كوكپار تاريحىنا جۇگىنۋ
كوكپاردىڭ اتاۋى وزگەلەردە ەرتەرەك، وزىمىزدە حح عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ ءسوز بولا باستادى. دامۋ جولىنا ءتۇسىپ، ەس جيىپ، ەتەك قىمتاعان حالىق رەتىندە ءوز تانىمىن قولعا الۋ – زاڭدىلىق.
بۇل ۇدەرىس تورك (تۇركى) حالىقتارى ەگەمەن بولا باستاعان وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى ەرەكشە دەڭگەيگە كوتەرىلە باستاۋى دا تابيعي قۇبىلىس ەدى. الايدا، ەندى ەگەمەن بولعان ەلدەردىڭ باستاپقى كەزەڭى «سولشىلدىقتىڭ بالالىق اۋرۋى» دەپ لەنينشە ايتقاندا، «جەتىلۋدىڭ بالالىق اۋرۋىنا» دا تاپ بولدى، ول دا بەلگىلى ءبىر قيسىنى بار ءۇردىس. بىراق سول اسقىنا كەلە جالپى تورك تانىمىن مۇلدەم باسقا باعىتقا الا قاشىپ بارادى، كەي جاعدايدا تارك ەتۋدە. وعان باستى سەبەپ - سوڭعى 30-40 جىل بويعى گۋمانيتارلىق سالا عىلىمدارىنداعى توقىراۋدىڭ كەسىرىجانە ونىڭ ىقپالىنىڭ جوعالۋىنان، بۇعان قوسا ءوز الدىنا «باس بولعان» ەلدەردەگى «ۇلتشىلدىقتىڭ ەسەبىنەن بوي كوتەرگىش» سەزىمنىڭ باس كوتەرىپ، ءوز ۇلتىن ۇلىقتاۋ ءۇردىسىنىڭ اسىرە كەتىپ بارا جاتقاندىعىنان. ابايشالاعاندا، «باس باسىنا بي بولعان» ءداۋىردىڭ شالىعى.
بۇگىنگى عىلىمي دەڭگەي مەن مازمۇن «الەۋجەلى دەڭگەيى مەن اۋقىمىن» مەنشىكتەپ الدى،ءتىپتى سونىڭ ىقپالىنا ءتۇستى، اينالما اۋرۋعا ۇشىراپ، ءبىر اۋماقتان شىقپاي قالدى. شىنايى ءارى اكادەميالىق عىلىمنىڭ بۇعان قارسى تۇرار شاماسى مەن قاۋقارى، ابىرويى جەتپەي وتىر. سوندىقتان، جالپىتورك تانىمى اركىمنىڭ الا قاشاتىن كوكپارىنا اينالدى. جۋرناليست تە، بلوگەر دە، شالا ساۋاتتى ۇلتشىل دا، عىلىمدى توڭىرەكتەگەن ساۋاتتى دا وسى «مايدانعا» قويىپ كەتىپ، اركىم ءوز بالىعىن اۋلاۋعا جان ۇشىراتىن احۋالعا تاپ بولدىق.
ارينە، عىلىم دەگەن ەرەكشە جاراتىلعاندار ءۇشىن جاسالعان، شەگارامەن شەكتەلگەن اۋلا ەمەس، وعان اركىمنىڭ دە تالاسى بار. ءتىپتى عىلىمتانۋشى، «تۇران-استانا» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى، رەسەيدىڭ ءتۇرلى عىلىم اكادەميالارىنىڭ اكادەميگى،پروفەسسور وراق جولمىرزاۇلى اليەۆ ايتقانداي، عىلىمدا سەرپىلىس جاسايتىن «ديلەتانتتار بولادى، ولارعا مويىن بۇرماۋعا بولمايدى» دەيتىن ءۋاجى ابدەن ورىندى. دەگەنمەن تاقىرىپ پەن كەزدەيسوقجولىققان دەرەكتى ءوز دەگەنىنە تالعاجاۋ ەتىپ قانا قويماي، قوعامدىق پىكىر تۋعىزىپ، اقىرى جۇرتتى داقپىرتقا جەتەلەيتىن «يدەولوگتاردىڭ» دا بارەكەنىن اجىراتۋ كەرەك!
اڭگىمە تاقىرىبى – كوكپار ويىنىنىڭ «كوك ءبورى» تىركەسىنەن شىققاندىعىن قايتكەندە دە دالەلدەۋدى ماقسات ەتكەن كورقاراس تۋراسىندا بولىپ وتىر. جالپى عىلىمدى ءوز ماقساتىڭ مەن مۇددەڭە بارىڭدى سالىپ باعىندىرۋ، قولجاۋلىق ەتۋ – ابىروي ەمەس، ءتىپتى عىلىمعا دا، ىلىمگە دە، ىزدەنىسكە دە جاتپايدى. تاريحي ءمان-جاي مەن دەرەك-دايەككە تالداۋ جاساماس بۇرىن، «كوكپار» ءسوزىنىڭ گەنەزيسىن ىزدەستىرۋ – قيسىندى ءادىل ىزدەنىس تە، ال ونى ورايى كەلمەسە دە، ب، اردى-جوقتى ءۇيىپ-توگىپقايتكەندە دە «كوك ءبورى» سوزىنەن شىققاندىعىن «دالەلدەپ»، بۇدان ارعى بارلىق يدەولوگيا مەن ءىس-ارەكەتكە سول شالا-جانسار «ارگۋمەنتتى» الا جۇگىرىپ پايدالانۋ – جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەستىگىن بىردەن باسىن اشىپ العانىمىز ءجون.
ەڭ اۋەلى، «كوكپار» اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگىن ىندەتۋ – ويىننىڭ تۋىنداۋ جانە قالىپتاسۋ جولىنا تىكەلەي تاۋەلدى ەكەنىنە نازار اۋدارايىق. سول سەبەپتى، قولدا بار، تاريحي جازبالار مەن دەرەكتەرگە، باسقا دا دايەكتەرگە يەك ارتا وتىرىپ، كوكپار ويىنى قالاي تۋىندادى، قالاي قالىپتاستى دەگەنگە وي جىبەرىپ، كوز جەتكىزۋگە تىرىسايىق. شىندىعىندا، كوكپاردىڭ تۋىنداۋى تۋراسىندا دەرەك ماردىمسىز. جازبالار جاعى مۇلدەم ساراڭ. الايدا، بۇل ويىن ءتۇرىن زەردەلەۋشىلەر ونىڭ قالىپتاسۋ جولىن بىرنەشە مىڭ جىلدىقتارعا اپارىپ تىرەيدى.
جالپى بۇل اتتى ويىننىڭ قالىپتاسۋىن جىلقىسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ەگەر دە ادامزات تاريحىنىڭ جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋ ۇلگىسىن ەۆرازيا دالاسىنا قاراستى بوتاي ەلدى مەكەنىندەگى 6 مىڭجىلدىق اتتى مادەنيەتتىڭ اشىلۋىمەن قاراستىرساق، ەندەشە بۇل ويىندى دا سوعان جەتەقابىل مەرزىممەن ولشەۋگە قاقىمىز بار.ويتكەنى، كوكپاردىڭ قالىپتاسۋىنا قاجەتتى ەڭ ءبىرىنشى جاراق، ول – ات. جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋدەن باستاپ، ونى كولىك ەتۋ مەن ازىق ەتۋدەن باسقا، ءتۇرلى سالا بويىنشا ونى تەحنيكالىق جاراققا جاراتۋ مۇمكىندىگى ومىردە ورىن الا باستاعانىن ەسكەرسەك، كوكپار ويىنىنىڭ تۋىنداۋىنا دا اتتى مادەنيەتتىڭ ويىپ ورىن الاتىن ماڭىزى جەتكىلىكتى.
كوكپاردىڭ تارالۋ كەڭىسىن الساق، ورتالىق ازيا حالىقتارى اراسىندا كەڭ تاراعان ويىن. اتاپ ايتقاندا، قازاق، قىرعىز، تاجىك، وزبەك، باشقۇرت، التاي، ازەربايجان، تۇرىكپەن، اۋعان حالىقتارىنا تارالعان، مىسالى يرانداعى قاشقايلار كوكپار وينامادى دەي المايمىز.ال ەرتەرەكتە ويىننىڭ تارالعان اياسى بۇدان دا كەڭ بولعان، وسىعان ۇقساس اتتى ويىن كەيبىر ازيا ەلدەرىندە، سونداي-اق،ارگەنتينا حالقىنىڭ دا كوكپارعا ۇقساس ات ويىنى بولعان دەگەن اقپار بار.الايدا، كوكپاردىڭ قالىپتاسۋ ءداۋىرىن تاپ باسىپ ايتۋ قيىن، ونى ءالى كۇنگە عىلىمي تۇردە زەردەلەۋ جاعى كەمشىن.
