نازارباەۆتىڭ كىتابى الەۋجەلىلەردە ءالى گۋلەۋدە.
مەنىڭ وسىنى ءوزى جازدى، جالپى نازارباەۆ جانىن قيناپ، كىتاپ جازادى دەگەنگە كۇمانىم بار. دەي تۇرعانمەن نازارباەۆ وتىز جىل بيلىك قۇرعان شاعىندا جازۋشىلار وداعىنداعى جەتى ءجۇز جازۋشىدان جەدەل "جازدى" ءارى ءونىمدى "جازۋمەن" بولدى دەسەك، قاتەلەسە قويماسپىز..
سونىڭ ايعاعى، كەشە عانا ەمەس پە ەدى، كىتاپحانالار مەن كىتاپ دۇكەندەرىندە نازارباەۆقا ارنالىپ، اسەم بەزەندىرىلىپ، ارنايى جابدىقتالعان سالا قۇلاش سورەلەردە ونىڭ قىمبات، اقشاڭقان قاعازدارعا قارپى قانىق، بوياۋى انىق باسىلعان، قالىڭدىعى الدەنەشە ەلى كىتاپتارىنىڭ قاز-قاتار ءتىزىلىپ تۇرعاندىعى. (قازىر الىنىپ تاستالىپتى).
بىردە وسى كىسى نە جازدى ەكەن دەپ، سول كىتاپتاردىڭ ءبىر-ەكەۋىن وقىپ كورگەنمدە، بەلگىلى قالامگەر اعامىزدىڭ تەك وزىنە ءتان جازۋ مانەرىن تانىپ قالىپ، قايران قالعانىم ەسىمدە.
وقىپ بولعان سوڭ تەگىندە كىتاپ جازۋ، جالپى قالامعا يە بولۋ – ەكىنىڭ بىرىنە بەرىلە بەرمەيتىن ەرەكشە قاسيەت ەمەس پە ەدى، سوندا قالاي، بىرەۋ جازىپ بەرگەندى كەلەسى بىرەۋ قالاي ءوز اتىنان شىعارادى دەپ بىرازعا دەيىن تاڭ قالىپ جۇرگەنىم دە جادىمدا. كەزىندە، جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىر جيىنىندا، "ديقان كەتپەنىنە، قويشى تاياعىنا، جازۋشى قالامىنا يە بولسىن" – دەپ، اتاقتى ەڭبەك ەرى ىبىراي جاقاەۆ ايتقانداي، كيەلى قالام ەجەلدەن ءسوز يەسى – جازۋشى مەن اقىندىكى ەدى. سودان با، كوزى قاراقتى جۇرت وقىرمان بولعانىن مىسە تۇتىپ، قالامدى اۋىلدان اۋلاق جۇرەتىن-ءدى، ال شەنەۋنىك اتاۋلى بۇل توڭىرەككە ءتىپتى جولامايتىن.
راسىندا، "بيلىك دەگەن – زورلىق", – دەپ شاكارىم اتامىز ايتپاقشى، كومپارتيانىڭ جالاڭ ۇرانشىل، ناۋقانشىل قىزىل كوسەمدەرى ياكي تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ جەمقور شەنەۋنىكتەرى نەسىن جازباق؟ ەل داۋلەتىن توناپ، حالىقتى سۇلىكتەي سورعانىن يا مومىن، قورعانسىز ەلگە قىلعان قياناتى مەن زورلىعىن نە بولماسا كرەسلودان كورگەن قىزىعى مەن راحاتىن جازا ما جوق الدە ء"لاپپاي، تاقسىرلاۋمەن" تار كەڭسەدە وتكەن سۇرقاي ءومىرىن بايان قىلا ما؟ بۇعان ۇنەمى ات ۇستىندە، ءتۇرلى ناۋقاندارمەن تاناۋلاپ جۇرگەن شەنەۋنىكتىڭ قالام قايراتى بولعان كۇننىڭ وزىندە بىردەڭە جازام دەۋگە تاۋەكەل ەتە المايتىنىن قوسىڭىز. بىرىنشىدەن – ۋاقىتى جوق، ەكىنشىدەن – باسقان-تۇرعانىن اڭدىپ، باقىلاپ وتىراتىن كومپارتيا دەگەن ازىرەيىل بار، ول زاماندا. "ازىرەيىل باردا جانىم بار دەمە" دەگەندەي، ول كەزدە كىتاپ جازدىم دەسەڭ، ازىرەيىل-كومپارتيانىڭ ماڭدايىڭنان سيپاماسى انىق. كىتاپ جازباق تۇگىلى اشىناڭمەن كوزگە تۇسسەڭ ءبىتتىڭ ول كەزدە! دەرەۋ ءىسىڭ بيۋرودا قارالادى، مۇنىڭ سوڭى كوپ جاعدايدا قىزىل پارتبيلەتىڭدى تاپسىرۋمەن تامامدالماق. پارتبيلەتتەن ايىرىلعان سوڭ قۇرىدىم، سۋ تۇبىنە كەتتىم دەي بەر. قانداي لاۋازىمدى قىزمەتتە بولساڭ دا، ءاي-ءشاي جوق الىپ تاستايدى. بۇدان كەيىن سەنى مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ ەسىگى تۇگىلى تەسىگىنەن قاراتپايتىن قىلادى.
