اقپاننىڭ 28-ءى كۇنى «نەۆادا – سەمەي» قوزعالىسىنىڭ قۇرىلعانىنا 35 جىل تولدى. وسىدان 33 جىل بۇرىن سەمەي پوليگونى جابىلعانىمەن، ماسەلەسى قالدى. سونى شەشۋ، رەتتەۋگە قاتىستى سۇراقتاردى اباي وبلىسىنان ءماجىلىس دەپۋتاتى بولىپ سايلانعان نۇرتاي سابيليانوۆقا قويدىق.
– كەشە «نەۆادا-سەمەي» قوزاعالىسىنىڭ قۇرىلعانىنا 35 جىل تولدى. ءسىز اباي وبلىسىنان سايلانعان دەپۋتاتسىز. سەمەي پوليگونى جابىلىپ، بىراق پروبلەما سول كۇيى شەشىلمەي قالمادى ما؟
– جالپى «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسى كەزىندە كوپ ماسەلەنى كوتەرىپ، كوپ جۇمىستار اتقاردى. ول قوزعالىستا ءوزىم دە جۇمىس ىستەدىم. سەمەي يادرولىق پوليگونىن جابۋ جانە ونىڭ زارداپتارى تۋرالى كەزىندە كوپتەگەن ماسەلەل كوتەرىلدى. 1992 جىلى پوليگوننان زارداپ شەككەن ازاماتتاردى الەۋمەتتىك قورعاۋ تۋرالى زاڭ قابىلدانعان بولاتىن. وسى زاڭ ءبىراز ۋاقىت جۇمىس ىستەدى دە، كەيىن 1997-1998 جىلدارى وسى زاڭنان كوپتەگەن باپتار الىنىپ تاستالدى. ياعني، سەمەي يادرولىق پوليگونىنان زارداپ شەككەن ازاماتتاردى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءوز دارەجەسىندە ەمەس. بۇل ماسەلەنى پارلامەنتتە ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت دەپۋتاتتىق ساۋال رەتىندە ۇكىمەتكە جولدادىم، وسى كوميتەتتىڭ وتىرىسىندا دا ايتتىق. بىراق ۇكىمەت تاراپىنان قولداۋ شارالارىن كورىپ وتىرعان جوقپىز. بۇل ماسەلە كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيدى. ارى قاراي دا كوتەرىلىپ، ءتيىستى زاڭدارعا وزگەرىستەر ەنگىزۋىمىز قاجەت.
سەمەي يادرولىق پوليگونىنان زارداپ شەككەن ازاماتتاردىڭ كوپ كوتەرىپ جۇرگەن ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى – دەنساۋلىق ماسەلەسى. ياعني، مەديتسينالىق ورتالىق پەن اۋرۋحانالاردا ەم-دومدى ۋاقىتىندا الۋ وتە وزەكتى ماسەلە بولىپ وتىر. قازىرگى تاڭدا بۇل ماسەلە شەشىلۋ جولىندا. بۇل ماسەلەنى كوتەرگەننەن كەيىن دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى وسى بويىنشا ءتيىستى جۇمىس جۇرگىزىپ جاتىر. ەكىنشى ۇلكەن ماسەلە، پوليگوننان زارداپ شەككەن ادامدار زەينەتكە شىققان كەزدە، وعان ۇستەماقى تولەۋ بولاتىن. مىسالى 1998 جىلعا دەيىن زەينەتكە شىققان ادامدارعا ۇستەماقى تولەنەدى دە، ودان كەيىنگى ادامدارعا ۇستەماقى تولەنبەيدى. ءۇشىنشى، پوليگوننان زارداپ شەككەن ادامدارعا ەڭبەك دەمالىسىنا شىققان كەزدە قوسىمشا اقى بەرۋ كەرەك.
سەمەي يادرولىق پوليگونىنان زارداپ شەككەن ادام باسقا جاققا كوشىپ كەتسە، وزىنە ءتيىستى جەڭىلدىكتەردى الا المايدى. قازىرگى تاڭدا وسى سەكىلدى ماسەلەلەردى رەتتەپ، كوميسسيا قۇرۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. ارى قاراي بۇل ماسەلە بويىنشا جۇمىستار جۇرگىزىلەدى.