كوكپار ويىنى سوناۋ زورواستريزم داۋىرىنەن بار ەكەنىن العا تارتاتىندار بارشىلىق. بىرنەشە مىڭ جىل بۇرىن شىققان ويىن بولسا، ونىڭ بۇل كۇنگە دەيىن بىرنەشە ساتىدان ءوتىپ جانە ءتۇرلى سيپاتتا وينالۋى دا عاجاپ ەمەس. بۇلاي دەۋىمىزگە اتالمىش ويىنعا قاتىستى ءتۇرلى ينتەرپرەتاتسيانىڭ بولۋىمەن قاتار الۋان ايعاقتاردىڭ ءبىر بىرىمەن قابىسا بەرمەۋى دالەل.
بەرىدەگى مالىمەت بويىنشا، گولليۆۋدتا 1971 جىلى ەكراندالعان، فرانتسۋز جازۋشىسى جوزەف كەسسەلدىڭ«اتتىلار» رومانىندا كوكپاردىڭ كەڭ تارالعان نۇسقاسىن جازادى: «بۇل ويىندى شىڭعىسحاننىڭ ساربازدارى ولاردىڭ اتتارىنىڭ تۇياعى جەتكەن جەرگە جايدى. سودان بەرى جەتى عاسىر وتسە دە، ءبىزدىڭ جازىعىمىزدا ەجەلگى داۋىردەگىدەي ءالى دە ساقتالىپ كەلەدى». دەمەك، كوكپار ويىنى شىڭعىسحان داۋىرىنەن بار ەكەنىنە كۋالىك بار دەگەن ءسوز.
جازۋشى، ەتنوگراف ا. قاليۇلى(كوك ءبورى مەن كوكپاردىڭ قانداي بايلانىسى بار؟https://adyrna.kz/post/9798): «كوكپار تارتۋ – اسكەري جاتتىعۋلاردىڭ ءبىر ءتۇرى. تۇرىك قاعاناتىنداعى «دەربەس ءبورى جاساق» دەگەنىمىز وسىنداي جاتتىعۋدان ءوتىپ سايلانعان باتىرلار توبى ەدى»، – دەپ تۇجىرىمدايدى.
بەلگىلى قازاق عالىمى، اكادەميك الكەي حاقانۇلى مارعۇلان ءوزىنىڭ «مير كازاحا» كىتابىندا: «سىرداريانىڭ تومەنگى ساعاسى مەن ارال ماڭىن مەكەندەگەن ساق تايپالارى جىل سايىن ءبورىنى كيە تۇتۋ قۇرمەتىنە ارناپ، قاسقىر تەرىسىن جامىلىپ، بەتپەردە تاعىنىپ، اتتى سايىستار وتكىزەتىن بولعان. بۇل ءداستۇر تۇركى-موڭعول تايپالارىندا ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالدى. قازاق، تۇرىكپەن، قىرعىز ەلدەرىندە بۇل ويىن «كوكبور» (كاك بار) - سۇرى قاسقىر دەگەن اتاۋمەن ساقتالعان. «كوكپار» اتتى ويىننىڭ قازاق حالقىنداعى ءبىر نۇسقاسى «قىز ءبورى» – قاسقىر تەرىسى مەن ءبورىلى بەتپەردە تاعىناتىن ءداستۇرلى ساق ويىنىنىڭ ءبىر ءتۇرى بولىپ تابىلادى» دەپ ۆ.ۆ.رادلوۆ (وپىت سلوۆاريا تيۋركسكيح نارەچي. T.II, چ.1. س.888. ) پەن س.ۆ.كيسەلەۆتىڭ (درەۆنيايا يستوريا يۋجنوي سيبيري. س.481, تابل. XIV.) ەڭبەكتەرىنە سىلتەمە جاسايدى. سوعان قاراعاندا ساقتاردا قاسقىردى كوكپار تارتۋ ەمەس، كەرىسىنشە ءبورى كەيپىنە ەنگەن ويىنشىلار سەركەنى تارتاتىن نۇسقاسى دا بولعان. ەندەشە ساقتار داۋىرىندە كوكپار ويىنى ءبورى كيەسىن پاش ەتۋدىڭ ءبىر جورالعىسىنا جاراعان. ال، س.ۆ. كيسەلەۆتىڭ جازعان «قىز ءبورى» عۇرپى بۇگىنگى «قىز قۋ» ويىنىنىڭ ەتنوگرافيالىق ءبىر سيپاتى ەكەندىگىندە ءسوز جوق.
كوكپاردىڭ تۋىنداۋىنا ءبىر ايعاقتى اڭشىلىق كەزدەن تارتۋعا قاتىستى قيسىندى دا قاراستىرۋعا بولادى. وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارى سوۆەتتىك ەتنوگرافگ. ن. سيماكوۆ(وبششەستۆەننىە فۋنكتسي كيرگيزسكيح نارودنىح رازۆلەچەني ۆ كونتسە XIX - ناچالە XX ۆەكا. يستوريكو-ەتنوگرافيچەسكيە وچەركي. يزداتەلستۆو: ل.: ناۋكا. پەرەپلەت: مياگكي; 230 سترانيتس; 1984 گ.): «قىرعىزدىڭ وڭتۇستىكتەگى دە، سولتۇستىكتەگى دە قارتتارى بىزگە قىرعىزدار اراسىندا قاسقىر اۋلاۋدىڭ كەڭ تارالعانىن ايتا كەلىپ، قالىڭ قاردا ومبىلاعان قاسقىردى قۋالاعان اڭشىلار، قۋىپ، جەتىپ، شوقپارمەن باسقا ۇرىپ، سوعىپ الاتىنىن بىرنەشە رەت اڭگىمەلەدى. بۇل ەجەلگى اڭ اۋلاۋ ءتاسىلى ونىمەن بىرگە قاسقىر سوققان اڭشىنىڭ الدىنا وڭگەرگەن اڭىنا باسقالارى تالاسىپ، ودان تارتىپ الۋعا ۇمتىلىساتىن بولعان. وسىلايشا، ازىلدەسە، تالاسا-تارماسا وتىرىپ، ايىلعا جەتكەنشە «كوك ءبورى» ويناساتىن بولعان. بىراق ايىلعا جەتكەندە قاسقىردى سوققان جىگىت الادى ەكەن.»
ەندى وسى كەلتىرىلگەن دەرەكتەردى پايىمداي كەتەيىك. «كوكپار تارتۋ – اسكەري جاتتىعۋلاردىڭ ءبىر ءتۇرى» دەگەن تۇجىرىمعا قاتىستى، كوكپار تارتۋ مەن سوعىس جاتتىعۋى ءبىر بىرىنە قابىسا بەرمەيتىن داعدى دەگەن پايىمدى قارسى قويماقپىز. سەبەبى، اتتىلاردىڭ سوعىستا كەمىندە بەس قارۋدى قولدانا الۋدىڭ شەبەرلىگىن مەڭگەرۋ ءداستۇرى مەن قاجەتتىلىگى بار. ال اتقا وتىرۋ مەن ات ۇستىندەگى قيمىل ارەكەتتىڭ قايسىسى سوعىسقا جارامدى دەگەن ساۋالعا كەلگەندە ولگەن اڭنىڭ نە ولتىرىلگەن جانۋارعا تالاسۋدىڭ اسا ساپالى اسكەري توپتى باپتاۋعا ءىشىنارا بولماسا، سونشالىقتى سارباز دايارلاۋدىڭ مەكتەبى بولاتىنداي ساباق دەۋ قيىن. الگى «ءبورى جاساقتىڭ» ەڭ اۋەلى مىقتى كوكپارشىلاردان قۇرىلعاندىعىندا ەمەس، ونىڭ اتالۋىندا عانا ينتريگا بولار; اتاعىمەن ءبورىنى ەسكە ءتۇسىرىپ قانا، قاسقىر سەكىلدى ويدا-جوقتا قارسىلاسقا ىلاڭ سالىپ، بەلگىلى ءبىر ەرەكشە داعدىمەن دۇشپاندى ساستىرىپ، پيسحولوگيالىق اسەر قالدىراتىنداي، كۇتپەگەن جەردەن ويسىراتىپ كەتەتىن شەبەرلىگىندە بولار. «ءبورى جاساق» دەگەن اتاۋىنا قاراپ، ولاردى شەتىنەن كوكپاردىڭ مايتالمانى دەۋگە كوڭىل سەنە قويمايدى. دەگەنمەن دە تۇركى قاعاناتى زامانىنا قاراستى 6-7 عاسىرلارعا دا لايىق ويىننىڭ ءتۇرى بولعاندىعىن باعامداۋعا بولادى.