سول كەزدەگى پارتيا-سوۆەت قىزمەتىندە بولعانداردىڭ ايتۋىنشا، كەي ساتتەردە كەيبىر لاۋازىم يەلەرى پارتبيلەتتى ۇستەلگە قويۋ ۇستىندە ينفاركت الادى ەكەن نەمەسە سۇيرەتىلىپ ۇيىنە جەتىپ ياكي اۋرۋحاناعا بارىپ جىعىلادى ءتىپتى كەي جاعدايدا جان تاپسىراتىن كورىنەدى. مانساپ دەگەن نە دەگەن ءتاتتى ەدى دەسەڭىزشى!
بيلىكتە جۇرگەندەر مەن بولعانداردىڭ ءوز ومىرىنەن مەمۋار جازباعانى يا جازا الماي كەتۋىلەرىنىڭ نەگىزگى سەبەپ-سىرى وسى بولسا كەرەك.
دەگەنمەن، وسى سەڭدى العاش بۇزعان ءبىر ادام بولدى. ول – دىنمۇحامەت قوناەۆ ەدى. كەڭىرەك توقتالساق، قوناەۆ بيلىكتەن الاستاتىلعاننان كەيىن، ءتورت جىلدان سوڭ سوۆەت ۇكىمەتى قۇلادى، ونىمەن قوسا قىلىشىنان قان تامعان كوممۋنيستىك پارتيا دا كەلمەسكە كەتتى. مۇنىڭ سوڭىنان ىلە، ون بەس وداقتاس رەسپۋبليكا بەت-بەتىمەن تاراپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ جاتتى.
مىنە، وسى تۇستا د.قوناەۆ ءوزىنىڭ ء"وتتى داۋرەن وسىلاي" كىتابىن جازىپ باستاپ، 1992 جىلى جارىققا شىعاردى. بۇل مەمۋارىن جازىپ جاتقانى جايىندا، ول 80 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا وزىنەن سۇحبات الۋعا كەلگەن تيمۋر نۇرپەيىسوۆ ەسىمدى ورىس ءتىلدى تەلە جۋرناليستكە اڭگىمەلەيدى. ءسوز اراسىندا بۇل كىتاپتى جازۋعا وعان فيلولوگ نەمەرەسى دياستىڭ ء(ىنىسى اسقاردىڭ بالاسى، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جيەنى) كومەكتەسىپ جاتقانىن، ال وزىنە بۇل مەمۋاردى جازۋعا كەڭەس بەرگەن وزىمەن وتە جاقىن قارىم-قاتىناستاعى ولجاس سۇلەيمەنوۆ ەكەنىن ايتىپ وتەدى. وسىدان ءبىز كىتاپتىڭ تۇپنۇسقاسى و باستا ورىس تىلىندە جارىق كورگەنىن باعامدايمىز. ال كەيىن مەمۋاردى قازاق تىلىنە اۋدارىپ ءارى رەداكتسياسىن جاساعان جازۋشى سەرىك ابدىرەيىموۆ بولعان كورىنەدى
وسى تۇرعىدان العاندا دىنمۇحامەت قوناەۆ ءوز ءومىرى مەن كەڭەستىك كەزەڭ تۋرالى تۇڭعىش مەمۋار جازعان سوۆەتتىك رەسپۋبليكامىزدىڭ العاشقى باسشىسى بولىپ تابىلماق. سەبەبى بۇعان دەيىن قازاقستاندىق پارتيا-سوۆەت باسشىلارىنىڭ ىشىندە قوناەۆتان باسقا مەمۋار جازعاندار بولعان ەمەس. تەك تەحنيكا سالاسىنداعى عالىمداردىڭ ىشىندە پروزالىق شىعارمالار جازىپ، ادەبي اۋدارمالار جاساعان حيميا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك ە.