– «ۇكىمەت ۇسىنىسىمىزعا قولداماي وتىر» دەپ قالدىڭىز. «ىقپالدى پارلامەنت» دەپ كوپ ايتساق دا، دەپۋتات رەتىندە ىقپالىڭىز جوق پا؟
– ۇكىمەت «مۇنىڭ بارىنە قاراجات كەرەك» دەپ وتىر. دەپۋتاتتىڭ ىقپالى جەتەدى، بىراق قاراجات جەتپەي جاتىر. ۇكىمەتتىڭ دە وڭ كوزقاراسى بار. بىراق اينالىپ كەلگەندە قاراجات جەتپەۋىنە بايلانىستى ولار تەرىس قورىتىندى بەرىپ وتىر. سول سەبەپتى بۇل ماسەلەلەر شەشىلمەي وتىر. جالپى ارى قارايدا بۇل ماسەلەلەر بويىنشا جۇمىستار جۇرگىزىلەدى.
– جاقسى. وندا قارجى تاپشىلىعىن نەگە بىلاي شەشپەسكە؟! «قازاقستاننىڭ جەر قويناۋىندا مەندەلەەۆ كەستەسىنىڭ 99 ەلەمەنتى كەزدەسەدى» دەپ ماقتانامىز عوي. قازبا بايلىقتارىمىز بيۋدجەتكە ءتۇسىپ، حالىقتىڭ يگىلىگىنە نەگە بەرىلمەيدى?
– حالىقتىڭ يگىلىگىنە ءبىزدىڭ قازبا بايلىقتارىمىز بەرىلىپ، بيۋدجەتكە ءتۇسىپ جاتىر. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، بيۋدجەتتىڭ وزىندە 3,5 تريلليون تەڭگە دەفيتسيت بار. بارلىق شىعىندى بيۋدجەتتەن وتەۋ قازىرگى كەزدە مۇمكىن بولماي وتىر. سوندىقتان وسىنداي جاعدايعا تاپ بولىپ وتىرمىز. ياعني، بيۋدجەتتىڭ تۇسىمىنەن شىعىنى كوپ. ءبىز بيۋدجەتتىك كودەكستىڭ جوباسىن قاراپ جاتقاندا مەملەكەتتىك ەمەس سەكتورلار مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە دۆيدەنتتەن اقشا تولەمەي وتىرعانىنا نازار اۋدارىپ وتىرمىز. سول سەبەپتى وسىلاردىڭ قاراجاتىن مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە ءتۇسىرۋ تۋرالى ۇسىنىستى بەرىپ جاتىرمىز.
– سەمەي يادرولىق پوليگونىنان زارداپ شەككەن ادامداردىڭ قاتارى قاي كەزدە ازايادى. مىسالى قازىر دۇنيەگە كەلگەن نەمەسە 20-30 جاستاعى ادامدار پپوليگوننان زارداپ شەكتى دەپ ايتا الامىز با?
– جالپى، سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ زارداپتارى ونىڭ ۇرپاقتارىنا تارالۋدا. ويتكەنى قازىر ءار ءتۇرلى اۋرۋعا شالدىققان ازاماتتار بار. سوندىقتان دا دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترىلىگىنەن بارلىق ازاماتتاردى كەشەندى مەديتسينالىق تەكسەرۋدەن وتكىزۋدى تالاپ ەتىپ وتىرمىز. قازىرگى تاڭدا بار-جوعى 350 مىڭداي عانا ازامات تولىق تەكسەرۋدەن وتكەن ەكەن. ال زارداپ شەككەندەردىڭ سانى 1,5 ميلليون دەپ ەسەپتەلەدى. وسى ازاماتتارعا مەديتسينالىق كومەك كورسەتىلۋ كەرەك.
شىنى كەرەك، ازاماتتاردىڭ كوبى قانداي اۋرۋمەن اۋىراتىنىن دا بىلمەيدى. سەبەبى ولار قاتتى اۋىرعاندا عانا ەمدەلۋگە كەلەدى. الدىن الا مەديتسينالىق تەكسەرىستەن ءوتۋ ءۇشىن قاراجاپ ءبولىنىپ جاتىر. سونداي-اق ازاماتتار مەملەكەتتەن ءۇي الاتىن بولسا، ونى تەگىن جەكەشەلەندىرۋگە مۇمكىندىگى بار. قازىرگى كەزدە وسىنداي باپتى قولداپ وتىرمىز.
سەرىك قۇدايبەرگەنۇلى
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
