سماعۇل سادۋاقاسوۆ «سەميپالاتينسكي پودلوگ ي اكمولينسكي دەفەكت» دەپ اتالاتىن ساياسي ايىپتاۋلار حاقىندا

الاش قايراتكەرى سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ 1921-1922 جىلدارى قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ سەمەي، قوستاناي جانە بوكەي گۋبەرنيالارى بويىنشا وكىلى بولىپ قىزمەت جاساعان كەزى، نەگىزىنەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ قازاقستاندا ورناعان العاشقى جىلدارىنا ساي كەلەدى.

بۇل كەزەڭ، جالپى ونىڭ ومىرىندە ەرەكشە ورىن الادى. سەبەبى، قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىگى جانە جەرىنىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن كۇرەسكەن اسا كورنەكتى ساياسي تۇلعانى ستاليندىك قۋدالاۋدىڭ باسى، ءدال وسى ۋاقىتتان باستالادى. ەگەردە اشىعىن ايتساق، بۇل زەرتتەۋ ماقالادا 1921 جىلى سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ قىزمەتىنە قاتىستى تاعىلعان «سەميپالاتينسكي پودلوگ ي اكمولينسكي دەفەكت*» دەپ اتالاتىن ساياسي ايىپتاۋلاردىڭ ءمان-جايى قاراستىرىلىپ باياندالادى.

1920 جىلدىڭ 26 تامىزىندا ۆ.ي. لەنيننىڭ ارنايى دەكرەتكە قول قويۋىمەن رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىندا قازاق اكسر-ءى قۇرىلدى. كەلەسى كەزەكتە قازاق بيلىگى الدىندا تەز ارادا ءسىبىر رەۆكومىمەن كەلىسە وتىرىپ، ۇلتتىق-تەرريتوريالىق شەكتەردى ايقىنداپ بەلگىلەۋ، ولكەلىك جانە گۋبەرنيالىق كونفەرەنتسيالار، سەزدەر وتكىزۋ ت.س.س. بىرقاتار ماڭىزدى ۇيىمدىق جانە قۇرىلىمدىق شارالاردى اتقارۋ جۇمىستارى كۇتىپ تۇردى.

بۇل اسا جاۋاپتى مەملەكەتتىك ءىستى جۇزەگە اسىرۋ تىكەلەي قازاكسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنە مىندەتتەلدى.

قازاق ەلى ومىرىندەگى وسىنداي ۇلكەن قوعامدىق-ساياسي وزگەرىسكە بايلانىستى الاش كوسەمدەرى ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ باستاعان ۇلت زيالىلارى سول كەزدەگى ەل استاناسى ورىنبورعا باس بىرىكتىرىپ جينالعان-تىن.  سولاردىڭ الدىڭعى قاتارىندا، ەندى عانا جاسى جيىرماعا تولعان بولاشاق مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى سماعۇل سادۋاقاسوۆ تا بار ەدى.

1920 جىلى قابىلدانعان لەنيندىك دەكرەتتىڭ مازمۇنىنا زەر سالساق، ءسىبىر رەۆكومىنىڭ قۇزىرىنا «ۋاقىتشا پايدالانۋعا بەرىلەدى» دەگەن جەلەۋمەن وعان ءبىر عانا سەمەي گۋبەرنياسى ەمەس، بۇكىل قازاق ولكەسىنىڭ سولتۇستىك جانە باتىس وبلىستارىنىڭ جەرلەرى دە تولىقتاي باعىنىشتى بولدى.

سول تۇستا وسى قازاكسر-نىڭ ۇلتتىق شەكاراسى ماسەلەسى بويىنشا ۆ.ي. لەنيننىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن ماجىلىستە ارنايى بايانداما جاساعان الاش قايراتكەرى ءالىمحان ەرمەكوۆ ءوز ەستەلىگىندە: «سەميپالاتينسكي گۋبرەۆكوم ۆناچالە ناحوديلسيا ۆ پودچينەني سيبرەۆكوما نو پوسلەدۋيۋششەم ۆ سووتۆەتستۆي س پوستانوۆلەنيەم تسەنترا پو ۋچرەجدەنيۋ كيرۆوەنرەۆكوما پو ۋپراۆلەنيۋ كيرگيزسكيم كراەم ۆستال ۆوپروس و پودچينەني ي پريسوەدينەني گۋبەرني پوسلەدنەمۋ.

دليا رازرەشەنيا ەتوگو نەوتلوجنوگو ۆوپروسا ۆ ناچالە مايا 1920 گودا يا بىل كومانديروۆان ۆ ورەنبۋرگ، كوتورىي ۆ تو ۆرەميا بىل مەستوم پرەبىۆانيا كيرۆوەنرەۆكوما ي ۆرەمەننىم تسەنتروم ناشەي رەسپۋبليكي ۆ مومەنت ەگو ورگانيزاتسي ي ستانوۆلەنيا.

ۆ ورەنبۋرگە ۆوپروس و پريسوەدينەني دۆۋح وبلاستەي – سەميپالاتينسكوي ي اكمولينسكوي ۆەدەنيۋ كيرۆوەنرەۆكوما وبسۋجدالسيا نا ەگو زاسەداني س ۋچاستيەم ۆسەح چلەنوۆ. پري وبسۋجدەني بىل پودنيات ۆوپروس وب ۋچرەجدەني ي گرانيتساح بۋدۋششەي اۆتونومنوي رەسپۋبليكي سو ۆكليۋچەنيەم ۆ ەە سوستاۆ ۆسەح وبلاستەي كيرگيزسكوگو كرايا.

