سوڭعى اپتاداعى سۋ تاسقىنى اتالعان سالادا كوپ كەمشىلىك بار ەكەنىن اڭعارتتى. سۋ قويمالارى مەن بوگەت، توعانداردىڭ توزۋى جانە ءجونسىز قۇرىلىس سالدارىنان ادامدار كوپ زارداپ شەكتى. قۇرىلىس ينجەنەرى كەمشىلىكتەردى ۋاقتىلى جوندەگەندە قازىرگىدەي اپات بولماس ەدى دەپ ەسەپتەيدى.
ەربول سۇلەيمەنوۆ – قۇرىلىس ينجەنەرى. ول قازاقستان جاپونيا مەن وڭتۇستىك كورەيا سەكىلدى تەڭىزدىڭ جانىندا ورنالاسپاسا دا قاۋىپپەن بەتپە بەت كەلىپ وتىرعانىن ايتادى. ونىڭ سەبەبىن ول بىلاي دەپ تارقاتقان.
«قۇلسارىنىڭ تومەنگى جاعىنان ءۇي سالىنباۋ كەرەك ەدى»
ەربول سۇلەيمەنوۆ سۋ تاسقىنىنىڭ نەگىزگى ءۇش سەبەبىن اتادى.
– بىرىنشىدەن، سۋ تاسقىنى قار مەن جاڭبىر سۋىنىڭ ءبىر جەردە جينالۋىنان تۋىنداۋى مۇمكىن. قازىرگى كورىپ وتىرعانىمىز – وسى. ماسەلەن، اتباسارداعى ءبىر اۋىلدى سۋ الىپ كەتۋ وقيعاسى وسىدان تۋىنداعان. ەكىنشىدەن، وزەننىڭ تاسۋى نەمەسە كانالدىڭ جارىلۋىنان بولاتىن سۋ تاسقىنى بار. ءۇشىنشى ءبىر سەبەپ – ەلدەگى گيدروقۇرىلىستاردىڭ دەنى 50-60 جىل بۇرىن سالىنعاندىقتان ابدەن ەسكىرگەن. قازىر بيلىك «اپات ايتىپ كەلمەيدى» دەپ اقتالىپ جاتىر. ايتسە دە ماماندار جاڭاعىنداي سەبەبىن جىلىكتەپ بەرە الاتىن ەدى. ياعني، بۇل ايتپاي كەلگەن اپات ەمەس. وسىدان جيىرما جىل بۇرىن كەشەندى تۇردە گيدرونىسانداردى جوندەۋدەن وتكىزىپ، ارەكەت ەتكەندە بۇگىنگى جاعداي بولماس ەدى، - دەيدى مامان.
ول وسى ارالىقتا مىنانداي جايلاردى بايقاعانىن ايتادى.
- وسى جيىرما جىلدا بايقاعانىمىز مىناۋ. سۋ تاسقىنىنداعى ەڭ باستى قاتەلىك تۇرعىن ءۇي سالۋعا بەرىلگەن جەر تەلىمىن وڭدى-سولدى تاراتىپ بەرۋدە جاتىر. مىسالى قۇلسارىدا سۋ تاسقىنىنا تاپ بولعان جەرلەر جاڭادان سالىنعان ۇيلەر بولىپ شىقتى. نەگىزى اتالعان قالانىڭ تومەن ورنالاسقان جەرىندە تۇرعىن جاي سالىنباۋى كەرەك ەدى. مىسالى، بارلىق قالا مەن ەلدىمەكەن بەلگىلى ءبىر وزەننىڭ جاعاسىنا سالىنادى جانە ونىڭ سۋ قويماسى بولادى. قازىر كەيبىر وزەندەر اعىپ كەلىپ، ءۇش-ءتورت بولىككە ءبولىنىپ كەتىپ، قايتادان ءبىر ارناعا قوسىلىپ جاتىر. ال وسىدان 100 جىل بۇرىن بۇل ەسەپ قالاي بولدى؟ ەلدىمەكەندەردى ورنالاستىرعان كەزدە سۋدىڭ قاي جاقتان كەلەتىنى ەسكەرىلەتىن ەدى، - دەيدى ول.
«سۋ باسقان اۋىلداردى بيىك جەرگە كوشىرۋ كەرەك»
ينجەنەر وزەندەردىڭ وڭ جاعالۋى بيىك، سول جاعالاۋى تومەن بولاتىنىن ايتادى. بىراق بۇل ماسەلەنى كەيىنگى كەزدە جەرگىلىكتى بيلىك ەسكەرمەگەن كورىنەدى.
