سولتۇستىك كيپر اسكەري ءىس-قيمىلىنىڭ وتكەنىنە بيىل 50 جىل تولىپ وتىر. (1974 جىلى تۇركيا قارۋلى كۇشتەرى كيپردە اسكەري وپەراتسيا باستاعان بولاتىن). وسى ءبىر تاريحي وقيعانىڭ كۋاگەرى قادىس زالىڭ يمانبايۇلىمەن 2014 جىلدىڭ كۇزىندە اۋستريا استاناسى ۆەنا قالاسىندا تانىستىم. بۇل تانىستىق تۋرالى “ۆەنا قازاقتارىنىڭ قارا شاڭىراعى” دەگەن ماقالادا جازدىم (تولىق نۇسقاسىن ينتەرنەتتەن وقي الاسىزدار).
ارادا قانشا جىلدار وتسە دە ارامىزداعى اعا-ىنىلىك سىيلاستىق ءالى جالعاسىپ كەلەدى. بيىل كوكتەمدە ول كىسى جۇبايى ەكەۋى الماتىعا كەلىپ ءبىزدىڭ ۇيدە قوناق بولىپ كەتتى. جازدا جۇمىس بابىمەن تۇركيا رەسپۋبليكاسىندا بولدىم. مىنە، سول تۇستا قادىس اعامەن ەمەن جارقىن اڭگىمەلەستىم. ستامبۋلدىڭ قايناعان ورتاسىنىڭ ءبىرى سانالاتىن ءزايتۇنبۋرنى اۋدانىندا ول كىسىنىڭ قادىرلى قوناعى بولدىم. ءبىر قىزىعى، سول جەردەگى اسحانا، شايحانا، كيىم كەشەك دۇكەندەردىڭ بارلىعى ول كىسىنى وتە جاقسى سىيلاپ “گازى” (بىزشە “قازى”) دەپ اتايدى ەكەن. قازاقتا: “ولسەڭ ءشاھيد، ءتىرى بولساڭ قازى” دەگەن سوزدەردى تاريحي رومانداردان وقىپ وسكەنبىز، سوندىقتان، گازى ءسوزىنىڭ استارىن بىردەن تۇسىنە قويدىم دا:
-اعا، تۇرىك جىگىتتەرىنىڭ سىزگە دەگەن قۇرمەتىنىڭ جوعارى ەكەنىن كورىپ وتىرمىن. ءسىزدى «گازى» دەپ اتايدى ەكەن. ءسىز قاي سوعىسقا قاتىسىپ ەدىڭىز،- دەدىم. قادىس اعا تەمەكىسىنىڭ ءتۇتىنىن كەڭىستىككە ۇرلەي وتىرىپ، قارسىمىزداعى بيىك عيماراتتىڭ توبەسىنە كوز تىكتى دە از كۇرسىندى دە:
- قاستەر ءىنىم، وقىعان جانسىڭ عوي، جەر بەتىندە ادام پايدا بولعالى، سوعىس ءورتى تولاستاعان كۇن بار ما؟ تاريح بەتتەرىن پاراقتاپ وتىرساڭ ادامزاتتىڭ تاريحىن بەينە سوعىستار جازدى ما؟ دەپ قالاسىڭ. بۇكىل تاريح ماعان سوعىسپەن باستالىپ، سوعىسپەن اياقتاعان سەكىلدى كورىنەدى. ول از-كەم ءۇنسىز قالدى. مەن دە اسىقتىرىپ سۇراق قويمادىم. وتكەن كۇندەرىن كوز الدىنا اكەلىپ، ەسكە الىپ، سارالاپ وتىرعانىن ىشتەي ءتۇسىنىپ وتىرمىن. ول اڭگىمەسىن ساباقتادى:
-كيپر بەيبىتشىلىك وپەراتسياسى باستالعان سول جىلى اسكەري بورىشىمدى وتەپ جۇرگەن جاس ەدىم. ءوزىم قاتارلى ون شاقتى قازاق جىگىتتەرىمەن بىرگە مايدان دالاسىنا اتتانىپ كەتە بەردىك. مەن اۋە-دەسانتى قاتارىندا تۋلاعان جەرورتا تەڭىزىنىڭ ۇستىنە ءتۇستىم. سول جەردەن سوعىستىڭ قىزىل ءورتىنىڭ ىشىنەن بىراق شىقتىق قوي.....
-سوندا ءسىز سولتۇستىك كيپر تۇرىك رەسپۋبليكاسىنىڭ دەربەستىك الۋىنىڭ العاشقى كەزەڭىندەگى سوعىسقا قاتىسقان بولدىڭىز عوي، سولاي ما؟
-ءيا، سولاي.
-سوعىستا قانشا ۋاقىت بولدىڭىز؟
-سوعىس اياقتالعانشا. سوعىستان اللانىڭ امىرىمەن امان قالدىم. ەرلىگىم ءۇشىن تۇرىك رەسپۋبليكاسى ماعان جانە مەن سەكىلدى ازاماتتارعا“كيپر بەيبىتشىلىك وپەراتسياسىنىڭ” ارداگەرى اتاعىن بەردى.