گ.ن.سيماكوۆ كەلتىرگەن كوكپاردىڭ قاسقىر اۋلاۋ كەزىندە تۋىنداۋ مۇمكىندىگى بارىن كەلتىرگەن كورىنىسكە قاراپ، اتتى اڭشىلار قالاي بولعاندا دا، سوققان اڭدى ەرمەك قىلىپ تالاسۋ ءداستۇرى بولعاندىعىن اڭعارتادى. بىراق بۇنى كوكپار سەكىلدى ۇلتتىق ويىننىڭ تۋىنداۋىنا نەگىز دەۋگە دە اسىقپاعان ءجون. سەبەبى، ەجەلگى ويىندار ەرمەكتەن تۋىندامايدى، سول ۋاقىتتىڭ يدەولوگيالىق نانىم-سەنىمىنە باعىنا قالىپتاسادى. ەجەلگى داۋىردەگى كوشپەلى ەلدەر مەن تايپالارداعى يدەولوگيانى، رۋحانياتتى اسىرەسەابىزدار باسقارعانىن ۇمىتپايىق جانە ونىڭ بيلىگى مەن ابىرويى بەلگىلى ءبىر قالىپتاسقان تانىم مەن قالىپقا سايكەس بولماسا – ومىرگە سىيىسا بەرمەيدى، سىڭىسە دە بەرمەيدى.ياعني ءار ءداۋىردىڭ ءوز تسەنزۋراسى بولعاندىعىن ۇمىتپاعان ابزال. بۇعان قاراپ، ءار كەزەڭنىڭ ءوز كوكپارى بولۋى ابدەن مۇمكىن جانە ول سوعان سايكەس تانىم مەن تۇجىرىمنىڭ ۇدەسىنەن شىعۋعا ءتيىستى تاريحي-رۋحاني ءونىم بولىپ تابىلادى. رۋحانياتتىڭ بۇل تۇرلەنىسى سايكەسىنشە قوعامنىڭ دا تۇرلەنۋىندە كوىرىنىس تاباتىن نىساندار – كوكپار دا سونىڭ ءبىرى. بىرنەشە جۇزدەگەن عاسىر بۇرىن پايدا بولعان ويىننىڭ ۋاقىت تەزىنە شىداپ، نە فورماسى، نە مازمۇنى وزگەرمەۋى مۇمكىن ەمەس.
كوكپار اتاۋلارىنىڭ تاريحي كورىنىستەرى
گ. ن. سيماكوۆتىڭ مىنا جازباسىن قارايىق: «... كەيبىر ويىنداردا بۇل ويىنعا ءۇي جانۋارىن بولماسا ونىڭ ءبىر بولىگىن قولدانۋ دا كەزدەسەدى. مىسالى كوك ءبورى سايىسىنا سولتۇستىكتە لاق تارتىلسا، وڭتۇستىكتە تورپاقتىڭ مۇردەسى تارتىلادى، سودان دا بۇل ويىننىڭ باسقا دا اتاۋى بار: ۇلاق تارتىش نەمەسە تورپاق تارتىش». ەندى ودان ءارى گ. ن. سيماكوۆ بىلاي جازادى: بۇل ويىننىڭ ەكى ءتۇرى بەلگىلى – كوك ءبورى جانە چاب ۇلاق، بىرىنشىسىنە قاتىسۋشىلار مەن كورەرمەندەردى ەلىكتىرەتىن قىزۋ سايىس ءتان. سايىساتىن كۇيەۋ جىگىتتىڭ تۋىستارى مەن قالىڭدىقتىڭ توركىن جاعى. ۇتقان تاراپقا قىزىن ۇزاتىپ جاتقان اكە قوماقتى سىيلىق تارتۋ ەتەدى. ال ويىننىڭ ەكىنشى نۇسقاسى – چاب ۇلاق، بۇندا ويىنعا ءتان سايىس بولعانمەن، عۇرىپتىق/ريتۋال سيپاتى باسىم. چاب ۇلاقتى كۇيەۋ جىگىت جاعى قالىڭدىقتى الۋعا كەلە جاتقاندا ۇيىمداستىرادى. ويىن شارتتى تۇردە عانا كۇيەۋ جىگىتتىڭ بولاشاق قايىن اتاسىنىڭ اياعىنا قارا قولعا تۇسىرگەن ولجا-لاقتى تاستاي سالاتىن بولعان. وعان جاۋاپ رەتىندە قايىن اتاسى مال،اقشا، كيىم سىيلايتىن بولعان. كوك ءبورىنىڭ بۇل تۇرىندە سايىساتىن تاراپتار جوقتىڭ قاسى. س.پ.تولستوۆتىڭ نۇسقاۋىنا قاراعاندا،قىرعىزداردا ءحىح عاسىر اياعى مەن حح عاسىر سوڭىندا بۇل ويىن ءوزىنىڭ ريتۋالدىق سيپاتىن جويا قوياماعان بولاتىن. بىرىنشىدەن، كوك ءبورى ويىنىنىڭ نەكە تويعا ارنالعان سيپاتى بار، جانە دە ەكىنشىدەن،ونىڭ كوپتەگەن تۇرلەرىنىڭ ءبىرى انىق عۇرىپتىق مانگە يە بولدى.(س. پ. تولستوۆ. پەرەجيتكي توتەميزما ي دۋالنوي ورگانيزاتسي ۋ تۋركمەن.— «پروبلەمى يستوري دوكاپيتاليستيچەسكيح وبششەستۆ»، № 9—10, م.— ل.، 1935, س. 14, 15, 20, 21, 23 ي در. 85-ستر)»
كەلتىرىلگەن مالىمەتكە قاراعاندا، ءبىز ويلاعانداي تياناقتى ويىننىڭ ەرەجەسى جوق، بىراق ونىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار جانە عۇرىپتىق سيپاتقا يە، ونىڭ ۇستىنە بىرنەشە اتاۋى تاعى بار. بايقاعانىمىز، ويىننىڭ سيپاتىنا ءتۇرلى تانىمدار مەن عۇرىپتار ارالاسىپ، الۋان سيپات ورىن العان. ارينە، ءبىز تياناقتى دايىن كۇيىندەگى ويىننىڭ نۇسقاسىن كۇتۋگە دە قاقىمىز جوق. دەگەنمەن دە تارتىلاتىن نارسەگە بايلانىستى «ۇلاقتارتىش»، «تورپاقتارتىش» نەمەسە «كوك ءبورى» اتاۋلارى بولعاندىعى. ال ەندى «كوكبورى» اتالاتىن ويىننىڭ سونشالىقتى ەرەكشەلىگى جوق. قاسقىر دا تارتىلمايدى نە قاسقىر تەرىسىن جامىلعاندار تۋراسىندا دا اقپارات جوق.
دەگەنمەن، كەلتىرىلگەن مالىمەتتەر بۇل نۇسقالارمەن شەكتەلىپ، سونىڭ اسەرىمەن «كوك ءبورى» اتالدى دەۋگە دە نەگىز شامالى. سەبەبى، ءبىزدىڭ تاقىرىپقا تالعاجاۋ بولعان كوكپاردىڭ مىسالدارى مەن مالىمەتتەرى ءارى كەتسە، ەكى جارىم مىڭجىلدىقتىڭ شاماسىن عانا قامتيدى جانە سول كەزەڭدەگى حالىقتاردىڭ تانىم-تۇسىنىگى مەن نانىم-سەنىمدەرىن، سالتتارىن بايقاتادى. بۇلارعا قاراپ «ءبورى» ءسوزىنىڭ سونشالىقتى ەجەلگى ءسوز ەكەنىن جانە ونىڭ ءتىپتى ناقتى قاسقىر ۇعىمىن بەرگەنىنە دە كوز جەتكىزگەن ماقۇل. ويتكەنى، قىپشاق توركتەر ادەتتە قاسقىردى «قۇرت» اتاعانى ءمالىم. بۇعان باش+قۇرت (ارلان قاسقىر), قۇرت+قا (قاسقىردىڭ قانشىعى) سەكىلدى سوزدەر دالەل. ءبىزدىڭ پايىمىمىزعا قاراعاندا «ءبورى» ءسوزى ايۋاننىڭ ءتۇسىن بىلدىرگەن بولۋ كەرەك. شامامەن العاندا، ءبورى - سۇرعىلت كوگىلدىر ءتۇس، بورتە – اشىق كوگىلدىر.بۇل سوزدەرگە تاقىلەتتەس «بۋىرىل» ءسوزى دە اقشىل-كوگىلدىر ۇعىمدى بەرەدى. دەمەك، كوك ءبورى تىركەسىنىڭ ءوزى ەڭ اۋەلى حايۋاننىڭ ءتۇسى. سوڭعى 5-6 عاسىردىڭ شاماسىندا عانا ءبورى مەن بورتە ءتۇس اتاۋلارى قاسقىر مەن لاققا ءسىڭىستى بولعان سىقىلدى. ال ەندى كوكپارعا سونداي كوگىلدىر-سۇرعۇلت ءتۇستى سەركەنى/لاقتى/تورپاقتى تارتۋ ءاۋ باستاعى تالاپ بولسا شە؟ سەبەبى، ول كوك اسپانمەن تۇستەس ۇعىمداردى بىلدىرەدى.
ءبىزدىڭ بۇل پايىمىمىزدى بەكىتە تۇسەتىن مۇقاش بايباتىروۆ جىرشىنىڭ جىرلاۋىنداعى گرامپلاستينكاعا (تاشكەنت گرامزاپيس فابريكاسى) جازىلعان «الپامىس باتىر» جىرىندا مىناداي جولدار بار:
...كوك ءبورى قىلدىڭ ەگەسپەن،
جۇرتىم مەنى جىلاتتىڭ،
مۇنىڭ قالاي دەمەستەن.
............................................
اعايىن، ساعان نە جازدىم،
كوك ءبورى قىلىپ تارتقانداي؟
...............................................
كوك ءبورى دەپ تارتقان سوڭ،
ەكى وكپەم بىردەي قابىندى.
..............................................