دليا پروۆەدەنيا ۆسەي ەتوي بولشوي رابوتى پوستانوۆلەنيەم كيرۆوەنرەۆكوما يا بىل كومانديروۆان ۆ موسكۆۋ س مانداتوم زا №2043 وت 18 مايا 1920 گودا «دليا دوكلادا و پولوجەني كيرگيزسكوگو كرايا ۆووبششە، پو ۆوپروسۋ و گرانيتسە ۆ وسوبەننوستي...».

24 اۆگۋستا 1920 گودا نا زاسەداني سوۆەتا نارودنىح كوميسساروۆ پو ۆوپروسۋ و پروەكتە دەكرەتا وب اۆتونومنوي كيرگيزسكوي سسر پريسۋتستۆوۆال ي يا، كاك ودين يز دوكلادچيكوۆ... دوكلادىۆال پەرۆىي ۆوپروس پەرۆىي زامەستيتەل ناركومناتسا كامەنسكي.

پروەكت دەكرەتا بىل ۆ تسەلوم بىسترو پروچيتان ي پرينيات، نا زاسەداني سوۆناركوما رسفسر دەكرەت بىل وبنارودوۆان وت 26 اۆگۋستا 1920 گودا» [1]، - دەيدى.

ءسىبىر رەۆكومى، 1919 جىلدىڭ 27 تامىزىندا بۇكىلوداقتىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قاۋلىسىنا سايكەس قۇرىلعان ءارى توتەنشە وكىلەتتىكتەر بەرىلگەن رسفسر-ءدىڭ شىعىس ايماقتارىنداعى كەڭەستىك بيلىكتىڭ ەڭ جوعارى باسقارۋ ورگانى بولىپ سانالدى. سول سەبەپتى، رسفسر قۇرامىنداعى قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىلىعى، تەك ءسىبىر رەۆكومىنىڭ كەلىسىمىمەن بارىپ قانا  ءتۇرلى قوعامدىق-ساياسي، قۇقىقتىق، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەرىن شەشە الاتىن ەدى.

ءسىبىر رەۆكومىنىڭ توراعاسى ي.ن. سميرنوۆ ءوزىن ناعىز قازاق ولكەسىنىڭ سولتۇستىك جانە باتىس گۋبەرنيالارىنىڭ قوجايىنى سياقتى سەزىندى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ونداعى اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق اۋماقتار، پارتيا-كەڭەس قىزمەتكەرلەرىنىڭ كادرلار رەزەرى، جەر جانە سالىق، پايدالى قازبالار، كەن ورىندارى، اۋىلشارۋاشىلىعى نىساندارى، وندىرىستىك كاسىپورىندار ت.ب. ماسەلەلەردى «اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا» ۇستادى.

1920 جىلدان باستاپ 1922 جىلعا دەيىن تىكەلەي ۆ.ي. لەنيننىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن ۇكىمەت ماجىلىستەرىندە قازاق اۆتونومياسى مەن سوۆەتتىك ءسىبىر اراسىنداعى شەكارا تۋرالى ماسەلە بىرنەشە مارتە قارالدى. الايدا، ءسىبىر رەۆكومى ءوز قاراۋىنداعى سەمەي جانە اقمولا گۋبەرنيالارى اۋماقتارىن بىردەن وپ-وڭاي قايتارا سالعىسى كەلمەدى.

بەلگىلى تاريحشى-عالىمدار ە. سىدىقوۆ، م. مالىشەۆا «سيبير ي كازاحستان» (ناتسيونالنو-تەرريتوريالنوە رازمەجەۆانيە سيبيري ي كازاحستانا. 1919-1922 گگ.) اتتى كىتابىندا: «...ەسلي كازاحستانسكايا ستورونا بىلا زا فورسيروۆانيە دەيستۆي پو ناتسيونالنو-تەرريتوريالنومۋ رازمەجەۆانيۋ، تو سيبيرسكايا پروتيۆوپوستاۆيلا ەتومۋ سۆويۋ لينيۋ.

ناچالو تاكوي ليني مى ۋسماتريۆاەم ۆ پوسلەدوۆاۆشەي زا فورماتسيەي رۋكوۆوديتەلەي سيبيرسكوي دەلەگاتسي نا ۋچرەديتەلنىي سەزد كاسسر ۆ.ن. سوكولوۆا ي ە.ۆ. پوليۋدوۆا و سەزدە، پوشەدشەم نا پوۆودۋ امبيتسيوزنىح ەگو ورگانيزاتوروۆ، رەاكتسي سيببيۋرو تسك ركپ(ب). نا زاسەداني ەتوگو پارتينوگو ورگانا 19 وكتيابريا 1920 گ.، سسىلاياس نا رەشەنيە ۆ موسكۆە و سەميپالاتينسكوي ي ومسكوي گۋبەرنياح «نە فيكسيروۆات سروكي پەرەداچي»، پوستانوۆيلي «كاك موجنو دولشە وستاۆيت» يح زا سيبرەۆكوموم». تۋت جە وتپراۆيلي وب ەتوم حودوتايستۆو ۆ تسك ركپ(ب)» [2]، - دەپ جازادى.