-سولاي دەڭىز، باسە، ازاماتتاردىڭ سىزگە دەگەن قۇرمەت قوشامەتىنىڭ جوعارى ەكەنىن العاشقى كۇنى-اق سەزىپ ەدىم. تۇرىك رەسپۋبليكاسى “كيپر بەيبىتشىلىك وپەراتسياسىنىڭ” ارداگەرىنە قانداي جەڭىلدىك پەن سىي-قۇرمەت جاسايدى؟
- قۇرمەتى جاقسى، زەينەتاقىم جوعارى، ۇشاق جانە باسقا ترانسپورت تۇرلەرىندە تەگىن جۇرە الامىن. ودان وزگە دە جەڭىلدىكتەرى بار. وسى اۋدان اكىمشىلىگى قانداي ءبىر ءىسشارا وتكىزسە، قالدىرماي شاقىرىپ، سىي-قۇرمەتىن ايامايدى. “جامان جەگەنىن ايتادى، جاقسى كورگەنىن ايتادى” دەگەندەي تەك، “جەگەنىمدى” عانا ەمەس، كورگەن، كوڭىلگە تۇيگەن دۇنيەنى دە ايتايىن، ۇرپاققا كەرەگى سول عوي، بۇل ومىردە.
قادىس اعا وسىنى ايتىپ وتىرعاندا، داياشى جىگىت كەلىپ شايىمىزدى جاڭالاپ كەتتى. ءبىزدىڭ وتىرعان جەرىمىز اسحانانىڭ ءىشى ەمەس، كوشەنىڭ ورتاسىنداعى ساياجول بويىنداعى ۇزىن ارقالى ورىندىق. الدىمىزداعى ءبىر كىسىلىك ورىندىق ۇستىندەگى ءمولدىر قوڭىر ءتۇستى تۇرىك شايى ءوزىنىڭ شىتقىل يسىمەن مۇرىن جارادى. شايدىڭ تۇنىق بىراق قويۋ قوڭىر ءتۇسى قادىس اعانىڭ ءدال وسى شاقتاعى كوڭىل كۇيى سەكىلدى. رياسىز، بىراق، استىرىندا وتكەن كۇننىڭ مۇڭلى سالقىنى جاتقانداي. ول ىستىق شايدان بايىپپەن ءبىر ۇرتتاپ الدى دا، اڭگىمەسىن ساباقتاي بەردى:
-تۇركى حالقىنىڭ قاي قايسى دا جاۋىنگەر، ناعىز ەر مىنەزدى حالىق قوي. اسىرەسە قيىر جايداپ، شەت قونعان حالىقتا جاۋىنگەرلىك رۋح تىم ۇستەم بولادى ەكەن. اتامەكەننەن الىس كەتۋ ەلدى دە، ەردى دە شىڭداي تۇسەتىنىن تاريحتىڭ ءوزى دالەلدەپ كەلەدى. تۇركىلەر التايداعى اتا قونىستان اۋىپ، ەۋروپانىڭ ورتاسىنا كەلىپ، جاڭادان قونىس تەپكەندە اينالاسىنداعى ازۋىن ايعا بىلەگەن جەرگىلىكتى جۇرت ولاردى قۇشاق جايا قارسى الماعانى بەلگىلى، مىنە، سوندا اۋىزبىرشىلىگى مەن ىستىق قايراتتىڭ، قاجىماس جىگەر مەن اسقان ەرلىكتىڭ ارقاسىندا ورتادان ويىپ وتىرىپ ورىن العان جوق پا؟! سول ءداستۇر ءالى جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. كەزىندە ءبىزدىڭ اتا-انالارىمىز ءتىلىن، ءدىنىن، ۇرپاعىن امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، ەركىندىكتى تۋ ەتىپ، ءور التايدان اۋىپ، گيمالايدى اسىپ، تيبەتتى باسىپ اتىسقانمەن اتىسىپ، شابىسقانمەن شابىسىپ، ابدەن ازىپ-توزىپ، ۇندىستانعا ودان پاكىستانعا جەتكەن ەكەن. سول بوستاندىق كوشىنە التايلان اتقا قونعان حالىقتىڭ ناقتى سانىن ايتۋ قيىن، شامامەن 18-48 مىڭ اراسىندا بولعان دەيدى. سولاردىڭ ىشىندە تۇرىك جەرىنە تابانى تيگەنى نەبارى 1850 ادام ەكەن. مىنە، سول جۇتىلعان جۇرتتىڭ جۇرناعىن 1951-1952 جىلدارى وسىندا الدىرىپ، باسىمىزعا ءۇي، باۋىرىمىزعا قازان اسىپ بەرگەن، ەل رەتىندە امان ساقتاپ قالعان وسى تۇرىك وكىمەتى مەن حالقى. بۇلار بولماسا ءبىز قاي ەلدىڭ قاي بۇرىشىندا قالار ەدىك بىلمەيمىن.