تارتا بەر، جۇرتىم، تارتا بەر،
كوك ءبورى قىلىپ تارتاسىڭ،
ۇلتان قۇلدان قورقاسىڭ،
ەرتەڭ اكەم كەلگەندە،
بالام قايدا دەگەندە
نە دەپ جاۋاپ ايتاسىڭ؟
..............................................
بۇل – الپامىس باتىردىڭ جەتى جاسار ۇلى جادىگەردىڭ ءوزىن كوكپارعا تارتقىسى كەلگەن جاستارعا ايتىپ زارلانعانى. وسى جىردىڭ ۇزىگىندەگى «كوك ءبورى» تىركەسىن ءبىرشاما زەردەلەۋشىلەر مەن زەرتتەۋشىلەر قاسقىر دەپ قابىلدايدى. شىن مانىندە، ەگەر قاسقىردى دالانىڭ سايىپقىران اڭى رەتىندە قابىلداپ، ونى ءبىر جاعىنان قادىر تۇتقان اتا-بابامىز ساقتاردىڭ سالتىندا كەلتىرگەندەي، ارنايى جىل سايىن قاسقىر تەرىسىن جامىلىپ، عۇرىپتىق سايىس وتكىزەتىن بولسا، ال ەندى الپامىس جىرىنداعى مىنا «قاسقىردىڭ» ءوزى كوكپارعا ءتۇسىپ تارتىلىپ ءجۇر عوي. سوندا نە بولدى؟ جانە دە جىردا ويىننىڭ اتاۋى اپ-انىق «كوكپار» رەتىندە اتالادى. «كوكپارعا تارتۋ»، «كوكپار بەر» سىقىلدى قولدانىس سوزدەرى ايتىلادى. نەگە «كوكبورىگە تارتۋ»، «كوكبورى بەر» دەگەن تىركەستەر ايتىلمايدى؟ نەلىكتەن؟ «اعايىن، ساعان نە جازدىم، كوك ءبورى قىلىپ تارتقانداي؟» دەپ الپامىستاي ارىستىڭ 7 جاسار بالاسى نەگە قورسىنىپ جىلايدى، ول «مەن قاسقىرمىن، تارتساڭدار تارتا بەرىڭدەر» دەپ نەگە قاسقايىپ تۇرمايدى؟ «كوك ءبورى دەپ تارتقان سوڭ، ەكى وكپەم بىردەي قابىندى.» دەپ ول قورسىنادى! ياعني، جادىگەر ءوزىن قاسقىر سەزىنبەيدى، كەرىسىنشە كوك ءبورى ءتۇستى قۇربان مال (لاق) سەزىنىپ قورسىنادى، سودان ەكى وكپەسى قابىنىپ، رەنجيدى!
ال بۇل جولداردى زەرتتەۋشىمىز نۇرتاس سافۋللين ءوزىنىڭ «كوك بورىلەر ويىنى» (https://argymaq.kz/archives/2384) اتتى ماقالاسىندا كەلتىرىپ، الگى 7 جاسار بالانى قۇربان مالداي قورلاعانداردى قاسقىرعا تەڭەپ، ويىننىڭ اتاۋىن «كوكبورى» دەۋ ءۇشىن ارگۋمەنت ەتەدى. ماقالا اۆتورى «...كوكپار ويىنىنىڭ ماعىناسى دا كوكبورىنىڭ تارتۋى – كوك بورىشە تارتۋ – كوك ءبورى تارتۋى – كوك ءبورى تارتۋ – كوكپار تارتۋ دەگەن ماعىناعا سايىپ شىعا كەلمەي مە؟» دەگەن پايىممەن «كوكبورىدەن» «كوكپاردى» تۋىنداتا سالادى. بىراق جىرداعى كوكبورى-جادىگەردىڭ كوكپارعا تارتىلعانىن اڭدامايدى – وزىنە ءوزى قايشى شىققانىن اڭعارماستان «كوك ءبورىنى» ناسيحاتتايدى.
ءبىر قىزىعى، «الپامىس باتىردىڭ»(https://emirsaba.org/alpamis-batir.html?page=5) باسقا نۇسقاسىندا «كوك ءبورى» تىركەسى اتىمەن جوق، كەرىسىنشە «كوكپار قىلىپ» دەگەن تىركەس ءجۇر:
اينالايىن كوكەلەر،
نە جازىعىم بار ەدى،
كوكپار قىلىپ شاپقانداي؟!
كوكپار ويىنىنىڭ اتاۋىن «بورتە» مەن «بورىدەن» تاپقىسى كەلىپ، «كوكپار» ءسوزى تاقياسىنا تار كەلگەن ازاماتتار بۇگىن عانا شىققان جوق. بۇرىننان بار. وعان كەشىرىممەن دە قاراۋ كەرەك، سەبەبى، كوكپارعا قاسقىردىڭ قانداي دا ءبىر قاتىسى بار جانە «كوك ءبورى» تىركەسى «ءبورى» سوزىمەن قاتار كەلەدى، ونىڭ ۇستىندە «ءبورى» ءسوزى بۇگىندە قاسقىر ۇعىمى رەتىندە دە قولدانىلادى. شىن مانىندە «بورتە» ءسوزى دە مالدىڭ ءتۇسىن بىلدىرەتىنىن ەسكەرۋ كەرەك. ول دا «بۋىرىل» سوزىنە ماعىناسى جۋىق ءسوز.قازاقتىڭ كيەلى حايۋاندى جۇمباقتاپ اتايتىنىن ەسكەرسەك، «ءبورى»، «بورتە»سوزدەرى سىن ەسىمنەن زات ەسىمگە بەرتىنىرەكتە اۋىسىپ كەتكەن. ءتىپتى شىڭعىسحاننىڭ بايبىشەسىنىڭ ەسىمى بورتە بولۋى ونىڭ اجارىنىڭ اقشىلدىعى اشىق اسپانداي كەلبەتىن بايقاتادى. ەجەلگى داۋىردەگى اتا-بابامىز قادىردى بيىكتەتكىسى كەلگەندە جەردەگى نارسەگە ەمەس، كوكتەگى بوياۋعا ەلىكتەپ زورايتقان، بيىكتەتكەن. ءتىپتى بورتە انامىزدى شىن ەسىمى باسقا بولۋى مۇمكىن، بورتە – ونىڭ تيتۋلى ىسپەتتى ەلدىڭ بەرتىنىرەكتە بەرگەن لاقاپ اتى بولار.
بەلگىلى جازۋشىمىز ساكەن ءجۇنىسوۆ «اقان سەرى» رومانىندا گۋبەرناتوردىڭ قىزى انناعا اقان سەرىنىڭ اۋىزىمەن «كوكپار» اتاۋىنىڭ شىعۋىن «كوكبورى-كوكبور-كوكبار-كوكپار» دەگەن تىزبەكپەن ايتقىزىپ، قاسقىرعا قاتىستى ەكەنىن ايتقىزادى. ارينە بۇل كوركەم ادەبيەت، بىراق جازۋشى وسىنداي پايىمدارمەن لينگۆيستيكالىق ناسيحاتتى كەيىپكەردىڭ اۋىزىنا سالىپ، «كوكپاردىڭ» گەنەزيسى شىنىمەن قاسقىرعا عانا قاتىستى بولعانداي پىكىر قالىپتاستىرادى. ال بۇنى نۇرتاس سەكىلدى جاس زەردەلەۋشىمىز عىلىمي دايەك رەتىندە قابىلداي سالادى دا جارياعا تاراتادى.
بۇكىل تورك الەمىنىڭ ماقتانىشى، قىرعىزدىڭ ۇلى جازۋشىسىشىڭعىس ايتماتوۆ، «پروششاي، گۋلسارى!» حيكاياتىندا كوكپار ويىنىنىڭ اتاۋىن «كوزلودرانيە» دەپ «ۇلاقتارتىش» ءسوزىنىڭ كالكىسىن الادى. تالاي دۇنيەدەن حابارى بار جانە ءوز ۇلتىنىڭ بىلگىرى سانالاتىن شىقاڭ نەگە «كوكبورى» ءسوزىن قولدانبادى؟! ماسەلە ونىڭ ۇلتشىل ەمەستىگىندە ەمەس، كەرىسىنشە وسىنى كەلتىرىپ، ونىمەن بىرگە اڭىزداردى قوسىپ، ودان ءارى شىعارمانى قوزدىرا تۇسۋگە بولار ەدى عوي. ويتكەنى، كوكپار اتاۋى قازاقتاردا ابدەن ءسىڭىستى دە قالىپتاسقان ءسوز بولسا، قىرعىزدا «ۇلاقتارتىش» سونداي اتاۋ بولاتىن!