ايتقانداي-اق، ءسىبىر رەۆكومى ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن بۇل ماسەلەنىڭ ورىندالۋىن مەيلىنشە كەيىنگە سوزىپ، قازاق ولكەسىنىڭ سولتۇستىك جانە باتىس اۋماقتارىنان ەشبىر ايىرىلعىسى كەلمەدى. سوندىقتان، ورىنبورداعى رەسپۋبليكا باسشىلىعى ەندىگى ءىس-ارەكەت – اقمولا (ومبى) جانە سەمەي گۋبەرنيالارىنىڭ باسقارۋ ورگاندارىن بارىنشا ۇلتتىق كادرلارمەن نىعايتۋعا باعىتتالۋى كەرەك دەپ شەشتى.

ول جايىندا جوعارىدا اتالعان اۆتورلار زەرتتەۋ ەڭبەگىندە: «پەرۆىە شاگي ۆ ەتوم ناپراۆلەني بىلي پرەدپرينياتى نا زاسەداني كيربيۋرو ركپ(ب) 12 يانۆاريا 1921 گ. ۆىسشي پارتينىي ورگان رەكومەندوۆال كيرتسيكۋ نازناچيت پولنوموچنىم پرەدستاۆيتەلەم ۆ سيبرەۆكوم گالياسحارا اليبەكوۆا، پريداۆ ەمۋ ۆ زامەستيتەلي اديلەۆا. سو ۆرەمەنەم اليبەكوۆ دولجەن بىل ستات پرەدسەداتەلەم اكمولينسكوگو گۋبيسپولكوما، ا پوكا، پوپاۆ ۆ ومسك، گوتوۆيت، «سوگلاسنو دوستيگنۋتوگو ۆ موسكۆە سوگلاشەنيا»، پەرەداچۋ اكمولينسكوي ي سەميپالاتينسكوي گۋبەرني يز سوستاۆا سيبيري ۆ كاسسر.

وبراششاەت نا سەبيا ۆنيمانيە فاكت، چتو كيربيۋرو پودچەركيۆالو نەوبحوديموست سوگلاسوۆىۆات ۆوپروسى س سيببيۋرو تسك ركپ(ب).

زاتەم كيربيۋرو ركپ(ب) رەشاەت ناپراۆيت ۆ سيبير س تسەلەۆىم نازناچەنيەم كومانديروۆكۋ – پودگوتوۆكا پەرەحودا ۋپراۆلەنيا اكمولينسكوي ي سەميپالاتينسكوي گۋبەرني ۆ ۆەدەنيە ورگانوۆ كاسسر نەسكولكيح ۆيدنىح كوممۋنيستوۆ-كازاحوۆ – سادۆوكاسوۆا، اديلەۆا، دوسوۆا ي وماروۆا. ۆ سيبيري جە نامەچاەتسيا پروۆەستي پرتينوە سوۆەششانيە پو ۆوپروسۋ پەرەداچي گۋبەرني. پرەدۋسماتريۆاەتسيا، چتو دوكلاد و پرودوۆولستۆەننوم پولوجەني ي ۆوسستانوۆلەني سەلسكوگو حوزيايستۆا سدەلاەت پرەدستاۆيتەل سيبرەۆكوما» [3]، - دەيدى.

قازاق بيلىگىنىڭ بۇل كەزەڭدە گۋبەرنيالىق باسقارۋ ورگاندارى قۇرامىن ۇلتتىق كادرلارمەن نىعايتۋعا كۇش سالۋى، مىنە وسىنداي ۋاقىت تالابىنان تۋىنداعان ماڭىزدى مەملەكەتتىك ماسەلە بولاتىن.

ال ەندى ءسىبىر رەۆكومى بولسا، وزىنە قاراستى قازاق ولكەسىنىڭ سەمەي جانە اقمولا گۋبەرنيالارىندا جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىن پارتيا-كەڭەس جۇمىستارىنا تارتۋ، پارتيا-كەڭەس قىزمەتكەرلەرىنىڭ كادرلار رەزەرۆىن قۇرۋ سياقتى ماسەلەلەرگە ءاتۇستى سالعىرت قارادى. مىسالى، جەرگىلىكتى باسقارۋ بيلىگى قۇرىلىمدارىندا ۇلتتىق كادرلار مۇلدە جوقتىڭ قاسى ەدى. سەمەي گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتى ءوزىنىڭ ءبىرىنشى گۋبەرنيالىق كەڭەستەر سەزىنە بار بولعانى ەكى-اق قازاقتى دەپۋتات ەتىپ سايلادى. 1921 جىلدىڭ ناۋرىزىندا سەمەي گۋباتكومى باسقارماسى بولىمدەرىندە قىزمەت ەتەتىن ون ءبىر نۇسقاۋشىنىڭ تەك بىرەۋى عانا ا. رىمباعين  [4] دەگەن قازاق ازاماتى بولدى.

1921 جىلدىڭ قاڭتار ايىنىڭ ورتاسىندا قازپارتبيۋرو پرەزيديۋمى ءماجىلىسىنىڭ قاۋلىسىمەن بەكىگەن سماعۇل سادۋاقاسوۆ باستاعان توپ سەمەيگە ارنايى جۇمىس ساپارىمەن بارا المادى. ەندى ونىڭ سەبەبىن سول كەزەڭدەگى سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ قىزمەت حرونيكاسى ارقىلى ايتىپ، تۇسىندىرەيىك. (ەسكەرتۋ: تومەندە سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ قىزمەت حرونيكاسىنا قاتىستى دەرەكتەر قر پرەزيدەنتى ارحيۆىندەگى 140-قور، 01-تىزبە، 80 جانە 83 ىستەر بويىنشا باياندالادى).