قادىس اعا وسىنى ايتىپ، از-كەم ءۇنسىز قالدى. كوزىلدىرىگىن الىپ، قايراتتى قولدارىمەن اينەگىن سۇرتكەندەي بولدى.
- دۇرىس ايتاسىز، تۇركياعا جەتكەن قازاق كوشى قازاق تاريحىنداعى ەڭ ۇلكەن ءارى ۇزاق ساپاردى باسىنان كەشكەن، قايعىسى قالىڭ، قارالى كوش بولدى. ول تۋرالى باتىستىڭ عالىمدارىنان بولەك، تۇرىك جانە قازاق عالىمدارى دا كوپ جازدى. ءوزىمنىڭ زەرتتەۋ سالام بولعاندىقتان، قازاق دياسپوراسى تۋرالى مەن دە ازدى-كوپتى زەرتتەۋ جاسادىم. دۇنيەنىڭ 40 تان اسقان ەلىندە تاعدىر تاۋقىمەتىمەن شاشىراپ كەتكەن بەس ميلليوننان استام قازاق بار. ءبارىنىڭ تاعدىرى جان-دۇنيەڭدى تەربەتەدى.
- مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن حالىقپىز عوي، الداعى كۇنىمىز شۋاقتى بولارىنا سەنەمىن.
-ايتقانىڭىز كەلسىن اعا! وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن ءوزىم ىستەيتىن اباي اتىنداعى قازۇپۋ-ءنىڭ گەوگرافيا فاكۋلتەتىنە ءۇش تۇرىك جاسى وقۋعا ءتۇستى. ۇشەۋى دە قازاق نە ورىس ءتىلىن بىلمەيدى. مەنىڭ توبىما قابىلداندى. مەن ولاردى جاقىن تارتىپ، بارىنشا كومەك قولىمدى سوزدىم. ءوزىمىزدىڭ جاستارعا ءسىز ايتقان قارالى كوشتىڭ تاريحىن بايانداپ بەردىم. تۇتاس اۋديتوريا كوزدەرىنە جاس الىپ تىڭدادى. سودان كەيىن الگى ءۇش ستۋدەنتكە دەگەن ءبىزدىڭ جاستاردىڭ قۇرمەتى ارتتى.
-قازاق – دانا حالىق قوي، «ءوز ءوزىڭدى سىيلاساڭ، جات جانىنان تۇڭىلەر»-دەيدى. ءبىز وزگە بىرەۋدى ەمەس، ءوزىمىزدى، ءوزىمىزدىڭ تۇركى حالىقتارىن باعالاي بىلگەنىمىز ءجون. ءبىز باۋىرلارىمىزدى سىيلاساق، ولار ءبىزدى قۇرمەت تۇتادى.
-اعا، دۇرىس ايتاسىز، تۇرىك باۋىرلاردىڭ قازاق حالقىنا ءىلتيپاتى جاقسى ەكەن. وزدەرىن اعا ورنىندا ۇستاپ، ورتالىق ازيا تۇرىك حالىقتارىنا ءبىرتۇرلى باۋىرمالدىقپەن قارايتىن سەكىلدى.
- دۇرىس باعامداعان ەكەنسىڭ. قازىر كۇللى تۇرىك دۇنيەسىنە اۋىزبىرشىلىك پەن جانكۇيەرلىك كەرەك. مىناۋ الماعايىپ گەوساياسي جاعدايدا، قازاقستان جانە وزگە دە تۇركى رەسپۋبليكالارىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن العاننان كورى، ساقتاۋى قيىن بولارى انىق. سوندىقتان، تۇركى دۇنيەسىنىڭ بىرلەسۋى ءبىز ءۇشىن اۋاداي قاجەت بولسا، ەندى بىرەۋلەرگە ول سونداي قاۋىپتى. بىراق، ءبىز ءبارى-ءبىر بىرگەمىز. ول اڭگىمەسىن وسى ارادا اقىرلاستىردى دا، كوكجيەككە كوز تىگىپ ءۇنسىز قالدى. مەن قارت مايدانگەردىڭ جانارىنان ءۇمىت پەن سەنىمنىڭ نازىك تە، سۇلۋ ساۋلەسىن كورىپ ۇلگەردىم.
بۇل ەسسە: جتن AP19679663 «ورتا ازيانىڭ قازىرگى گەوساياسي كەڭىستىگىندەگى مۇددەلەر ىقپالداستىعى: ەكونوميكالىق ينتەگراتسيا جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك فاكتورلارى» تاقىرىبىنداعى گرانتتىق قارجىلاندىرۋ جوباسىنىڭ قولداۋىمەن جازىلدى.
قاستەر سارقىتقان،
اباي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، شىعىستانۋشى