ارينە، كەشەگى ەزىلگەن حالىق بوستان بولعاسىن تامىرىن تەرەڭگە تارتىپ، اتا-باباسىمەن ماقتانعىسى كەلەدى، سودان قۋات-جىگەر الۋعا تالپىنادى. بىراق ونى قارابايىر تۇسىنىكتىڭ الدانىشى ەتۋ ۇزاققا بارمايتىن داقپىرت ەكەنىن ەسكەرگەن ماقۇل. «ءبىز – كوك ءبورىمىز» دەپ وزدەرى كيە تۇتقان ازۋلى اڭنىڭ ارەكەتىنە ەلىكتەۋدەن تۋسا كەرەك» دەپ كوكپاردىڭ شىعۋ نۇسقاسىن جەلىك سەزىمگە اينالدىرعانمەن، ودان رۋحىمىز بيىكتەپ، بويىمىزعا كۇش-قايرات قۇيىلمايدى، اتا-بابامىزدىڭ اسقاقتىعى ونداي قايشىلىقتى تۇجىرىمعا تاۋەلدى ەمەس. تەرەڭىرەك تاني تۇسەتىن شىنايى زەرتتەۋ جۇمىستارى كەرەك-اق.
تورك-قازاقتىڭ تىلىندە تىرپ ەتكىزبەيتىن ۇندەستىك زاڭى بار. ياعني ءسوزدىڭ ءبىرىنشى بۋىنى جۋان بولسا، كەلەسى بۋىن دا جۋان، جىڭىشكە بولسا، تەتە بۋىندا جىڭىشكەرەتىن قاسيەت دارىعان ءتىل. ەگەر دە ءاۋ باستا «كوكپار» ءسوزى «كوك ءبورى» تىركەسىنەن شىقسا، بۇل سينگورمونيزم زاڭىنا قايشىدەگەن ءسوز. قىسقاسى، كوكبورى ءسوزى وڭكەي جىڭىشكە بۋىنداردان قۇرالا تۇرىپ، ەكىنشى بۋىنى جىن ۇرعانداي «پار» بولىپ جۋانداپ كەتپەيدى! كەرىسىنشە، «كوكپار» سوزىنەن «كوكبورى» شىعۋى ابدەن مۇمكىن: كوكپار/كوكپار/كوكبار/كوكبور-كوكبورى. بۇل - تۇيتكىلدىڭ لينگۆيستيكالىق شەشىمى! سوندىقتان اقان سەرىنىڭ اۋىزىنا سالىنعان «كوكبورى-كوكبور-كوكبار-كوكپار» تىزبەك ءتىلىمىزدىڭ زاڭدىلىعىنا مۇلدەم قايشى، كەلىسپەيدى! بۇل اگگليۋتيناتيۆ ەمەس، فلەكتيۆ تىلدەرگە ءتان،ءبىزدىڭ تىلگە جات قۇبىلىس.
دەمەك، وسى كەزگە دەيىن بۇلجىماي، بۇزىلماي، «كوكپار» كۇيىندە ساقتالعان ءسوزدى باسقاشا بۇزىلۋعا جول بەرمەيتىن حالقىمىزدىڭ تانىمىندا الدەبىر ءبىز اڭعارماعان قاسيەتتى دە كيەلى ۇعىمى مەن تانىمى بولدى دەگەن ءسوز.ول نە؟ سوعان باس قاتىرۋ كەرەك.
بۇگىنگى كوكپاردىڭ شىعۋى مەن ونىڭ سيپاتىنا قارابايىر، تايىز تانىممەن قاراۋ قالىپتاسقان. كوكپار ويىنى اتتىلارعا ءتان بولعاندىقتان اتتى وركەنيەتتىڭ بىرنەشە مىڭجىلدىق تاريحىمەن ساباقتاس قاراپ، ونىڭ فيلوسوفيالىق تانىمىن جويماي، ودان ءارى ناقىشتاي ءتۇسۋ ارقىلى ويىنعا دەگەن تەرەڭ كوزقاراس ورنىقتىرۋ قاجەت. وسى ورايدا كوكپار ويىنىنىڭ تۇپكى تۇرتكىسى ەجەلگى اتتىلاردىڭ كوككە مويىنسۇنۋ، كۇنگە باستى ءومىر كوزى رەتىندە قاراۋعا نەگىزدەلگەن تاڭىرلىك دۇنيەتانىمنان باستاۋ الاتىن تۇجىرىمنان قىمسىنۋدىڭ كەرەگى جوق. «كوك+پار» ءسوزى كوكتىڭ بولشەگى، پاراعى تۇرىندە سىڭگەن بۇگىنگى نەسىبە، ىرزىق، ولجاعا،باتاعا يە بولۋ، تالاسۋ تانىمىنان باستاۋ العان جورامالىن العا تارتقىمىز كەلەدى. ارينە، ول ءاربىر داۋىردە ءتۇرلى سيپات الىپ، اقىرى «كوكبورى»، «كوكبورتە» سىقىلدى اتاۋلارعا دا كوشكەن بولار. ءتىپتى ونىڭ باسقا تۇرلەرى دە تۇرلىشە اتالۋى كادىك.
نەگماتي، «پرازدنيك ناۆرۋز»: «سامىمي ۋۆلەكاتەلنىمي ليۋبيمىمي رازۆلەچەنيامي پۋبليكي پوۆسيۋدۋ ۆ سرەدنەي ازي ياۆلياليس پوپۋليارنىە سوستيازانيا-كوزلودرانيە («بۋزكاشي») ي بوربا – «گۋشتينگري»، كوتورىە دەمونستريروۆالي سيلۋ، لوۆكوست ي سووبرازيتەلنوست ۋچاستنيكوۆ ي ۆسەگدا پريۆلەكالي ۆنيمانيە زريتەلەي...».سايىپ كەلگەندە، كۇن مەرەكەسى سانالاتىن ەجەلگى ناۋرىز مەيرامىنىڭ باستى تارتىسىنىڭ ءبىرى «كوكپار» اتالۋى تەگىن ەمەس جانە ونى وباستا كوماندالىق سيپات ەمەس، اركىم ءوز اۋىلىنا، ءوز وشاعىنا تارتۋدىڭ كورىنىسى دە، ءار كوكپارشىنىڭ كوك ىرزىعىنا تالاسۋ سەكىلدى مانىندە جاتىر. بۇنىمەن كوكپاردىڭ تاريحىن بىرنەشە مىڭجىلدىقتى جانە ەتنولوگيالىق جاعىنان اسا كۇردەلى قىرلارى بارىن بايقاپ، بۇل ويىندى ءبىر نەمەسە بىرنەشە عانا ەتنوستىڭ، حالىقتىڭ ەمەس، جالپى ەبرازيالىق ۇلى دالادا قالىپتاسقان اتتىلار مادەنيەتىنىڭ كورىنىسى رەتىندە قابىلداعان ابزال.
كوكپاردى زەرتتەۋشىلەر ويىن جاراعىنا تاتيتىن بىردەن ءبىر نارسە – ءمۇيىزدى مالدىڭ مۇردەسى، ول نە ەشكى، نە سيىر ياعني تورپاق ەكەندىگىنە ءجىتى نازار اۋدارۋ كەرەك. كوكپار تارتىسى ءۇشىن ەشكى تەرىسىنىڭ قاتتىلىعى دەگەن تالاپ، سونشالىقتى سەندىرە قويمايدى، سەبەبى سەركەنى جتەرىسىنەن، جۇنىنەن تارتىپ يە بولا المايسىڭ. نە بولسا دا قولعا مىعىم ۇستاۋعا وڭتايلى بولىگىنە جارماساسىڭ.
ءمۇيىزدى مالدى قۇرباندىققا شالۋ – ايدى كۇننىڭ جولىندا قۇربان ەتە وتىرىپ، ونىڭ سايكەس كەڭىسى - تۇنەكتى كۇنەككە جەڭگىزۋ جورالعىسىنان كورىنەدى. ال قۇربان مالدىڭ جانى كوككە جونەلگەندىكتەن، ونىڭ ءتانى جەردەگى ولجا رەتىندە كوكتىڭ ءبىر بولشەگى بولىپ تابىلادى. جانە دە «قۇرباندىق جىرتىسقا» كىم قول جەتكىزسە، ورداعا (اۋىلعا، كومبەگە، بۇگىندە - قازانعا) جەتكىزۋ – جارىقتىڭ، بارلىق ىرزىقتىڭ كوزى بولىپ تابىلاتىن تاڭىردەن باتا الاتىنداي باستى مۇراتقا جەتكىزەدى-ءمىس دەگەن سەنىم بولمادى ما...بىزدە ءالى كۇنگە ىرىم ەتىپ، جاقسى ادامنىڭ جانازاسىنا جىرتىلعان جىرتىستى تاراتۋ بار ەمەس پە؟! ال بۇنىڭ سىرى ۋاقىتتىڭ تۇڭعيىعىندا. سول سەكىلدى،بۇگىندە سپورتقا اينالۋداعى جامبى اتۋ ويىنى بۇرىن تۇنەكتى جارىققا جەڭگىزۋ ىرىمى رەتىندە، ءتۇننىڭ وكىلىندەي ايعاۇقساعاندوڭگەلەك كۇمىستى كۇننىڭ شاشاعىنداي جەبەمەن اتۋدان شىققان جوق پا؟! بۇل دەگەنىڭىز – تۇنەكتى السىرەتىپ، كۇنەكتى قولداۋدىڭ ريتۋالى بولاتىن. ناۋرىز مەرەكەسىندە، ءالى كۇنگە دەيىن توركتەكتەس قاشقاي حالقى باقاننىڭ باسىنا كەرىلگەن تەرىگە جامبى (اي)سۋرەتىن سالىپ، سونى كەزەك اتقىلايدى.
