AQŞ-tyŋ Qazaqstandaǧy būrynǧy elşısı Larri Nepper özınıŋ Qazaqstandaǧy jūmys täjıribesı turaly - Nūrsūltan Nazarbaevpen qalai qarym-qatynas ornatqany, qazaqtyŋ qonaqjailyǧyna qairan qalǧany jäne ekı el prezidentterınıŋ kezdesuın ūiymdastyruǧa kömekteskenı jaily estelıkterden tūratyn ekı bölımdı maqala jariialady.
Larri Nepper 2001 - 2004 jyldary AQŞ-tyŋ Qazaqstandaǧy elşısı qyzmetın atqarǧan. Amerikada bolǧan 11 qyrküiek oqiǧasy jäne odan keiın osy eldıŋ Taiau Şyǧystaǧy äskeri qūzyryn arttyruy osy kezge säikes keldı.
Eurasianet.org saityna şyqqan maqalany orda.kz qaitara jariialaǧan.
ADAM QŪQYǦYNDAǦY KÖRNEKTI QARSYLAS
Nepper Qazaqstandaǧy alǧaşqy jūmys künderınıŋ2001 jyldyŋ 11 qyrküiegınde bolǧan islamşylar basyp alǧan ūşaqtar Düniejüzılık sauda ortalyǧynyŋ zäulım ǧimarattaryna qūlaǧan laŋkestık oqiǧaǧa tūspa-tūs kelgenın eske aldy. Būl onyŋ diplomatiialyq missiiasyna ülken äser ettı.
«Amerikalyqtardyŋ köpşılıgı üşın Qazaqstandy kartadan tabu qiynǧa soǧady jäne 1990 jyldary Auǧanstannan şyǧarylǧannan berı Amerika Qūrama Ştattary Ortalyq Aziiany özınıŋ diplomatiialyq basymdyqtarynyŋ şetıne yǧystyryp tastady. Bıraq Buş äkımşılıgı Auǧanstandaǧy Taliban rejimın qūlatu josparyn jasaǧan kezde, Ortalyq Aziia äp-sätte strategiialyq maŋyzdy nysanǧa ainaldy», - dep jazdy būrynǧy elşı.
Sodan keiın, 2001 jyly Buş äkımşılıgı Talibandy joiuǧa tyrysty jäne ony tek bombalau arqyly jasai almaitynyn tüsındı. Amerikalyqtarǧa Auǧanstanǧa kıretın qūrlyq joly qajet boldy. Būl üşın Ortalyq Aziia öte qolaily edı. Būǧan Resei qarsy kelmedı, öitkenı ol kezde ol Talibandy joiuǧa müddelı boldy. Al amerikalyq diplomattar Nūrsūltan Nazarbaevpen kezdesu üşın ony jan-jaqty zerttei bastady.
«Amerikalyq elşılermen, sonyŋ ışınde menımen de Nazarbaev meiırımdı, köŋıldı jäne yntymaqtastyqqa daiyn bola alar edı, bıraq äŋgımenıŋ taqyryby Qazaqstandaǧy demokratiialyq kemşılık nemese adam qūqyqtarynyŋ būzyluyna oiyssa, ol tıptı täjıribelı diplomattardy da şarşatatyn soqqy jasai alady. Nazarbaev diplomatiialyq mansabymda men şeşken daulardaǧy eŋ körnektı qarsylas boldy», - deidı Larri Nepper.
QŪPİIа SÖZ BAILASU
Amerika diplomatyna şeşudı tapsyrǧan mäselelerdıŋ bırı – ūşu qūqyǧyn alu mäselesı. Öitkenı, AQŞ aviasiiasyna Qazaqstannyŋ äue keŋıstıgıne kıru qajet edı. Kelıssöz jürgızu ūzaq ärı kürdelı mäselege ainaldy. Sebebı, elşı Almatyda, al sol kezdegı Qazaqstan syrtqy ıster ministrı Erlan Ydyrysov Astanada boldy.
Olar qauıpsız telefon jelısı arqyly söilesuge tyrysqanymen, bailanys sapasy naşar bolǧandyqtan, ūialy telefondardy paidalanuǧa tura keldı. Degenmen, diplomat pen ministr aitylǧan aqparattyŋ tarap ketuıne jol bermeu üşın «tyŋşylyq tıldı» oilap tapqan.
