ءازىربايجاننىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگىندە قوجالى گەنوتسيدىنىڭ 32 جىلدىعىنا ارنالعان ەسكە الۋ شاراسى ءوتتى، دەپ حابارلايدى «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى.
شاراعا ءازىربايجان رەسپۋبليكاسىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى اگالار اتاموعلانوۆ، تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى شاحين مۇستافاەۆ، دياسپورا وكىلدەرى جانە باسقا دا تۇلعالار قاتىستى.
ەلشىلىك اۋماعىندا 32 جىل بۇرىنعى قاندى وقيعاعا ارنالعان ستەندتەر ورناتىلدى. الدىمەن شاراعا قاتىسۋشىلار قوجالى قاسىرەتىن ەسكە الىپ، گۇل شوقتارىن قويدى. ودان كەيىن قوجالى قۇرباندارىن جانە ءازىربايجاننىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعى ءۇشىن قازا تاپقان بارلىق شەيىتتەردى ءبىر مينۋت ۇنسىزدىكپەن ەسكە الدى.
شارانى اشقان ەءلشى اگالار اتاموعلانوۆ ازەربايجان تاريحتىڭ ەڭ قورقىنىشتى، قاندى جانە ادامگەرشىلىككە جاتپايتىن بەتتەرىنىڭ ءبىرى – قوجالى گەنوتسيدىنە 32 جىل وتكەنىن اتاپ ءوتتى. ەلشى قاتىسۋشىلاردىڭ نازارىنا بەيبىت تۇرعىنداردى قىرۋ ماقساتى بولعان وسى قايعىلى وقيعانىڭ سالدارىنان 613 ادامنىڭ قازا تاپقانىن، 1275 بەيبىت تۇرعىننىڭ، سونىڭ ىشىندە قارتتار، بالالار مەن ايەلدەردەن 487 ادام تۇتقىنعا الىنعانىن، ولار مۇگەدەك بولىپ، 150 ادام حابار-وشارسىز كەتكەنىن ايتتى.
ول قازىرگى تاڭدا الەمنىڭ 17 ەلى مەن امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ 24 شتاتى، سونداي-اق حالىقارالىق ۇيىمدار قوجالىداعى بەيبىت تۇرعىنداردىڭ قىرعىنىن ايىپتاپ، ونى گەنوتسيد جانە ادامزاتقا قارسى قىلمىستىق ارەكەت دەپ باعالايتىن قارارلار مەن شەشىمدەر قابىلداعانىن اتاپ ءوتتى. ول بۇل ءتىزىمدى جالعاستىرۋ كەرەگىن اتاپ ءوتتى.
«حالىقارالىق قۇقىققا سايكەس مۇنداي ارەكەتتەر «گەنوتسيد» ۇعىمىنا سايكەس كەلەدى جانە حالىقارالىق قوعامداستىق ونى مويىنداۋى كەرەك. قوجالى گەنوتسيدى ادام قۇقىقتارى مەن حالىقارالىق گۋمانيتارلىق قۇقىقتى، اسىرەسە 1949 جىلعى جەنەۆا كونۆەنتسيالارىن، گەنوتسيد قىلمىسىنىڭ الدىن الۋ جانە جازالاۋ تۋرالى كونۆەنتسيانى، سونداي-اق وسى سالاداعى باسقا دا كوپتەگەن كونۆەنتسيالاردى ورەسكەل بۇزۋ بولىپ تابىلادى».
ەلشى تەك 1994 جىلى عانا ءازىربايجاننىڭ ۇلتتىق كوشباسشىسى گەيدار اليەۆتىڭ باستاماسىمەن ازەربايجان پارلامەنتى قايعىلى وقيعاعا العاش رەت ساياسي باعا بەرىپ، 26 اقپاندى قوجالى گەنوتسيدى كۇنى دەپ جاريالاعانىن ايتتى. 1994 جىلى 1 ناۋرىزدا گەيدار اليەۆ قوجالى گەنوتسيدى تۋرالى ارنايى جارلىق شىعاردى.
ول ءوز سوزىندە ءازىربايجان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىرىنشى ۆيتسە-پرەزيدەنتى، گەيدار اليەۆ قورىنىڭ پرەزيدەنتى مەحريبان اليەۆانىڭ ەرەكشە ءرولىن اتاپ ءوتتى. وسى قوردىڭ ارقاسىندا قوردىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى لەيلا اليەۆانىڭ باستاماسىمەن قولعا الىنعان «قوجالىعا ادىلەت» حالىقارالىق ناۋقانى اياسىندا بۇكىل الەمدە قوجالى گەنوتسيدىن تانۋ بويىنشا اۋقىمدى جۇمىستار اتقارىلۋدا.