جالپى قۇرباندىق ەجەلگى اي مەن كۇننىڭ تايتالاسى كەزىندەگى نانىم اكتىسى دەگەن بولجامدى العا تارتقىمىز كەلەدى. ماسەلەن، اي ءمۇيىزدى اقسەركەنى بولماسا بوز قاسقا مالدى قۇرباندىققا شالۋ - كۇنگە تابىنۋشىلاردىڭ «ايدى قۇربان ەتۋ» اكتىسىنىڭ كورىنىسى. ويتكەنى، ەجەلگى حالىقتار ءمۇيىزدى مالدى – ەشكى مەن سيىردى ايدىڭ نىشانى رەتىندە قابىلداعاندىعى تۋراسىندا تەزيستەر قالىپتاسىپ وتىر.وسىدان كەلىپ، وڭتۇستىك باتىستاعى ىستىق ايماقتا ايدى قۇرمەتتەيتىندەر مەن شىعىستاعى كۇندى كيە تۇتاتىندار بولىپ بولىنگەن ءداۋىر دە تاريحتا بولعان. ءسويتىپ، كەيبىر حالىقتاردا سيىرعا/بۇزاۋعا تابىنۋ قالىپتاستى.
ءمۇيىز – ايدىڭ نىشانى، تاڭباسى. ءسويتىپ، ايدى كۇنگە جىعىپ بەرۋدىڭ ءبىر ءىسى – سونىڭ سايكەس نىشانى بولار مالدى قۇربان ەتۋ بولعان. «بوزقاسقا» ماسەلەسىنە كەلسەك، بوز – كۇن ساۋلەسىنىڭ وڭىپ، باتۋعا اينالعان، ىڭىرگە قاراعان ۋاقىتىن مەڭزەيتىن ءتۇس، ياعني ۋاقىتتىڭ تۇنگە قاراعان شاعى. ال ءتۇننىڭ قاسقاسى (قاسى، قاباعى) – اي ەكەنى ءمالىم. ءسويتىپ، ماڭدايى قاسقا، ءتۇسى بوز مالدى قۇرباندىققا شالۋ ايدى كۇنگە جەڭدىرۋ رەتىندە عۇرىپقا اينالىپ قالىپتاسقان. ءتىپتى «كوك ءبورى» تىركەسىنىڭ ءوزى قاسقىردى ەمەس، اشىق اسپانعا ۇقسايتىن مالدىڭ ءتۇسىن بىلدىرمەي مە؟! بوز ءتۇسى دە سونداي - اقشىل.
ارينە، ءمۇيىزدى مالدى قۇربان ەتۋ بالكىم سيىرعا تابىنۋ داۋىرىنەن، ونى ءتۇننىڭ جارىعى ايمەن شەندەستىرۋ زامانىندا قالىپتاسۋى ىقتيمال. الايدا، بۇل قۇرباندىقتى اتالعان تاراپتاردىڭ جاۋىعۋ اكتىسى بولدى دەپ كەسىپ ايتۋعا دا جەلەۋ ەمەس. كەرىسىنشە وعان جاراتۋشىنىڭ جاعىمدى جاراتىندىسىن قۇربان ەتۋ جورالعىسىنان شىقتى دەۋگە دە بولادى. قالاي بولعاندا دا، كوكپارعا ءمۇيىزدى مالدى قۇربان ەتىپ، وعان تالاسۋ سالتى ەتنوگرافيالىق قۇندىلىقتاردا ساقتالعان.
الايدا، بەرتىن كەلە كوكپار سەركەسىنىڭ ءمانى وزگەرگەن. ياعني وعان جاعىمسىز سيپات بەرۋ ورنىققان. ونى «الپامىس باتىر» جىرىنداعى ۇلتان قۇلدىڭ كوكپارعا الپامىستىڭ ۇلى «جادىگەردى تارتىڭدار!» دەگەنىنەن كورۋگە بولادى. ويتكەنى، بۇل - ءبىر جاعىنان قورلاۋ، قۇربان ەتۋ اكتىسى.
سايىپ كەلگەندە، كوكپارعا سويىلاتىن مال وباستا كۇنگە تابىنۋشىلاردىڭ قۇرباندىعى بولىپ شىعادى. ءبىر نازار اۋدارارلىعى سول – كوكپارعا ىسەك نە قوشقار (قوي) ەمەس، مىندەتتى تۇردە ءمۇيىزدى سەركە (بالكىم، تەكە) شالىنادى. ءتىپتى، قىرعىز نۇسقاسىندا تورپاق تا، كەيبىر نۇسقا دا وگىز دە ءجۇر.
بۇل ايتقاندارىمىزعا تاعى ءبىر ايعاقتى الماتى قالاسىنىڭ سولتۇس-باتىسىنداعى 170 شاقىرىمداي قاشىق، تاڭبالىداعى ءتاڭىر مەن ءىڭىر كيەلەرىنىڭ سايكەس تۇردە كۇن مەن ءتۇننىڭ بەينەلەرى ەكەندىگى جانە دە قۇربان رەتىندە كۇنديدارلى تاڭىرگە قوسمۇيىزدى ءىرى قارانىڭ قاراپ تۇرعاندىعىن كەلتىرۋگە بولادى. بۇل: «مەن سەنىڭ قۇربانىڭ بولۋعا ءازىرمىن» دەگەن يشارا.
«كوكپار» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگيالىق نۇسقالارى
ەندى لينگۆيستيكالىق ايعاقتارعا كەلەيىك. ويىننىڭ «كوكپار» اتاۋى ونىڭ قالىپتاسۋى مەن تاريحىنا دەندەپ بويلاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن دايەكتەردىڭ ءبىرى. سول سەبەپتى ونى اينالىپ ءوتۋدىڭ قيسىنى جوق.
كوكپار ويىنىنىڭ اتاۋلارىن نەگىزىن ءۇش توپقا جىكتەپ قاراستىرۋعا بولادى:
- ەتنوگرافيالىق قۇندىلىققا جاتاتىن اتاۋ نۇسقالارى: «ۇلاق تارتىش» نەمەسە بۇزاۋعا تارتۋعا قاتىستى «تورپوك تارتىش»، ۇلوق/uloq - وزبەكتە، بۋزكاشي - اۋعان مەن تاجىكتە;
- تاريحي قۇندىلىققا نەگىزدەلگەن اتاۋ نۇسقالارى: كيوك بيورۋ، كوك-ءبورۇ، كيۋك بيۋرە- قىرعىزدا، كöك-بöرӱ – التايدا، كۇك بۇرە – باشقۇرتتا;
- اسا ەجەلگى ميفتىك قۇندىلىققا نەگىزدەلگەن اتاۋ نۇسقالارى: كوكپار – قازاقتا، كوك-بورۋ - قىرعىزدا،كوپكاري/koʻpkari - وزبەكتە، كۋپكوري/كӯپكورӣ – تاجىكتە.
- حالىقتىق اتاۋلارعا جاتقىزىلعان «ۇلاق تارتىش»، «تورپوق تارتىش»، «ۇلوق» سوزدەرىنىڭ بارلىعى كوكپار ويىنىنىڭ جاراعى بولىپ تابىلاتىن، سەركەنى لاقتىڭ نە بۇزاۋدىڭ اتاۋىنا بايلانىستى تارالعان حالىقتىق اتاۋ عانا، بۇعان بۋز – ەشكى، كاشيدان – تارتۋ ۇعىمدارىنان شىققان تاجىكشە «بۋزكاشي» ءسوزى دە جاتادى. بۇل اتاۋلار حالىقتىق اتاۋ بولعانمەن، ەتنوگرافيالىق قۇندىلىقتار بولا الادى، بىراق وسى قاراپايىم ءسوز ارقىلى بۇل اتاۋلاردىڭ قارابايىر جاعدايدا قالىپتاسقاندىعىن دا اڭعارۋعا بولادى، ويتكەنى، بۇل سوزدەر مازمۇندى ەمەس ويىننىڭ سىرتقى فورماسىن عانا انىقتاپ تۇر. سوعان قاراپ، بۇل اتاۋلار بەرتىندە عانا قالىپتاسقانى بايقالادى.ال، اۋعان، تاجىك حالىقتارىنداعى «بۋزكاشي» ءسوزى تۇركى اتاۋلارىنىڭ كالكاسى ەكەنى انىق.
الايدا، توركتىڭ عۇلاماسى ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىك» ەڭبەگىندە كوكپار ويىنىنىڭ باسقاشا اتاۋى «لاق شاپ» - «چاپ ۇلاق» تۇرىندە كەزدەسەدى. بۇل نۇسقا قىرعىزدا دا قالعان.