1921 جىلدىڭ 30-شى قاڭتارىندا سماعۇل سادۋاقاسوۆ ولكەلىك مەكەمەلەردە قىزمەت اتقاراتىن قازاق كوممۋنيستەرىمەن وتكەن قازپارتبيۋرو پلەنۋمىنىڭ كەڭەيتىلگەن ماجىلىسىنە قاتىسادى. مۇندا نەگىزىنەن قازاكسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى ۆ.ا. رادۋس-زەنكوۆيچتىڭ بۇرناعى كۇنى قازپارتبيۋرو پلەنۋمىندا جاساعان «پارتيا-كەڭەس قىزمەتكەرلەرىنىڭ كادرلار رەزەرۆىن قۇرۋ جانە قازاقتاردى پارتيا-كەڭەس قۇرىلىسىنا تارتۋ، قازاقتار اراسىندا پارتيا-كەڭەس جۇمىستارىن ناسيحاتتاۋ تەزيستەرى تۋرالى» بايانداماسىن (ۆ.ي. لەنيننىڭ 1920 جىلدىڭ 26 شىلدەسىندە كومينتەرننىڭ II كونگرەسىندە جاساعان ۇلت ماسەلەلەرى جونىندەگى بايانداماسى نەگىزىندە جاسالعان تەزيستەر بولۋى مۇمكىن – اۆتور) تالقىلاۋ جالعاسادى. ناتيجەسىندە، پارتيا جۇمىستارى ءۇشىن ولكەلىك مەكەمەلەردەن قازاقتاردى مۇمكىندىگىنشە ءبولۋ، پارتيا-كەڭەس كۋرستارى مەن مەكتەپتەرىن اشۋ، بارلىق ۋەزدىك جانە اۋداندىق كوميتەتتەر قازاقتاردىڭ كەدەي بولىگىنەن جاستاردى پارتيا-كەڭەس جۇمىستارىنا جۇمىلدىرۋ ءتارىزدى تاعى باسقاداي ماسەلەلەر بويىنشا قاۋلى قابىلدانادى.

ال ەندى 10 اقپاندا قازپارتبيۋرو پرەزيديۋمىنىڭ قاۋلىسىنا سايكەس سماعۇل سادۋاقاسوۆ قازپارتبيۋرو مۇشەسى بولىپ بەكىتىلسە، 13 اقپانداعى قازاق ولكەلىك پارتيا پلەنۋمىنىڭ ماجىلىسىندە الداعى ناۋرىز ايىندا ماسكەۋدە وتەتىن ركپ(ب)-نىڭ X سەزىندە جاسالاتىن ۆ.ا. رادۋس-زەنكوۆيچ پەن گ.ي. سافاروۆتىڭ ۇلت ماسەلەلەرى تۋرالى تەزيستەرىن تالقىلاۋعا قاتىسادى.

24 اقپاندا سماعۇل سادۋاقاسوۆ قازپارتبيۋرو پرەزيديۋمىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا ناۋرىزدىڭ 1-ندە ماسكەۋدە وتەتىن ركپ(ب) ورتالىق بيۋروسى جانىنداعى ماجىلىسكە قاتىسۋعا قاسبولاتوۆ، اۆدەەۆ، مىرزاعاليەۆتارمەن بىرگە ىسساپارعا جىبەرىلەدى. ءبىر اتاپ ايتاتىنى، وسى قاۋلىدا سادۋاقاسوۆ پەن اۆدەەۆكە ركپ(ب)-نىڭ X سەزىندە كەڭەسشى داۋىس (سوۆەششاتەلنىي گولوس) بەرۋ قۇقى بەرىلگەن.

ادەتتە، سماعۇل سادۋاقاسوۆ ءاردايىم وسىنداي ماڭىزدى پارتيا-كەڭەس جۇمىستارىمەن ءارتۇرلى ىسساپارلارعا كەتكەن ۋاقىتتا، ونىڭ «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندەگى رەداكتورلىق مىندەتىن كورنەكتى جازۋشى، پۋبليتسيست جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ اتقارىپ وتىرعان.

سماعۇل سادۋاقاسوۆ ماسكەۋدەگى ركپ(ب) ورتالىق بيۋروسى جانىنداعى ماجىلىسكە بارىپ قاتىسقان كۇندەرى، سونداعى ءوتىپ جاتقان شىعىس حالىقتارى كومسومول جاستارى كەڭەسىندە بايانداما جاسايدى. بۇل ءوزى كەڭەستەر ەلى استاناسىندا بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ كەزەكتى X سەزى، ەندى عانا باستالعان ۋاقىت بولاتىن.

1921 جىلدىڭ 8-16 ناۋرىز كۇندەرى ارالىعىندا ماسكەۋدە وتكەن ركپ(ب) -نىڭ X سەزىنە 732 مىڭ 521 پارتيا مۇشەسى اتىنان 717 دەلەگات شەشۋشى جانە كەڭەسشى داۋىس بەرۋ قۇقىسىمەن قاتىسادى. ءوز كەزەگىندە سماعۇل سادۋاقاسوۆ تا وسىنداي كەڭەسشى داۋىس بەرگەن سەز دەلەگاتى بولدى.

