń atymen atylǵan zańnyń kúshin joıý úshin Qazaqstan táýelsizdikten soń birneshe márte usynys jasaǵanymen nátıje joq. Zań kúshin joısa, qazaq kásipkerlerine Amerıkaǵa óz ónimderin jetkizý edáýir jeńildeıdi dep esepteledi. Bir qyzyǵy bul zań qazir Qyrǵyzstan men Reseıge júrmeıdi.
IRAKTAǴY QAZAQTAR
Nazarbaev pen Býsh jaqsy aralasqanymen AQSh Irakqa basyp kirer aldynda Qazaqstan prezıdenti amerıkalyqtardyń basymdyqtary ózgergenin túsindi. Saddam Hýseınniń taǵdyryna nemquraıly qarasa da, AQSh-tyń Aýǵanstannan bas tartyp, Irakqa nazar aýdarýy birinshi prezıdentke unamady.
Nazarbaev AQSh armııasy ortalyq qolbasshylyǵynyń basshysy general Tommı Frenkspen kezdesýde odan Irakqa áskerlerdiń naqty kiretin kúnin aıtýdy talap etti. Frenks ashýǵa býlyǵyp, sońynda munyń bárin ázilge aınaldyrdy. Ol qolyn ústelge qoıyp: «Prezıdent myrza, biz búgin Irakqa basyp kirmeıtinimizge senimdi bola alasyz. Óıtkeni, men búgin Qazaqstandamyn,» - dedi.
Nazarbaev kúlip, qaıtadan generalǵa suraq qoımady.
Qazaqstan bıligi Amerıkanyń Irakqa basyp kirýine rıza bolmaǵanmen, Nazarbaev munda da adaldyǵyn kórsetýge múmkindik tapty. Qazaqstan Irakqa amerıkalyq áskerılerge mınalardy tazartýǵa kómektesý úshin áskerı ınjenerlerdiń shaǵyn tobyn jiberdi. Bul kómek az jáne qysqa merzimdi bolǵanymen, belgili bir deńgeıde eldiń AQSh-pen baılanysyn nyǵaıtýǵa kómektesti deýge bolady.
BIOLOGIIaLYQ ZERTHANANYŃ ShYNDYǴY QANDAI?
Nepper óziniń estelikterinde reseılik jáne reseıshil úgitshiler qazaqstandyqtardy jıi qorqytatyn "AQSh-tyń bıologııalyq zerthanalary" týraly da aıtty. Onyń aıtýynsha, túrli toksınderi men qaýipti bakterııalardyń úlgileri bar zerthanalar Qazaqstanda burynnan bar. Olar Keńes Odaǵynan qalǵan.
«Qazaqstan vakınalardy zertteý men óndirýdi jalǵastyrý úshin álemdegi eń iri patogendik úlgilerdiń, sonyń ishinde oba, sibir jarasy jáne týlıaremııa bakterııalarynyń birin saqtap qaldy. Bul óte qaýipti mıkroorganızmder búkil Qazaqstan boıynsha ǵylymı jáne aýylsharýashylyq stanııalarynda kóbine qaýipsizdik talaptarynsyzsaqtaldy. Keıbir shtamdar ádettegi as úı tońazytqyshtarynda qol jetpeıtin jerlerde saqtaldy», - deıdi Larrı Nepper.
Vashıngton Qazaqstanǵa shtammdardyń osy toptamasyn satyp alýdy usyndy. Biraq, úkimet bas tartty. Sodan keıin amerıkalyqtar basqa amal oılap tapty. Olar 2003 jyly úlgilerdiń qaýipsizdigin qamtamasyz etý jáne olardy zertteý úshin 40 mıllıon dollar grant bóletinderin málimdedi. 2004 jyly Qazaqstan men AQSh Qazaqstan baqylaýynda bolatyn qaýipsiz jáne zamanaýı zerthana qurý týraly kelisti. Ol jerde Keńes zamanynan beri saqtalǵan oba jáne basqa da qaýipti aýrýlar bakterııalary vakına jasaý maqsatynda zertteletin boldy. Mundaı zerthana 2020 jyly resmı túrde ashyldy. Keıbireýler sol zerthanamen ınternetttiń sengish qoldanýshylaryn qorqytýǵa tyrysady.