- تاريحي قۇندىلىقتارعا جاتقىزىلىپ وتىرعان كيوك بيورۋ، كوك-ءبورۇ، كيۋك بيۋرە, كöك-بöرӱ، كۇك بۇرە – بۇلاردىڭ بارلىعى دا جوعارىدا اتالعانداي، ەجەلگى داۋىردەگى ءبورىنىڭ كيەلىك بەينەسىن پاش ەتۋ كورىنىسىن حابارلايتىن سوزدەر ەكەنى انىق جانە سولاردىڭ ءار تىلدەگى ۆارياتسيالارى عانا. الايدا، بۇلاردىڭ كوپشىلىگى حالىق اراسىندا ۇمىت قالىپ بارىپ، ۇلتتىق جادتىڭ جاڭعىرۋىمەن بەرتىن كەلە قالپىنا كەلتىرىلگەندەي اسەر بار. سەبەبى، ازىرگە ەتنوگرافيا سالاسىندا ءدال وسىلايشا اتاۋلار تىركەلگەندىگىن كەلتىرە الماي وتىرمىز. مىسالى، قىرعىز حالقى كوكپار ويىنىن حالىق اراسىندا كەڭ تاراعان «ۇلاق تارتىش» تۇرىندە اتاعانى ءمالىم، بۇعان كۋا رەتىندە الەمگە ايگىلى جازۋشى شىڭعىس ايتماتوۆ وسى اتاۋدىڭ ورىسشا كالكىسىمەن «كوزلودرانيە» اتايدى. جانە دە ميفولوگيالىق قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن بۇل اتاۋلار ازىرگە فولكلورلىق تۋىندىلاردا كەزىگە قويمادى. سوعان قاراعاندا، حالىق اراسىندا ۇمىت قالىپ بارىپ، ۇلتتىق جادتىڭ جاڭعىرۋىمەن بەرتىن كەلە ءتۇرلى ماعىنا جۇكتەپ قولدانىسقا تۇسكەن. ونىڭ ۇستىنە بۇل اتاۋلار كوكپاردىڭ ريتۋالدىق بەلگىلى ءبىر نۇسقاسىنا عانا ءتان بولۋى كەرەك.
3) اسا ەجەلگىميفتىك كەزەڭدى قوزعايتىن اتاۋلارعا كەلسەك، بۇلارعا قاتىستى جايتتار بارىنشا بۇلىڭعىر، بىراق لينگۆيستيكالىق جاعىنان قازبالاۋ ارقىلى ءبىراز جايعا قانىعۋعا ابدەن بولادى. بۇل جەردە نەگىزىنەن اتاۋلاردىڭ ىشىندە كوكپار، كوك-بورۋ ۆارياتسيالارىن عانا قاراستىرعان ماقۇل، سەبەبى كوپكاري/koʻpkari, كۋپكوري/كӯپكورӣ سوزدەرى «كوكپار» اتاۋىنان لينگۆيستيكالىق مەتاتە́زا (ەجەلگى گرەكشە - μετάθεσις، اۋدارۋ) قۇبىلىسى ارقىلى قاتار تۇرعان دىبىستاردىڭ ءوزارا ورىن اۋىستىرۋىنان وزگەرىسكە تۇسكەنى كورىنىپ تۇر. مىسالى: اپكە-اكپە، اينالايىن-ايلانايىن.
«كوك ءبورى» اتاۋىنىڭ «كوكپاردان» تۋىنداعانىنا ەتنولينگۆيستيكا تاراپىنان سەنىمدى بولعاننىڭ (شىن مانىندە ناعىز سەنىمسىزدىك وسى سالادا بولىپ تۇر) وزىندە، تاريحي جاعىنان سەنىم جوق. شاماسى، بۇلار ءبىر بىرىنەن تۋىنداعان اتاۋلار ەمەس، ەكەۋى ەكى بولەك تۇردە قالىپتاسۋى ىقتيمال. ماسەلەن، ساق زامانىندا بورىشە كيىنگەن قاتىسۋشىلاردىڭ ەشكىنى كوكپارعا تارتقانىمەن، ونىڭ «كوك ءبورى» اتاۋى ءبورىنى ءپىر تۇتقان كوك تۇركىلەر داۋىرىندە شىعۋى مۇمكىن. بۇل ويىنشىلاردى ميفتىك كوك بورىگە تەڭەپ، ونىڭ جەمتىگى ەتىپ ەشكىنى تارتىپ، تالاسىپ ويناۋدى دارىپتەگەن ەجەلگى تانىمنىڭ تابى بار.
الايدا، لينگۆيستيكالىق قيسىننان العاندا، «كوكپار» ءسوزى كەيبىر جۇمسارتقىش، جىڭىشكەرتكىش ورتادا «كوكپورگە» اينالۋى دا عاجاپ ەمەس، وعان قوسا ءبورى ميفولوگياسىنىڭ ىقپالىمەن «كوك ءبورى» اتاۋى كەيىن تۋىنداعان دەگەن جورامالىمىز بار. قازاق تىلىندە كوكبار دا، كوكپار دا بولعان، بەرتىن كەلە سوڭعىسى قالىپتاسىپ ءسىڭدى.ايتپاقشى، قازاق تىلىندە اتاۋدىڭ بۇلايشا جاسالۋ جولىنان باسقا نۇسقاسى جوق. دەمەك، قازاقشا «كوكپار» اتاۋى بارىنشا ەجەلگى جانە مازمۇنى مەن فورماسى جاعىنان اسا وزگەرىسكە تۇسپەگەن.
قىرعىزشا «كوك بورۋ» اتاۋى دا «كوكپار» ءسوزىنىڭ ءبىر نۇسقاسى، «و»-لاۋشى جانە «ا»-لاۋشى تىلدەر ءۇشىن ونىڭ ەكى نۇسقاسى بولۋى كەرەك: كوكپار –كوكپور, وسىدان كەلىپ كوكبار / كوكبور نۇسقالارى تۋىندايدى. سونداي-اق، وزبەكشە-تاجىكشە كۇپكوري / كوپكاري نۇسقالارى «كوكپار» ءسوزىنىڭ كوكپور / كوكپار تۇرىندەگى نۇسقالارىنىڭمەتاتەزاعا ۇشىراۋىنان تۋىنداعاندىعى اڭعارىلادى.سونىمەن، «كوكپار» نۇسقاسى كوك بورى/كوك بورتە تىركەستەرىنەن دە ەرتەرەكتە قالىپتاسقان.
كەيبىر ەتنوگرافتاردىڭ نۇسقاسى بويىنشا «كوكپار» – «كوك بورتە» (لاق) سوزىنەن شىققان. ولاي بولسا، ول سول كۇيىندە «كوكبورتە» بولىپ نەگە وزگەرمەي قالمادى؟ ۇندەستىك جاعىنان قاراعاندا «كوكپار» سوزىنە ونىڭ وزگەرۋىنەن گورى، «كوكبورتە» نەمەسە «كوكبورى» كۇيىندە وزگەرمەي قالۋ مۇمكىندىگى زور ەدى... ماسەلە «كوكپار» ءسوزىنىڭ بورىگە دە، بورتەگە دە قاتىسىنىڭ جوقتىعىندا! سونىمەن، ماسەلە «پار» سوزىندە بولىپ تۇر...
«پار» ءسوزى جالپىادامزاتتىق اسا ەجەلگى سوزدەردىڭ ءبىرى جانە ول كوپ تىلدەرگە جايىلعانىمەن نەگىزگى سەمانتيكاسىن جويماعان. پار – بولىك، بولشەك.
كوز جەتكىزۋ ءۇشىن بۇل سوزگە قاتىستى ءبىرشاما سوزدەرگە توقتالساق («قازاق سوزدىگى» - الماتى: «ءداۋىر» باسپاسى، 2013. – 1488 بەت.جانەhttps://sozdik.kz/kk/dictionary/translate/kk/ru) :
پار – ەكى بولىكتەن تۇراتىن جۇپ;
پار – ءبىر بىرىنە تەڭ، ساي;
پارا – تۇرىكشە اقشا، «كەسەك»، «بولىك» دەگەن ماعىنادا;
پارا – بiر نارسەنiڭ بولشەگi, بولiگi, سالاسى،ۇلەسى، «بۇل جۇرتتىڭ ءسوز تىڭداماس بiر پاراسى» (اباي);
پارا (يرانشا، كونە زات ەسىم) – ءبىر نارسەنىڭ بولشەگى، بولىگى، تارماعى
پارا-پارا – بىت-شىت، كۇل-تالقان، دال-دال: بىرنەشە بولشەككە ءبولىنۋ،
پار+تيا – تاۋاردىڭ نە الەۋمەتتىك توپتىڭ ءبىر بولىگى; جان-جاققا بولىنگەن توپ، وداق،جىك.; زاتتاردىڭ، تاۋارلاردىڭ بەلگىلى ءبىر كولەمى.; جەكە داۋىسپەن نەمەسە جەكە مۋزىكالىق اسپاپتا ورىنداۋ ءۇشىن جازىلعان شىعارما;
پارا الدى – ءوز مۇددەسى ءۇشىن جاسىرىن تۇردە الىناتىن ۇلكەن پۇلدىڭ/قىزمەتتىڭ بولىگى;
پارا بولدى – بولشەك-بولشەك بولىپ سىندى، بىت-شىتى شىعىپ كۇيرەدى.