– ءبىر قىزىعى سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندە قازاقى اۋىلدار وزەننىڭ سول جاعالاۋىندا قالعانىن بايقايسىز. مىسالى، استانانىڭ ماڭايىنداعى الەكساندروۆكا، مالوتيموفەەۆكا دەگەن اۋىلداردى سۋ الىپ كەتىپتى دەگەندى ەستىمەيسىز. ەسەسىنە قوسشى، تايتوبە، قاجىمۇحان، تالاپكەر، قوياندى اۋىلدارىن جىلدا سۋ الىپ كەتەدى. سەبەبى اتالعان اۋىلدار وزەننىڭ سول جاعىندا ورنالاسقان، - دەيدى مامان ءوز توپشىلاۋىن ءتۇسىندىرىپ.
- ءدال قازىر بىزگە سۋ باسپاعان اۋىلداردى امان ساقتاۋعا كوڭىل ءبولۋ كەرەك. مىسالى، 10 اۋىلدىڭ بەسەۋىن سۋ شايماسا، دەمەك ول بيىك جەردە ورنالاسقان دەگەن ءسوز. ال سۋ باسقان اۋىلداردى بيىك جەرگە كوشىرۋ كەرەك. سونىمەن قاتار جاڭادان قۇرىلاتىن اۋىلداردى سايعا ەمەس، بيىك جەرگە ورنالاستىرۋ كەرەك. جەرگىلىكتى بيلىك وسى سۋ تاسقىنىنان ساباق الماسا، ونىسى تازا اقىماقتىق بولادى، - دەيدى ول.
«تاراز بەن جەتىساي قاۋىپتى جەردە تۇر»
ينجەنەر ەل وڭتۇستىگىندەگى كورشىلەس ەلدەرمەن ىرگەلەس ايماقتا جاتقان تاراز قالاسى مەن جەتىساي قالاسى سۋ تاسقىنىنا تاپ بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى. سەبەبى اتالعان قالالارعا قىرعىزستان مەن وزبەكستاننان قاۋىپ ءتونۋى مۇمكىن.
– ءوز باسىم تارازدىڭ تۇبىندە تۇرعان قىرعىزستانداعى كيروۆ سۋ قويماسىنان قاتتى قاۋىپتەنەمىن. ەگەر ول جارىلاتىن بولسا، ادامدار كوزدى اشىپ جۇمعانشا سۋدىڭ استىندا قالادى. ناعىز كاتاستروفا سول كەزدە بولادى! سەبەبى سۋ قويماسى مەن تاراز قالاسىنىڭ اراسى تىم جاقىن. سۋ تاسقىنى بولماۋ ءۇشىن قوسىمشا بوگەت جاساپ، قالا مەن سۋ قويماسىنىڭ اراسىندا قوسىمشا باسسەيندەر جاساۋ كەرەك. ياعني، سۋ تاسقىنى بولا قالسا، كەپتەلىس بولماس ءۇشىن قالانىڭ اينالىپ وتەتىن 4-5 ارنا جاساۋ كەرەك. بۇل سۋدى ەگىستىك جەرگە ەمەس، جايىلىم جەرگە جىبەرۋگە تىرىسۋ كەرەك. سەبەبى ۇلكەن سۋ ەگىن ەگەتىن جەرمەن وتەتىن بولسا، ول جەر ەگىن ەگۋگە جاراماي قالادى، - دەيدى ەربول سۇلەيمەنوۆ.
قۇرىلىس ينجەنەرى جەتىسايعا ءتونۋى مۇمكىن قاتەر جايىندا مىنانى ايتادى.
- تاراز قالاسىنان كەيىنگى قاۋىپتى ايماق جەتىساي بولىپ وتىر. تۇركىستان قالاسى تەڭىز دەڭگەيىنەن 200 مەتر بيىكتە ورنالاسسا، شىمكەنت قالاسى 490 مەتر بيىك جەردە ورنالاسقان. دەمەك، شىمكەنت تۇركىستاننان 290 مەترگە بيىك ورنالاسقان دەگەن ءسوز. ال جەتىساي تەڭىز دەڭگەيىنەن 200-240 مەتر بيىكتە بولعانىمەن اتالعان قالانىڭ جوعارعى جاعىندا وزبەكستاننىڭ ون شاقتى سۋ قويماسى تۇر. بۇل سۋ قويمالارىنىڭ ءبىرى جارىلسا، ونداعى سۋ جەتىسايعا ءاپ-ساتتە جەتىپ كەلەدى، - دەگەن مامان ساردوبا اپاتىن دا ەسكە سالدى.