بوكەتوۆ قانا بولعانى بەلگىلى. وسىندايدا ويلايسىڭ، بالكىم جۇمابەك تاشەنوۆ جازار ما ەدى دەپ. بىراق "شىنجىرداعى جولبارىسقا" (كارىشال اسانوۆ) ونىڭ تار زامانى مۇمكىندىك بەرمەگەنى ايان. ج.تاشەنوۆتىڭ كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كارىنە ءمىنىپ تۇرعان تۇسىندا، 1986 جىلى كەنەتتەن قايتىس بولۋى – ونىڭ جازىلماق مەمۋارىنا نۇكتە قويعان ءتارىزدى. ەگەر ول د.قوناەۆتىڭ مەمۋارىن كوزىنىڭ تىرىسىندە وقىر بولسا، قوناەۆ ءبۇي دەسە، مەنىڭ دە ايتارىم بار دەپ، ءوزىنىڭ قازاقستان باسشىلىعى مەن پارتيا-سوۆەت قىزمەتىندە جۇرگەندەگى باسىنان كەشكەندەرىن شىنايى دەرەكتەر مەن دايەكتەرگە نەگىزدەي وتىرىپ جازار ما ەدى. ەگەر بۇل كىتاپ جازىلار بولسا، ء"وتتى داۋرەن وسىلايعا" التەرناتيۆا مەمۋار بولار ەدى. اتتەڭ عۇمىرى جەتپەدى.
1937 جىلعى قۋعىن-سۇرگىندە قولىندا قالامى بار قازاقتىڭ بيلىكتەگى كۇللى قايراتكەرلەرىنىڭ اتىلىپ كەتۋى سالدارىنان، كەڭەس‐پارتيا جۇيەسىنىڭ جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتتەرىندە قالام قايراتى بار تۇلعالار ساۋساقپەن سانارلىقتاي – از عانا بولدى. ولار نۇرتاس وڭداسىنوۆ، ءىلياس وماروۆ پەن وزبەكالى جانىبەكوۆ سوسىن كاكىمبەك سالىقوۆ ەدى.
ن. نازارباەۆتى العاش كەڭەستىك-پارتيالىق بيلىكتىڭ باسپالداعىمەن العاش جەتەكتەگەن ءارى اعالىق قامقورلىق كورسەتىپ قولداۋ بىلدىرگەن وسى قوس تۇلعا – ن. وڭداسىنوۆ پەن ءو.جانىبەكوۆ بولاتىن.
قوناەۆ بيلىگى تۇسىندا ەلدەن ءبىرجولاتا الاستاتىلعان وڭداسىنوۆتىڭ شيرەك عاسىردان استام كەيىنگى ءومىرى ماسكەۋدەگى پاتارىندە وتكەندىگى بەلگىلى. وسى پاتەرىندە 25 جىل ۇزدىكسىز ەڭبەكتەنگەن ول قازاق-پارسى، قازاق-اراب سوزدىكتەرىن جازدى. وسىلايشا ول ماسكەۋدەگى پاتەرىندە ءوزى كورگەن ادىلەتسىزدىكتەر مەن ەلىنە دەگەن ساعىنىشتان قۇسا بوپ ءولدى. وكىنىشتىسى، شىندىق پەن ادىلدىك ءھام ادالدىق دەپ عۇمىر كەشكەن قايران ەر، ەگەر جازسا. – وزەگىنەن اقيقات ورگىزەر مەمۋارىن جازا الماي كەتتى. ويتكەنى ول زاماندا ادىلدىك كوكسەپ، شىندىق ايتۋ استە مۇمكىن ەمەس-ءتىن. وڭداسىنوۆ نەگە مەمۋار جازباي كەتتى دەگەننىڭ جالعىز جاۋابى وسى بولسا كەرەك.