ارينە، كوكپارعا تارتۋ قۇرمەت ەمەس، ونى قورلاۋ، كەك الۋ اكتىسى ەكەندىگىن «پار» سوزىنە قاتىستى مىنا تۇسىندىرمەلەر دە دالەلدەيدى:
پارشا – جىكتەلگىش، بولىنگىش ماتا; ءبىر كەسەك، ءبىر بولەك;
پارشالاۋ – 1. بىت-شىت قىلۋ، كەسكىلەۋ، تىلگىلەۋ.2.سويعان مالدىڭ ەتىن بورشالاۋ، مۇشەلەپ بۇزۋ، وسۋ، ءبولۋ، ۇلەستەۋ;
بارشا – بولەك-بولەك،بولشەك-بولشەك، پارشا-پارشا
بورشا-بورشا – دال-دال،پارە-پارە،بىت-شىت
بورشا-بورشا بولعان بەت - يزودراننوە ليتسو
ەتتى بورشا-بورشا ەتىپ ءتىلىپ تۇزدادى - رازدەلالي مياسو ي پوسوليلي
كيىم بورشا-بورشا بولىپ جىرتىلعان - ودەجدا سيلنو رازورۆانا،
سينونيم: البا-دالبا, البا-جۇلبا, دال-دال, دال-دۇل, دالبا-دۇلبا, جالبا-جۇلبا, جۇلما-جۇلما, جۇلىم-جۇلىم, جىرتىق-جىرتىق, جىرىم-جىرىم, ءورىم-ءورىم, پارا-پارا, پارشا-پارشا, پارە-پارە, توز-توز, تۇتە-تۇتە, ءتىلىم-ءتىلىم, ۇلما-جۇلما, شوقپىت-شوقپىت
بورشالا – 1.تۇتاس مالدىڭ، اڭنىڭ ەتىن مۇشەلەپ بۇز، جايمالا; 2. بىت-شىت قىلۋ، مىج-مىجىن شىعارۋ، كەسكىلەۋ
ال «كوكپار» ءسوزىنىڭ ءوزى ابدەن ءسىڭىستى بولعانى سونداي اللەگوريالىق بەينەلى مازمۇنعا يە بولعان لەكسەما:
كوكپار بولدى – اركىمنىڭ جۇلقۋىندا بولدى;
كوكپارعا تۇسپەگەن – كۇش سىناسپاعان، ايتىس-تارتىسقا تۇسپەگەن;
كوكپار قىلدى – ابدەن ازاپتادى، قينادى. «كوكبورى» سوزىنە قاتىستى بۇنداي قالىپتاسقان تىركەس جوق!
بۇل ماعىنانى باشقۇرتشا تۇسىندىرمەدە ويىننىڭ سەركە ابدەن پارشا-پارشا بولىپ جىرتىلعانشا تارتاتىندىعى ناقتىلاي تۇسەدى. كوكپارعا تارتىلاتىن نارسەنىڭ قورلانۋ جاعدايى «الپامىس باتىر» جىرىنداعى (http://bilim-all.kz/olen/4895)ۇلتان قۇلدىڭ دۇشپانى - الپامىستىڭ ۇلى جادىگەردى تارتقىزۋى دا تاعى ءبىر دالەل. ياعني، «پار» - تارتۋ، پارشالاۋ، بولشەكتەۋ،جىرتۋ ۇعىمىن دا ءبىلدىرىپ تۇرعان ءسوز.
جوعارىداعى كەلتىرىندىدەن بايقاعانىمىز «پار» ءسوزىنىڭ الدەبىر نارسەنىڭ بولشەگى، جاپىراعى، جىرتىسى ەكەندىگى. جانە دە بۇل ءسوز ارتەكتى تىلگە ەنۋىنە قاراعاندا ونىڭ اسا ەجەلگىلىگىن ايقىندايدى. ەندەشە ونىڭ قوسىلۋىنان جاسالعان «كوكپار» ءسوزىنىڭ دە ەجەلگى ءسوز ەكەنىن ەسكەرۋگە تۋرا كەلەدى، مۇنداعى «پار» بۋىنى بۇل جەردە «ۇلەس»، «سىباعا» ماعىناسىندا تۇر. دالىرەك ۇڭىلسەك، «كوك+پار» تىركەسى: «كوكتىڭ ۇلەسى»، «كوكتىڭ جىرتىسى» دەگەن ماعىنادا. دەمەك، كوكپار تارتۋ - ەجەلگى مازمۇنى بويىنشا كوكتىڭ ۇلەسىنە، نەسىبەسىنە تالاسۋ بولىپ تابىلادى. دەمەك، بۇل تاڭىرلىك تانىم جايلاعان ەجەلگى داۋىردەگى تانىمنىڭ ءبىر جورالعىسى ەكەندىگى وزىنەن ءوزى شىعادى.
قىرعىز تاريحشىسى دءۇيشەن كەريموۆ (چتو وزناچاەت كوك-بورۋ، زنايۋت ۆسە، چتو تاكوە كوكپار، نە زنايۋت داجە كازاحسكيە ۋچەنىەhttp://sport.akipress.org/news:1530834/)«يا سپراشيۆال ۋ ۋچەنىح كازاحستانا، پوچەمۋ يگرۋ كوك-بورۋ (كوك – گولۋبوي تسۆەت، بورۋ – ۆولك، توتەمنوە جيۆوتنوە، سيمۆول) وني نازۆالي كوكپار. پونياتنو، چتو زناچيت كوك، ا چتو زا سلوۆو پار؟ وني سامي نە سموگلي وتۆەتيت نا ەتوت ۆوپروس» دەگەنى اقتارلىق جاعداي، ويتكەنى بىرنەشە مىڭجىلدىق قۇندىلىقتى بىردەن اڭعارۋ كىمگە بولسا دا وڭاي بولماس ەدى. ال انىقتىعى ايداي بولىپ تۇرعان «كوك ءبورى» سالىستىرمالى تۇردە «كەشەگى» قالىپتاسقان اتاۋ ەدى. «كوك ءبورى» مەن «كوك بورۋ» اتاۋلارىن ءبىر بىرىمەن بەتتەستىرۋگە بولمايدى، ەكەۋى ەكى ءداۋىردىڭ اتاۋلارى.
قورىتا كەلە، «كوكپار» اتاۋى ويىننىڭ باستاپقى مازمۇنىن ساقتاعان ەجەلگى نۇسقاسى بولسا، «كوك ءبورى» اتاۋى بەرتىن كەلە ءبورىنىڭ ايبىندى بەينەسىن پاش ەتۋگە باعىتتالعان تۋىندى نۇسقاسى دەپ ەسەپتەيمىز. كوكپار ەتنوويىنىنىڭ تۋىنداۋىن قارابايىر تۇردە سوزدەردىڭ تۋىنداۋ مۇمكىندىگىمەن قاراستىرۋ مۇلدەم جەتكىلىكسىز. ويتكەنى، بۇگىندە ويىنعا، ال ەرتەڭ سپورتقا اينالعالى تۇرعان بۇل رۋحاني قۇندىلىق ءوزىنىڭ ەتنولوگيالىق ۇدەرىستەن وتكەن ەجەلگى تانىمدىق جورالعىنىڭ ءبىر پاراسى دەپ باعالاعان ابزال.
بۇل جاعدايدىڭ بۇگىنگى زامانعا دەيىن دە كەلگەندىگىن كورسەتەتىن كەيبىر ايعاقتار بار. اۋىزەكى اڭگىمەدەن، التىنەمەل-يگىلىك وڭىرىندە تاپ كۇرەسى قىزعان كەزدە، ەسىرگەن كەدەي جىگىتتەر 12-13 جاستاعى تورەنىڭ قىزىن بايدىڭ قىزى دەپ كوكپار عىپ تارتپاق بولعاندا، ءبىر اۋىل ايەلى قىزدى باس سالىپ جاتىپ الىپ «كوكپارعا ورىمدەي جاس قىزدى تارتقانشا، مىنا مەنى تارتىڭدار» دەپ اراشالاپ قالعان ەكەن.
الايدا، بۇل كورىنىستەر مەن كوكپاردىڭ پايدا بولۋ تۋراسىنداعى پىكىرلەر مەن كوزقاراستار بەرتىندەگى ءداۋىردى قامتيتىن دايەكتەر رەتىندە جەتكىلىكسىز. سول سەبەپتى، ءاتۇستى تۇردە قالىپتاسقان ويىن اتاۋىن «كوكپاردان»، «ۇلاقتارتىشتان» «كوكبورىگە» وتكىزە سالۋ جەڭىلتەكتىك ءارى جاۋاپسىزدىق.
ءسوز سوڭى. قورىتا ايتقاندا، «كوكپار» اتاۋىنىڭ بالاماسى رەتىندە قىرعىزدا «ۇلاقتارتىش» قالىپتاسقان. ال «كوكبورى» اتاۋى عۇرىپتىق ويىن رەتىندە وزەكتى بولۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى كوكپار سپورتىنىڭ اتاۋى «كوكپار»، ال كوكپار ويىنىنىڭ اتاۋىنا «كوكبورى» لايىق بولار ەدى. سپورت پەن ويىننىڭ ايىرماسى مۇلدەم باسقا ەكەنىن باسقا جولى ءسوز ەتەرمىز.
سەرىك ەرعالي، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى،
مادەنيەتتانۋشى، توركتانۋشى