سەزدە ەكى ۇلكەن ماڭىزدى ماسەلە بويىنشا، ونىڭ ءبىرىنشىسى – سوعىس كوممۋنيزمى ساياساتىنان جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتقا اۋىسۋ جايلى،  ال سوڭعىسى پارتياىشىلىك فراكتسيالىق توپتاردىڭ قىزمەتىنە تىيىم سالاتىن «پارتيا بىرلىگى» تۋرالى قاۋلى-قارارلار قابىلداندى.

قىسقاسى، كەڭەستەر ەلىندە وپپوزيتسيانى اۋىزدىقتاعان پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنا ەمىن-ەركىن جول بەرىلدى. ۆ.ي. لەنين ءوزىنىڭ «ۆسەم وپپوزيتسيام تەپەر كونەتس، كرىشكا!» دەگەن ايگىلى ءسوزىن وسى سەزدە ايتقان ەدى.

سەز كۇندەرى ي.ۆ. ستاليننەن كەيىن، ۇلت ماسەلەلەرى جونىندە پارتيانىڭ كەزەكتى مىندەتتەرى تۋرالى ركپ(ب) وك ءتۇرىستان بيۋروسىنىڭ مۇشەسى گ.ي. سافاروۆ قوسىمشا بايانداما جاسادى. وندا ول قازاق ولكەسىندە قالىپتاسقان قيىن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق احۋالدى بايانداپ، جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ ارەكەتسىزدىگىن [5] وتكىر سىنعا الدى.

ەگەردە اقيقاتىنا كەلسەك، بۇل سەزگە دەيىن-اق، بۇدان ءبىر جىل بۇرىن، 1920 جىلدىڭ 17 مامىرىندا قازاكسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى احمەت بايتۇرسىنۇلى ۆ.ي. لەنينگە جولداعان حاتىندا كەڭەستىك قازاقستان بيلىگى مەن دالالىق ولكەدەگى وتە اۋىر جاعداي تۋرالى [6] اشىنا جازعان ەدى.        سونىمەن قاتار، ول اتالمىش حاتىندا جاڭادان قۇرىلعان قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق-تەرريتوريالىق شەكتەرى تۋرالى «ۋپراۆلەنيە حوزيايستۆەننو-ەكونوميچەسكيمي ۋچرەجدەنيامي كيركرايا، نەزاۆيسيمو وت تسەنتراليزاتسي يلي دەتسەنتراليزاتسي، دولجنو ناحوديتسيا ۆ رۋكاح كيرگيزوۆ، بەز ۆسياكوگو رازدروبلەنيا ي پودچينەنيا درۋگيم گۋبەرنيام يلي وبلاستيام پود رازنىمي پرەدلوگامي ەكونوميچەسكوگو تياگوتەنيا»، «ۆ وتنوشەني گرانيتسى كيركرايا نە دولجنو دوپۋسكاتسيا نيكاكيح يزمەنەني» [7]، - دەپ قاتاڭ ەسكەرتكەن بولاتىن.

ۇلت زيالىسى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ وسى حاتىنداعى قازرەۆكوم قىزمەتىن سىناۋى جانە كەڭەستىك بيلىكتى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنا سەنىمسىزدىك كورسەتىپ وتىر دەۋى، بۇل ەندى، سول كەزەڭدەگى ءومىردىڭ اششى شىندىعى ەدى. مۇنى لەنين جاقسى ءبىلدى، بىراق تا اۋرۋى اسقىنىپ، دەنساۋلىعى ناشارلاعان ول پارتيا قۇرامىن تازالاۋعا تىم دارمەنسىز-ءتىن.

اعىلشىن زەرتتەۋشىسى روبەرت كونكۆەست «بولشوي تەررور» اتتى كىتابىندا: «ەششە دو بولەزني، وبراششاياس ك دەلەگاتام X سەزدا پارتي ۆ مارتە 1921 گودا، ون ۋكازىۆال نا «بروجەنيە ي نەدوۆولستۆو سرەدي بەسپارتينىح رابوچيح»، ا گود سپۋستيا، نا XI پارتكونفەرەنتسي، پونيمايا، چتو پوليتيچەسكايا ۆلاست نەيزبەجنو پريۆلەكاەت كارەريستوۆ، ي چۋۆستۆۋيا پوترەبنوست وبياسنيت نيزكيە مورالنىە كاچەستۆا منوگيح چلەنوۆ پارتي، ترەبوۆال ستروگوگو وپرەدەلەنيا ۋسلوۆي پريەما ۆ پارتيۋ، بوياس، چتو ۆ نەە «پرولەزەت وپيات ماسسا شۆالي». لەنين نە ۋستاۆال پوۆتوريات، چتو ۆ سوۆەتسكوم گوسۋدارستۆە «بيۋروكراتيچەسكايا يازۆا ەست»، چتو «مى پەرەنيالي وت تسارسكوي روسسي ساموە پلوحوە، بيۋروكراتيزم ي وبلوموۆششينۋ، وت چەگو بۋكۆالنو زادىحاەمسيا، ا ۋمنوگو پەرەنيات نە سۋمەلي» [8]، - دەيدى.

لەنيننىڭ پارتيالىق كادرلار ماسەلەسى جونىندەگى ايتقان بۇل سىن-ەسكەرتپەلەرىن سول ۋاقىتتاعى قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىلىق ورگاندارى قىزمەتىنەن ايقىن اڭعارۋعا بولاتىن ەدى. مىسالى، ساياسي بىلىكتى ءارى قوعامدىق جۇمىس تاجىريبەسى بار الاش زيالىلارى ادەيى پارتيا-كەڭەس جۇمىستارىنان شەتتەتىلىپ، قۋدالانىپ وتىردى. سونىمەن قاتار تۇرعىلىقتى حالىق جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندارىنا تارتىلمادى، جاستار ماسەلەسىنە جەتكىلىكتى كوڭىل بولىنبەدى.