ال وزبەكالى جانىبەكوۆ جازار ما ەدى، بالكىم. بىراق ومىردەن ەرتە كەتكەندىكتەن جازۋعا ۇلگەرمەگەن ءتارىزدى.تەك، قازاق مادەنيەتى تۋرالى تانىمدىق كىتاپتار مەن شاعىن ەستەلىك جازىپ قانا ۇلگەردى.
سودان كەيىن ءبىر جازاتىن تۇلعا – پارتيا-سوۆەت قايراتكەرى ءارى بەلگىلى اقىن ءھام تاماشا كومپوزيتور كاكىمبەك سالىقوۆ ەدى. بىراق ول كىسى نازارباەۆتان يمەنۋمەن وتكەندەي كورىنەدى كەيدە. مۇنىسى اڭگىمەلەسكەن ساتتەرىمىزدە سوزدەرىنەن سەزىلگەندەي بولۋشى ەدى. اڭگىمەلەسكەن كەزىمىزدە، ول ءوزىنىڭ قوناەۆتان شەتپاقپاي كورىپ، ماسكەۋ اسقانىن، ودان قاراقالپاق اسسر-ءىن باسقارۋعا جىبەرىلگەنىن، كەيىن ماسكەۋگە قايتا اتتاندىرىلىپ، سوندا قىزمەت ىستەگەنىن، مۇندا ءجۇرىپ سۆەردلوۆ وبكومىنىڭ حاتشىسى ب.ەلتسيندى ىقتىرعانىن تۋمىسىنان ينتەللەگەنت كىسى بولعاندىقتان شىعار – اسەرلەمەي، بايىپپەن بايان قىلۋشى ەدى... ءسوز جوق، ەگەر مەمۋار رەتىندە جازسا، ك.سالىقوۆتىڭ بۇل كىتابى قۇندى دۇنيە بولار ەدى. جازباي كەتتى.
ال ەندى ەكس-پرەزيدەنتتىڭ كىتابىنا قايتا ورالايىق. ءسوزىمىزدىڭ باسىندا ن.نازارباەۆتىڭ بيلىكتە ءجۇرىپ توم-توم كىتاپ جازعانىن، بىراق ول كىتاپتاردى ءوزى جازعانىنا شاگىمىز بار ەكەنىن ايتتىق. ويتكەنى كىتاپ جازعان شىن اۆتوردى جازۋ مانەرىنەن تانىپ قويدىق ەمەس پە. دەگەنمەن كىم جازسا دا، ونىمەن كەڭەسىپ وتىراتىنى، نازارباەۆتىڭ ونى ۇستىنەن قاراپ، رەداكتسيالايتىنىنا شەك كەلتىرمەيمىز. بالكىم، جازىلماق كىتاپتارىنىڭ سۇلباسىن (نابروسكا) ءوزى جاساپ، اراسىندا ديكتوۆكا ءادىسىن قولدانعان شىعار. دەسەك تە كۇنى-ءتۇنى، قات-قابات مەملەكەت ىسىنەن قولى تيمەيتىن پرەزيدەنتتىڭ مۇنشالىقتى توم-توم كىتاپتاردى ءوزى جازعانىنا كوڭىل سەنبەيدى.
جانە بۇل كىسى جوعارعى گۋمانيتارلىق وقۋ ورنىن بىتىرمەگەن قاراپايىم عانا پتۋ-ششنيك قوي، سوندىقتان قالام قايراتىنىڭ بولماۋى زاڭدىلىق دەر ەدىك. ونىڭ 1987 جىلى قوناەۆتى قارالاعان اتاقتى ماقالاسىنىڭ بار ەكەنى بەلگىلى. بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، اتىشۋلى بۇل ماقالانى دا جازىپ بەرگەن ورىس باسىلىمىنىڭ قازاقستانداعى ءبىر كانىگى ءتىلشىسى كورىنەدى. وسى كەزدەن-اق ونىڭ ءوز شىعارماشىلىعىنا "ادەبي قۇلداردى" پايدالانۋى باستالعان سياقتى. ونىڭ "ەلىم مەنىڭ" ءانىنىڭ ءسوزىن جازعانىن بىلەسىزدەر، بىراق وعان دەيىن مۇنىڭ "ەگەمەن قازاقستاندا" جارىق كورىپ قويعان تۇمانباي مولداعاليەۆتىڭ ولەڭى بولىپ شىققانى وزدەرىڭىزگە ءمالىم. كەيىن وپپوزيتسيالىق گازەتتەر ارقىلى بۇل ولەڭنىڭ شىندىعى اشكەرە بولعاندا، اۆتوردان ءبىر جارتى كونياكقا ساتىپ الدىم دەپ اقتالعانى ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمىزدە.