- 2020 جىلى ساردوبا سۋ قويماسى جارىلعان كەزدە ونىڭ زاردابى قازاقستانعا ءتيدى. دەگەنمەن مىنا جايدى ايتپاي كەتپەۋگە بولمايدى. سول اپات كەزىندە وڭتۇستىكتە كەلگەن توپان سۋدى وزگە ارناعا بۇرىپ جىبەرۋگە تىرىستىق. سول ارقىلى ءبىراز سۋدى ارناساي كولىنە قاراي وتكىزىپ جىبەردى. ءبىز سوۆەت ۇكىمەتىن جاتپاي، تۇرماي جاماندايمىز عوي. بىراق كەزىندە سالىنعان كانالدار بولماعاندا سول اپات كەزىندە قازاقستان جاعىنان 30-40 مىڭ ادامدى سۋ شايىپ كەتۋى مۇمكىن ەدى. سۋدى باسقا جاققا اعىزىپ جىبەرۋدىڭ ارقاسىندا نەگىزگى توپان سۋ تومەنگە قاراي اعىپ كەتتى، – دەيدى ول.
ەربول سۇلەيمەنوۆ وسىنداي جاعدايدا ەل ىشىندەگى سۋ قويمالارىمەن قوسا، شەكارالاس ەلدەردە جوعارىدا ورنالاسقان سۋ قويمالارىن زەرتتەپ، تەكسەرۋ ءجون بولاتىنىن ايتادى. ايتۋىنشا، بۇل جۇمىستار مەملەكەتارالىق كەلىسىمدەردە ناقتىلانعان.
بۇدان الدىن “Adal adam” يۋتۋب كانالىنا بەرگەن سۇحباتىندا سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى يسلام ابىشەۆ شاردارا سۋ قويماسىنىڭ بەرىك ەكەنىن ايتقان.
– ءوزىم باسشى بولعان كەزدە، شاردارانىڭ دامباسى ويىلىپ، ءتۇسىپ كەتكەن بولاتىن. وسىدان كەيىن تەرەڭ زەرتتەۋ جۇمىستارىن جاسادىق. دامبانىڭ ارالارىندا قۋىس پايدا بولا باستاعان ەكەن. سونى تىڭعىلىقتى قاراپ، جوندەپ شىقتىق. وعان ارنايى بولىنگەن قارجى بولماسا دا، قورداعى بار قارجىنى ۇنەمدەي وتىرىپ جاقسىلاپ جوندەدىك. سودان سوڭ قايتادان قۇجات دايىنداپ، 7-8 بال جەر سىلكىنىسىنە لايىقتاپ جاسادىق. سول سەبەپتى ونىڭ سەنىمدىلىگىن جاقسى دەپ ايتۋعا بولادى. بىراق ءبىر ماسەلە بار، 1969 جىلى وتە كوپ سۋ كەلگەن بولاتىن. ينجەنەرلەر وسىنداي ۇلكەن سۋ قويمالارىن جوسپارلاعاندا 100 نەمەسە 500 ءتىپتى، 1000 جىلدا ءبىر قايتالانۋى مۇمكىن اپاتتارعا قارسى جوسپارلايدى. سول كەزدە شاردارا سۋ قويماسىنا قاتتى كوپ سۋ كەلگەندە قانداي جاعداي بولادى دەپ ارناسايعا سەكۋندىنا 2 600 كۋبومەتر سۋ اعاتىن كانال جۇرگىزگەن. قىسقاسى، 1969 جىلى ناۋرىز ايىنان باستاپ وتە كوپ سۋ كەلدى. ال ەندى نەگىزى شاردارا كۇزدە، قىستا، كوكتەمدە سۋدى جيناپ، جاز بويى سۋدى ەگىسكە بەرۋ ءۇشىن سالىنعان. ياعني، ناۋرىزدىڭ اياعىندا شاردارا سۋ قويماسىندا 5 ميلليارد كۋبومەتر سۋ بولادى. بىراق 1969 جىلى 40 ميللياردقا جۋىق سۋ كەلدى، – دەگەن يسلام ابىشەۆ.
شىنار اقجانقىزى