سماعۇل سادۋاقاسوۆ ءوزى دەلەگات بولىپ قاتىسقان ركپ(ب)-نىڭ X سەزىندە قابىلدانعان جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ، اتاپ ايتساق، بۇل پارتيالىق شەشىمنىڭ ازىرشە ازامات سوعىسى زاردابىنان ايىعىپ، ەكونوميكالىق جاعدايى وڭالىپ كەتپەگەن، ەڭ باستىسى باي-كۋلاكتار يەلىگىندەگى قۇنارلى جەرلەرگە ءالى قولى ەركىن جەتە قويماعان جانە كورشىلەس اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالارمەن ۇلتتىق شەكاراسىن ايقىنداپ بەكىتىپ ۇلگەرمەگەن، ساياسي تاجىريبەلى كادرلارى جەتكىلىكسىز قازاكسر-ى ءۇشىن اسا وڭايعا سوقپايتىنىن جاقسى ءتۇسىندى. قاراڭىز، ول مۇنى «ورتا ازيانىڭ ومىرىندەگى جاڭا ءداۋىر» - «نوۆايا ەپوحا ۆ جيزني سرەدنەي ازي» (جۋرنال الماناح «ليتەراتۋرنايا ازيا»، 1925 گود) اتتى قازاقشا-ورىسشا جازعان ماقالالارىندا تولىقتاي دالەلدەپ ايتادى.

مىنە، وسى «جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ» كەسىرىنەن قازاق ولكەسىنىڭ سولتۇستىك جانە باتىس وبلىستارى جەرىن باسىبايلى يەلەنىپ وتىرعان ءسىبىر اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىمەن اراداعى ۇلتتىق-تەرريتوريالىق شەكتەردى ايقىنداپ بەلگىلەۋ ماسەلەسى، تۋرا بەس جىلعا جۋىق ۋاقىتقا سوزىلىپ كەتتى. سونداي-اق، كورشىلەس ورتا ازيا رەسپۋبليكالارى باسشىلىعىمەن بولعان «جەر ماسەلەسى داۋى» دا بىردەن تەز شەشىلە قالمادى...

ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆ ايگىلى لەنينگە جازعان حاتىندا «ناتسيونالنىي گنەت نە موجەت نە ۆىزۆات ناتسيونالنىح چۋۆستۆ» - دەپ ايتقانداي، سماعۇل سادۋاقاسوۆ ءوزىنىڭ قازاق بيلىگىندەگى جوعارى قىزمەت لاۋازىمى مەن قولىنداعى وتكىر قالامىن مەيلىنشە باتىل ءارى شەبەر پايدالانا وتىرىپ، پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنان قالعان «ۇلى ورىس ۇلتشىلدىعىمەن» ەشقانداي ىمىراسىز، اياۋسىز كۇرەستى.

وعان ونىڭ رەسپۋبليكالىق پارتيا-كەڭەس سەزدەرى مەن كونفەرەنتسيالارىندا جاساعان باياندامالارى، سونداي-اق ماسكەۋدەگى پارتيالىق باسىلىمدا جاريالانعان «و ناتسيونالنوستياح ي ناتسيونالاح» (جۋرنال «بولشەۆيك»، №1, 1928 گود) جانە ت.ب. پۋبليتسيستيكالىق ەڭبەكتەرىندەگى ساياسي كوزقاراستارى مەن ازاماتتىق ۇستانىمدارى ايقىن دالەل بولادى. بىراق، بۇل ەندى بولەك اڭگىمە.

«سەميپالاتينسكي پودلوگ» اتتى ساياسي ايىپتاۋ قالاي تاعىلعان ەدى؟

سەمەيگە ارنايى ىسساپارمەن سماعۇل سادۋاقاسوۆ، تەك 1921 جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ ورتاسىندا عانا بارا الدى. ول مۇندا كەلىسىمەن ءسىبىر اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىمەن ۇلتتىق-تەرريتوريالىق شەكتەردى ايقىنداپ بەلگىلەۋ جانە جەرگىلىكتى حالىقتى باسقارۋ ورگاندارىنا جۇمىسقا تارتۋ، قازاق جاستارى اراسىندا وقۋ-اعارتۋ، ساياسي ءبىلىم بەرۋ كۋرستارىن اشۋ ءتارىزدى تاعى باسقاداي كوپتەگەن ءىس-شارالاردىڭ مۇلدە ناشار اتقارىلىپ جاتقانىن كورىپ تانىسادى.

سماعۇل سادۋاقاسوۆ، وسىدان سوڭ، قازاق بيلىگىنە ءوزىنىڭ ايگىلى «گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتى ورنىنا رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت قۇرۋ جانە ونىڭ قۇرامىنا توراعا ەتىپ وماروۆتى، ورىنباسارىنا لەۆيتيندى، مۇشەلىگىنە نۇرماقوۆ، مۇستامباەۆ، اۋەزوۆ، بولشاكوۆ، فابريكانتتى تاعايىنداۋ، سونداي-اق گۋبەرنيالىق كەڭەستەر سەزىن وتكىزۋدى كەيىنگە بەلگىسىز مەرزىمگە قالدىرۋ تۋرالى» جەدەلحاتىن جولدايدى.