سوڭعى كۇندەرى ەكس-پرەزيدەنتتىڭ سياسى ءالى كەپپەگەن "مەنىڭ ءومىرىم" اتتى كىتابى الەۋ جەلىلەردە قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. كوپشىلىك ونى ەكس-پرەزيدەنتتىڭ ءوزى جازعانداي كورۋدە. بالكىم، وسى مەمۋارىن ءوزى جازعان دا بولۋى مۇمكىن، ويتكەنى ءوزى ايتقانداي پەنسياداعى ادام عوي. بىراق ءاۋ باستان قالام قايراتى جوق، جاستايىنان جازۋ ماشىعى قالىپتاسپاعان، ونىڭ ۇستىنە ءومىر بويى بيلىكتە اتقامىنەر بولعان ادام قالايشا كىتاپ جازباق؟ ەگەر ول قالام قايراتى بولىپ، كىتاپ جازۋدىڭ اۋىر مەحنات، مىڭ باتپان ماشاقات ەكەنىن بىلسە، سەزىنسە – اقىن، جازۋشى بىتكەندى وتىز جىل بويى قالاماقىسىز قالدىرىپ، مۇنشالىقتى اياۋسىز قورلاماس ەدى.
راسىندا، كىتاپ جازۋ بەينەتىن ءبىر قالامگەردەي كەشسە، جارتى بەت كوركەم جازۋدىڭ ءوزى ادام ايتقىسىز ازاپ ەكەنىن بىلسە – قوي، مۇنىم بولماس، قانشا دەگەنمەن پرەزيدەنت اتىم بار ەمەس پە دەپ، ءوزىنىڭ كەزەكتى ۇراندى جولداۋلارىنىڭ بىرىندە ءسوز يەلەرىنىڭ قالاماقىسىن كوتەرەتىنىن ايتىپ، اعىنان جارىلار ما ەدى. جوق، ويتپەدى، وعان ونىڭ ورەسى جەتپەدى. بالكىم، وقىرمان ەلدىڭ وياۋ بولاتىنان، وقىمىستى جۇرتتىڭ تەڭدىك سۇراعىش كەلەتىنەن سەسكەنگەن بولار؟ وسى ورايدا، ەلىمىزدە ەڭ تومەن جالاقى الاتىن كىتاپحاناشىلار ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇل ونىڭ كىتاپ پەن كىتاپحاناعا دەگەن قۇرمەتىنىڭ ەش جوقتىعىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى. ال سىزدەر ونى جازۋشى قىلىپ جاتسىزدار.
اتاقتى اقىن جاراسقان ابدىراشەۆتان قالعان "اقىن قارتايسا، اكىم بولا باستايدى، ال اكىم قارتايسا، اقىن بولا باستايدى", – دەگەن ءبىر ءازىل ءسوز بار ەدى. قازىر بۇل ءسوزدىڭ ءازىل ەمەس، شىنعا اينالعانىن كورۋدەمىز. ەكس-پرەزيدەنتتىڭ وسىناۋ كىتابى – وسىنىڭ كەرى دەر ەدىك.
قازىر قازاقستاندا نە كوپ، قارتايعان اكىم-قارا، پەنسيونەر شەنەۋنىك كوپ. وزدەرىن "بالاپانداي باپتاعان كەمەڭگەرىنەن" (م.جولداسبەكوۆ) ۇلگى العان"ەسكى قازاقستاننىڭ" بۇل قارت شەنەۋنىكتەرى بۇدان بىلاي باس-باسىنا كىتاپ جازا باستايتىن شىعار. نەسى بار جازسىن، بىراق ولاردىڭ وتىرىكتى شىڭداي، اقساقتى تىڭداي قىلعان "شەدەۆرلەرىن" كوز مايىن تاۋىسا، جازىپ بەرەتىن "ادەبي قۇلدارعا' وبال-اق. دەگەنمەن ولار ەندىگى كىرىسىپ تە كەتكەن شىعار. وندا قالامدارى مۇقالماسىن دەپ، بايىرعىسىنشا تىلەك بىلدىرگەن دۇرىس بولا قويار ما ەكەن؟..
