Aqpannyŋ 28-ı künı «Nevada – Semei» qozǧalysynyŋ qūrylǧanyna 35 jyl toldy. Osydan 33 jyl būryn Semei poligony jabylǧanymen, mäselesı qaldy. Sony şeşu, retteuge qatysty sūraqtardy Abai oblysynan Mäjılıs deputaty bolyp sailanǧan Nūrtai Sabilianovqa qoidyq.
– Keşe «Nevada-Semei» qozaǧalysynyŋ qūrylǧanyna 35 jyl toldy. Sız Abai oblysynan sailanǧan deputatsyz. Semei poligony jabylyp, bıraq problema sol küiı şeşılmei qalmady ma?
– Jalpy «Nevada-Semei» qozǧalysy kezınde köp mäselenı köterıp, köp jūmystar atqardy. Ol qozǧalysta özım de jūmys ıstedım. Semei iadrolyq poligonyn jabu jäne onyŋ zardaptary turaly kezınde köptegen mäselel köterıldı. 1992 jyly poligonnan zardap şekken azamattardy äleumettık qorǧau turaly zaŋ qabyldanǧan bolatyn. Osy zaŋ bıraz uaqyt jūmys ıstedı de, keiın 1997-1998 jyldary osy zaŋnan köptegen baptar alynyp tastaldy. Iаǧni, Semei iadrolyq poligonynan zardap şekken azamattardy äleumettık qorǧau öz därejesınde emes. Būl mäselenı Parlamentte bır emes, bırneşe ret deputattyq saual retınde Ükımetke joldadym, osy komitettıŋ otyrysynda da aittyq. Bıraq Ükımet tarapynan qoldau şaralaryn körıp otyrǧan joqpyz. Būl mäsele kün tärtıbınen tüspeidı. Ary qarai da köterılıp, tiıstı zaŋdarǧa özgerıster engızuımız qajet.
Semei iadrolyq poligonynan zardap şekken azamattardyŋ köp köterıp jürgen mäselelerınıŋ bırı – densaulyq mäselesı. Iаǧni, medisinalyq ortalyq pen auruhanalarda em-domdy uaqytynda alu öte özektı mäsele bolyp otyr. Qazırgı taŋda būl mäsele şeşılu jolynda. Būl mäselenı kötergennen keiın Densaulyq saqtau ministrlıgı osy boiynşa tiıstı jūmys jürgızıp jatyr. Ekınşı ülken mäsele, poligonnan zardap şekken adamdar zeinetke şyqqan kezde, oǧan üstemaqy töleu bolatyn. Mysaly 1998 jylǧa deiın zeinetke şyqqan adamdarǧa üstemaqy tölenedı de, odan keiıngı adamdarǧa üstemaqy tölenbeidı. Üşınşı, poligonnan zardap şekken adamdarǧa eŋbek demalysyna şyqqan kezde qosymşa aqy beru kerek.
Semei iadrolyq poligonynan zardap şekken adam basqa jaqqa köşıp ketse, özıne tiıstı jeŋıldıkterdı ala almaidy. Qazırgı taŋda osy sekıldı mäselelerdı rettep, komissiia qūrudy josparlap otyrmyz. Ary qarai būl mäsele boiynşa jūmystar jürgızıledı.
– «Ükımet ūsynysymyzǧa qoldamai otyr» dep qaldyŋyz. «Yqpaldy Parlament» dep köp aitsaq da, deputat retınde yqpalyŋyz joq pa?
– Ükımet «Mūnyŋ bärıne qarajat kerek» dep otyr. Deputattyŋ yqpaly jetedı, bıraq qarajat jetpei jatyr. Ükımettıŋ de oŋ közqarasy bar. Bıraq ainalyp kelgende qarajat jetpeuıne bailanysty olar terıs qorytyndy berıp otyr. Sol sebeptı būl mäseleler şeşılmei otyr. Jalpy ary qaraida būl mäseleler boiynşa jūmystar jürgızıledı.
– Jaqsy. Onda qarjy tapşylyǧyn nege bylai şeşpeske?! «Qazaqstannyŋ jer qoinauynda Mendeleev kestesınıŋ 99 elementı kezdesedı» dep maqtanamyz ǧoi. Qazba bailyqtarymyz biudjetke tüsıp, halyqtyŋ igılıgıne nege berılmeidı?
– Halyqtyŋ igılıgıne bızdıŋ qazba bailyqtarymyz berılıp, biudjetke tüsıp jatyr. Özderıŋız bılesızder, biudjettıŋ özınde 3,5 trillion teŋge defisit bar. Barlyq şyǧyndy biudjetten öteu qazırgı kezde mümkın bolmai otyr. Sondyqtan osyndai jaǧdaiǧa tap bolyp otyrmyz. Iаǧni, biudjettıŋ tüsımınen şyǧyny köp. Bız biudjettık kodekstıŋ jobasyn qarap jatqanda memlekettık emes sektorlar memlekettık biudjetke dvidentten aqşa tölemei otyrǧanyna nazar audaryp otyrmyz. Sol sebeptı osylardyŋ qarajatyn memlekettık biudjetke tüsıru turaly ūsynysty berıp jatyrmyz.
– Semei iadrolyq poligonynan zardap şekken adamdardyŋ qatary qai kezde azaiady. Mysaly qazır düniege kelgen nemese 20-30 jastaǧy adamdar ppoligonnan zardap şektı dep aita alamyz ba?
– Jalpy, Semei iadrolyq poligonynyŋ zardaptary onyŋ ūrpaqtaryna taraluda. Öitkenı qazır är türlı auruǧa şaldyqqan azamattar bar. Sondyqtan da Densaulyq saqtau ministrılıgınen barlyq azamattardy keşendı medisinalyq tekseruden ötkızudı talap etıp otyrmyz. Qazırgı taŋda bar-joǧy 350 myŋdai ǧana azamat tolyq tekseruden ötken eken. Al zardap şekkenderdıŋ sany 1,5 million dep esepteledı. Osy azamattarǧa medisinalyq kömek körsetılu kerek.
Şyny kerek, azamattardyŋ köbı qandai aurumen auyratynyn da bılmeidı. Sebebı olar qatty auyrǧanda ǧana emdeluge keledı. Aldyn ala medisinalyq tekserısten ötu üşın qarajap bölınıp jatyr. Sondai-aq azamattar memleketten üi alatyn bolsa, ony tegın jekeşelendıruge mümkındıgı bar. Qazırgı kezde osyndai bapty qoldap otyrmyz.
Serık Qūdaibergenūly
«Adyrna» ūlttyq portaly