«Bız ūialy telefonymyzben dala bürkıtterınıŋ köşı-qony turaly söilestık. Söitse de būl bızdı tyŋdap otyrǧan reseilıkterdı Qazaqstannyŋ syrtqy ıster ministrı men Amerika elşısı ornitologiiaǧa qūmar ekenıne sendıruı ekıtalai», -dep äzılı aralas şyndyqty jazdy Napper.
Nätijesınde Qazaqstan AQŞ-qa öz äue keŋıstıgıne kıruge rūqsat berdı. Amerikalyqtar Taliban rejimın qūlatty, būl Nazarbaevqa qatty äser ettı.
«MEN MİLLİON ORYSTY QUYP JIBERER EDIM»
Sol kezdegı AQŞ Memlekettık hatşysy Kolin Pauell Qazaqstanǧa resmi saparmen ūşyp kelıp, Qazaqstan prezidentın Djordj Buşpen kezdesuge şaqyrdy. Däl osyny Nazarbaev ta köpten kütken edı.
Qazaqstan Pauell delegasiiasynyŋ Ramazan aiynda saparlaǧanyna qaramastan auqymdy türde qarsy alyp, memlekettık hatşy men onyŋ serıkterıne däm men «kez kelgen taǧamǧa arnalǧan alkogoldıŋ taŋdauyn» ūsyndy. Keşkı astan (dälırek aitsaq toidan) keiın Nazarbaev, Pauell, Ydyrysov jäne Nepper törteuınıŋ söilesuge mümkındıkterı boldy. Qazaqstan prezidentı Djordj Buşpen kezdesudı asyǧa kütıp, AQŞ-pen bırge terrorizmmen küresuge jäne energetika salasynda yntymaqtasuǧa uäde berdı. Bıraq ol adam qūqyqtary men demokratiia turaly aitudan bas tartty.
«Osy kezdesu men tüskı astan keiın amerikalyq delegasiianyŋ keibır müşelerı qazaqtyŋ qonaqjailylyǧynan aiaqtarynan äreŋ tūrdy», - dep eske alady Larri Napper.
2001 jyldyŋ jeltoqsanynda Nazarbaev AQŞ-qa qarymta saparmen bardy. Ol Djordj Buşpen jäne eŋ ırı amerikalyq investorlar – ExxonMobil jäne Chevron ökılderımen kezdestı.
AQŞ vise-prezidentı Dik Cheinimen jäne Buş äkımşılıgınıŋ basqa da şeneunıkterımen ıskerlık kezdesuge arnalǧan tüskı as kezınde Nazarbaev kütpegen jerden şabuylǧa şyqty. Ol Qazaqstannyŋ älı künge deiın AQŞ-pen saudany şekteitın atyşuly Djekson-Venik zaŋyna baǧynyp otyrǧanyna narazylyǧyn bıldırdı. Äuelde būl zaŋ emigrasiiaǧa kedergı keltıretın elderdı «jazalau» arqyly engızılgenın eske saldy. Sonymen qatar, täuelsız Qazaqstannyŋ kınälı emes ekenın atap öttı.
«Eger evreiler Qazaqstannan ketudı qalasa, bärıne rūqsat berer edım! Qosymşa bır million orysqa da!»- dedı Nūrsūltan Nazarbaev.
Amerikalyqtar üşın būl mälımdeme külkı tudyrdy, bıraq AQŞ Qazaqstandy būrynnan eskırgen sanksiialardan şyǧaruǧa uäde bergen joq. Degenmen osy äŋgımeden keiın 2002 jylǧy nauryzda AQŞ Qazaqstandy naryqtyq ekonomikaǧa ie memleket retınde resmi türde tanydy. Būl Qazaqstannyŋ DSŪ-ǧa jetu jolyndaǧy maŋyzdy qadamy boldy.