ءوز كەزەگىندە وعان سەمەي گۋبەرنيالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى پولوزوۆ پەن لەۆيتين دە قۇر بوسقا قاراپ قالمايدى. ولار دا ورىنبورعا ءوز قارسىلىقتارىن بىلدىرگەن «روسپۋسك يسپولكوما ي نازناچەنيە رەۆكوما، كاك نەتسەلەسووبرازنىي ي پوليتيچەسكي ۆرەدنىي اكت» دەگەن ماتىندەگى جەدەلحاتىن جىبەرەدى. اتالمىش جەدەلحاتتاعى وسى ايىپتاۋلار – الداعى ۋاقىتتا سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ سەمەيدەگى قىزمەتى جايلى جەرگىلىكتى گپۋ ورگاندارىنىڭ «سەميپالاتينسكي پودلوگ» دەگەن ساياسي ايىپتاۋىنا بىردەن-ءبىر نەگىز بولدى (وجەگوۆ سوزدىگىندە «پودلوگ» ءسوزى «وتىرىك، جالعان» دەگەن ماعىنالاردى بىلدىرەدى).

1921 جىلدىڭ 27 مامىرىندا قازپارتبيۋرو جانە قازاكسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى پرەزيديۋمدارىنىڭ بىرلەسكەن ماجىلىسىندە وسى ەكى جەدەلحاتتا جازىلعان ماسەلەلەر مۇقيات قارالىپ، تىڭدالادى.

ءماجىلىس سوڭىندا التى تارماقتان تۇراتىن، اتاپ ايتقاندا:

«ا) پريزنات پوليتيچەسكوە پولوجەنيە سەميپالاتينسكوي گۋبەرني ترەبۋيۋششيم سوزدانيا رەۆكوما;

ب) پريزنات دەيستۆيا سادۆوكاسوۆا، ۆىرازيۆشيەسيا ۆ روسپۋسكە گۋبيسپولكوما ي نازناچەني رەۆكوما، بەز پولنوموچي وبكوما، نەتاكتيچنىم ي پوستاۆيت ەمۋ ەتو نا ۆيد;

ۆ) سەميپالاتينسكي رەۆكوم ۋتۆەرديت ۆ سلەدۋيۋششەم سوستاۆە: سادۆوكاسوۆ (پرەدسەداتەل) ي چلەنى: لەۆيتين، پولوزوۆ، نۋرماكوۆ، اۋەزوۆ، گلينسكي ي بولشاكوۆ;

گ) پرەدلوجيت سەميپالاتينسكومۋ گۋبكومۋ ۋستانوۆيت تەسنەيشۋيۋ سۆياز س مەستنىم كازاحسكيم ناسەلەنيەم ي پريۆلەكات كازاحسكيح رابوتنيكوۆ نا پارتينۋيۋ ي سوۆەتسكۋيۋ رابوتۋ;

د) نازناچيت گۋبەرنسكي سەزد سوۆەتوۆ نا 1-ە اۆگۋستا.

ە) وتوزۆات يز سەميپالاتينسكا توۆ. پيندريك ي ماتۆەەۆا» [9]، - دەگەن قاۋلى قابىلدانادى.

ارينە، رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى سماعۇل سادۋاقاسوۆ سىندى كورنەكتى ساياسي باسشىنى گۋبەرنيالىق شەنەۋنىكتەردىڭ «روسپۋسك يسپولكوما ي نازناچەنيە رەۆكوما، كاك نەتسەلەسووبرازنىي ي پوليتيچەسكي ۆرەدنىي اكت» دەپ بۇلايشا اشىقتان-اشىق ايىپتاۋى نەگىزىنەن ماسكەۋدەگى بيلىكپەن اۋىز جالاسقان ءسىبىر رەۆكومىنىڭ تىكەلەي ىقپالى جانە سوعان مۇددەلى قازپارتبيۋرو قۇرامىنداعى كەيبىر ادامداردىڭ، ءتىپتى ۇيىمداسقان توپتىن قولداۋىمەن جۇزەگە اسقان «جالعان جالا» ەدى.

سەمەي گۋبرەۆكومىن قۇرۋ نە ءۇشىن قاجەت بولدى؟

الدىمەن، وسى سەمەي گۋبرەۆكومىن قۇرۋ تۋرالى شەشىمگە دەيىنگى جەرگىلىكتى جەردە قالىپتاسقان ساياسي جاعدايعا قىسقاشا انىقتاما بەرىپ وتەيىك.

ەستەرىڭىزدە بولار، 1921 جىلدىڭ 21 قاڭتارىندا وتكەن قازپارتبيۋرو پرەزيديۋمىنىڭ كەزەكتى ماجىلىسىندە سماعۇل سادۋاقاسوۆ جانە ادىلەۆ، دوسوۆ، وماروۆ ۇشەۋىنىڭ  الدىنا  سەمەي گۋبەرنياسىن باسقارۋعا الۋعا دايىنداۋعا بايلانىستى ءسىبىر رەۆكومىمەن اراداعى اكىمشىلىك ۇلتتىق-تەرريتوريالىق شەكتەردى ايقىنداپ بەلگىلەۋ، پارتيا-كەڭەس قىزمەتكەرلەرىنىڭ كادرلار رەزەرۆىن جاساۋ، جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىن پارتيا-كەڭەس جۇمىستارىنا تارتۋ، كەزەكتى گۋبەرنيالىق كەڭەستەر سەزىن وتكىزۋدى دايىنداۋ ءتارىزدى تاعى باسقاداي بىرقاتار ماڭىزدى شارالاردى اتقارۋ مىندەتتەرى قويىلعان ەدى.