ەسكە سالايىق، ول حالىقارالىق قوعامداستىق قوجالى گەنوتسيدىن ادامزاتقا قارسى ەڭ اۋىر قىلمىس دەپ تانۋ ماقساتىندا قۇرىلعان.
ەلشى ا.اتاموعلانوۆ بيىل ءازىربايجان حالقى بۇل كۇندى ەرەكشە سەزىممەن تويلاپ جاتقانىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى. جوعارعى باس قولباسشى پرەزيدەنت يلحام اليەۆتىڭ باسشىلىعىمەن ەرجۇرەك ءازىربايجان اسكەرى اتا-بابا جەرىن باسقىنشىلاردان ازات ەتىپ، وسىلايشا بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى قارارلارىنىڭ تالاپتارىن ورىنداپ، تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىردى.
2023 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە جۇرگىزىلگەن لاڭكەستىككە قارسى جەرگىلىكتى شارالاردىڭ ناتيجەسىندە اۋماقتىق تۇتاستىق تولىعىمەن قالپىنا كەلتىرىلدى. بيىل قوجالى گەنوتسيدىنىڭ 32 جىلدىعىندا بارلىق ءازىربايجان اۋماقتارىندا، ونىڭ ىشىندە ءاربىر ازىربايجاندىق ءۇشىن مورالدىق سوققى مەن جازىلماعان جارانىڭ سيمۆولى بولىپ تابىلاتىن قوجالى قالاسىندا العاش رەت ءازىربايجاننىڭ ءۇش ءتۇستى تۋى جەلبىرەدى.
حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى ءوز سوزىندە 30 جىل بويى قوجالى تراگەدياسىنىڭ جاراسى جازىلماعانىن، كورگەن ازابى ۇلكەندەردەن كىشىگە جەتكەنىن، قوجالى وقيعاسىنىڭ قاندى بەتتەرىنەن ساباق الۋ كەرەگىن ايتتى. تاريحي ادىلەتتىلىك اتا-بابادان قالعان ءازىربايجان جەرىنىڭ باسقىنشىلاردان ازات ەتىلۋى، ەلىمىزدىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعى مەن ەگەمەندىگىنىڭ ارقاسىندا قالپىنا كەلتىرىلدى. ول قوجالى قالاسىن وككۋپاتسيالاۋدىڭ دا توقتاتىلعانىن جانە جاقىن ارادا قوجالىقتاردىڭ تۋعان جەرلەرىنە ورالا باستايتىنىن ايتا كەلە، باسقىنشىلاردان ازات ەتىلگەن قوجالىدا جوندەۋ-قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتقانىنا توقتالدى.
سونداي-اق ءىس-شارا بارىسىندا ءىز-ءتۇزسىز جوعالعان قوجالى تۇرعىندارى تۋرالى «13» كوركەم-دەرەكتى ءفيلمى كورسەتىلدى. فيلمدە 1992 جىلى اقپاندا قوجالىدا بولعان وقيعالار كورسەتىلگەن.
وسىلايشا، قوجالى قىرعىنىندا دەحراز اۋىلى باعىتىندا قورشاۋدا قالىپ، كەپىلگە الىنعان ءبىر توپ بەيبىت تۇرعىندار ەكى كۇن ورماندا جاسىرىنىپ، وسى اۋىلداعى فەرماعا جەتكىزىلدى. وندا ارمياندار بەيبىت تۇرعىنداردى قاتتى ازاپتادى. سونداي-اق شارۋاشىلىقتا كەپىلگە الىنعاندار اراسىنان 13 جاس ىرىكتەلىپ، بەلگىسىز باعىتقا اكەتىلدى.
قوجالى قىرعىنىندا 13 ادام حابار-وشارسىز كەتكەن، تاعدىرى بەلگىسىز. ەكراندىق جۇمىستا بۇل تۇلعالاردىڭ وتباسى مۇشەلەرى مەن تۋىستارى، وقيعانىڭ ءتىرى قاتىسۋشىلارى العاش رەت ەگجەي-تەگجەيلەردى اشادى.
ودان كەيىن قوناقتار قوجالى گەنوتسيدى كەزىندە تۇسىرىلگەن فوتوسۋرەتتەر كورمەسىن تاماشالادى. شارا سوڭىندا جازىقسىز جاپا شەككەندەرگە ارناپ قۇران وقىلىپ، دۇعا باعىشتالدى.
1992 جىلى اقپاننىڭ 25-ىنەن 26-سىنا اۋعان ءتۇنى ارميان اسكەري جاساقتارى قوجالى قالاسىنا شابۋىلداپ، كوپتەگەن ادام قازا تاۋىپ، جارالانىپ، ءىز-ءتۇزسىز كەتكەن. وسى بۇگىندە "قوجالى قىرعىنى", نەمەسە "قوجالى تراگەدياسى" دەگەن اتپەن بەلگىلى.