Keŋes Ükımetımen sauda-sattyqty şekteitın Djekson-Venik zaŋy 1974 jyly bekıgen. Onyŋ ışınde AQŞ ükımetınen nesie aluǧa tyiym salynady. Tauar satu men satyp aluǧa qosymşa tarifter men alymdar qosylady. Bastamaşy bolǧan ekı kongressmennıŋ atymen atylǧan zaŋnyŋ küşın joiu üşın Qazaqstan täuelsızdıkten soŋ bırneşe märte ūsynys jasaǧanymen nätije joq. Zaŋ küşın joisa, qazaq käsıpkerlerıne Amerikaǧa öz önımderın jetkızu edäuır jeŋıldeidı dep esepteledı. Bır qyzyǧy būl zaŋ qazır Qyrǧyzstan men Reseige jürmeidı.
İRAKTAǦY QAZAQTAR
Nazarbaev pen Buş jaqsy aralasqanymen AQŞ İrakqa basyp kırer aldynda Qazaqstan prezidentı amerikalyqtardyŋ basymdyqtary özgergenın tüsındı. Saddam Huseinnıŋ taǧdyryna nemqūraily qarasa da, AQŞ-tyŋ Auǧanstannan bas tartyp, İrakqa nazar audaruy bırınşı prezidentke ūnamady.
Nazarbaev AQŞ armiiasy ortalyq qolbasşylyǧynyŋ basşysy general Tommi Frenkspen kezdesude odan İrakqa äskerlerdıŋ naqty kıretın künın aitudy talap ettı. Frenks aşuǧa bulyǧyp, soŋynda mūnyŋ bärın äzılge ainaldyrdy. Ol qolyn üstelge qoiyp: «Prezident myrza, bız bügın İrakqa basyp kırmeitınımızge senımdı bola alasyz. Öitkenı, men bügın Qazaqstandamyn,» - dedı.
Nazarbaev külıp, qaitadan generalǧa sūraq qoimady.
Qazaqstan bilıgı Amerikanyŋ İrakqa basyp kıruıne riza bolmaǧanmen, Nazarbaev mūnda da adaldyǧyn körsetuge mümkındık tapty. Qazaqstan İrakqa amerikalyq äskerilerge minalardy tazartuǧa kömektesu üşın äskeri injenerlerdıŋ şaǧyn tobyn jıberdı. Būl kömek az jäne qysqa merzımdı bolǧanymen, belgılı bır deŋgeide eldıŋ AQŞ-pen bailanysyn nyǧaituǧa kömektestı deuge bolady.
BİOLOGİIаLYQ ZERTHANANYŊ ŞYNDYǦY QANDAI?
Nepper özınıŋ estelıkterınde reseilık jäne reseişıl ügıtşıler qazaqstandyqtardy jiı qorqytatyn "AQŞ-tyŋ biologiialyq zerthanalary" turaly da aitty. Onyŋ aituynşa, türlı toksinderı men qauıptı bakteriialardyŋ ülgılerı bar zerthanalar Qazaqstanda būrynnan bar. Olar Keŋes Odaǧynan qalǧan.
«Qazaqstan vaksinalardy zertteu men öndırudı jalǧastyru üşın älemdegı eŋ ırı patogendık ülgılerdıŋ, sonyŋ ışınde oba, sıbır jarasy jäne tuliaremiia bakteriialarynyŋ bırın saqtap qaldy. Būl öte qauıptı mikroorganizmder bükıl Qazaqstan boiynşa ǧylymi jäne auylşaruaşylyq stansiialarynda köbıne qauıpsızdık talaptarynsyzsaqtaldy. Keibır ştamdar ädettegı as üi toŋazytqyştarynda qol jetpeitın jerlerde saqtaldy», - deidı Larri Nepper.
Vaşington Qazaqstanǧa ştammdardyŋ osy toptamasyn satyp aludy ūsyndy. Bıraq, ükımet bas tartty. Sodan keiın amerikalyqtar basqa amal oilap tapty. Olar 2003 jyly ülgılerdıŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etu jäne olardy zertteu üşın 40 million dollar grant böletınderın mälımdedı. 2004 jyly Qazaqstan men AQŞ Qazaqstan baqylauynda bolatyn qauıpsız jäne zamanaui zerthana qūru turaly kelıstı. Ol jerde Keŋes zamanynan berı saqtalǧan oba jäne basqa da qauıptı aurular bakteriialary vaksina jasau maqsatynda zertteletın boldy. Mūndai zerthana 2020 jyly resmi türde aşyldy. Keibıreuler sol zerthanamen internetttıŋ sengış qoldanuşylaryn qorqytuǧa tyrysady.