بىراق تا، ول كەزەڭدە كەڭەستەر وداعىنىڭ استاناسى ماسكەۋدە، سونداي-اق ءسىبىر مەن قازاق ولكەسىندە ءوتىپ جاتقان ۇلكەندى-كىشىلى پارتيالىق-كەڭەستىك جيىنداردان باسقا، ەل ىشىندە اشارشىلىق ناۋبەتىنىڭ ءورشىپ، قونىس اۋدارۋشى بوسقىندار سانىنىڭ كۇرت ءوسۋى، جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ سالدارىنان بارىپ تۋىنداعان ازىق-تۇلىك سالعىرتىنا نارازىلىق بىلدىرگەن شارۋالار كوتەرىلىسىنىڭ جيىلەپ كەتۋى، يمەرياليستىك كۇشتەرگە ارقا سۇيەگەن اق گۆاردياشىلاردىڭ ەمىن-ەركىن باس كوتەرۋلەرى ءتارىزدى تاعى باسقاداي ساياسي وقيعالار بۇل پارتيالىق تاپسىرمانى ۋاقتىلى اتقارۋعا كوپ مۇمكىندىك بەرمەدى.

وسى ورايدا سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ پارتيا-كەڭەس جۇمىستارىنداعى ۇلتتىق كادرلاردى دايىنداۋعا قاتىستى ورىن العان مىنداي كەمشىلىكتەردى دە اتاپ ايتا كەتۋىمىز كەرەك سەكىلدى. مىسالى، 1921 جىلدىڭ 15 ساۋىرىندەگى سەمەي گۋبەرنيالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ قازاق-تاتار ۇلتتارى سەكتسياسىنىڭ جۇمىسى تۋرالى ەسەبىندە: «كيرگيزسكو-تاتارسكايا سەكتسيا سۋششەستۆۋەت س ناچالا 1920 گودا. ونا نوسيلا توگدا نازۆانيە «سەكتسيا تيۋركسكيح نارودوۆ». سەكتسيەي رۋكوۆوديل ت. شارافۋتدينوۆ، پريكومانديروۆاننىي سيبرەۆكوموم ي سيببيۋرو...

س اپرەليا مەسياتس ناچالاس ۆىبورنايا كامپانيا ۆ گۋبەرني، پوەتومۋ ۆسە پارتينىە رابوتنيكي بىلي كومانديروۆانى پو ۋەزدام ي رابوتا سەكتسي پوچتي وستانوۆيلاس.

ۆ ناستوياششەە ۆرەميا پري سەكتسي رابوتاەت تولكو 4 توۆاريششا:

1. نۋرماكوۆ نيگمەت – زاۆەدۋيۋششي كيرتاتسەكتسيەي;
2. ساتاروۆ حايراتدين – زاۆەدۋيۋششي كيرتاتسەكتسيەي;
3. مۋسين گاريف – چلەن پرەزيديۋما كيرتاتسەكتسيەي;
4. توكجيگيتوۆ شايماردان – سەكرەتار پودوتدەلا ي سەكتسي.

ينسترۋكتوروۆ-اگيتاتوروۆ نە يمەەم. وستالنىە توۆاريششي كوممۋنيستى يز كيرگيز ي تاتار رابوتايۋت ۆ سوۆەتسكيح ۋچرەجدەنياح، گدە وني زانيمايۋت وتۆەتستۆەننىە دولجنوستي.

ۆ سەكتسي زارەگيستريروۆانو ۆسەگو 35 چلەنوۆ ي كانديداتوۆ ۆ چلەنى پارتي (ۆ گورودە).

چتو جە كاساەتسيا رابوتى ۆ ۋەزداح، تو تام رابوتا حروماەت توجە يز-زا نەدوستاتكا رابوتنيكوۆ. سۆيازي س كيرتاتسەكتسيامي بىلو مالو. تولكو ۆ پوسلەدنەە ۆرەميا ۋستاناۆليۆاەتسيا نورمالنايا سۆياز.

پو يمەيۋششيمسيا سۆەدەنيام ۆ ۋەزداح سەميپالاتينسكوي گۋبەرني ناسچيتىۆاەتسيا پريبليزيتەلنو 400 كوممۋنيستوۆ ي كانديداتوۆ كيرگيز ي تاتار. ياچەيكي، ورگانيزوۆاننىە ۆ اۋلاح، ۆسلەدستۆيە وتسۋتستۆيا ينسترۋكتسي ي كونتروليا، بولشەي چاستيۋ راسپادايۋتسيا يلي پوپادايۋت پود ۆليانيە باەۆ.

پو سۆەدەنيام، يسحودياششيم يز دوستوۆەرنىح يستوچنيكوۆ، ۆ كاركارالاح: پوچتي ۆسە كوممۋنيستى كيرگيزى ي تاتارى پەرەبيتى چەرنىمي بانديتامي، چتو ياۆلياەتسيا، كونەچنو، گرومادنىم ۋداروم دليا پارتينوي ي سوۆەتسكوي رابوتى ۆ ەتوم ۋەزدە.

زاكانچيۆايا ناستوياششي دوكلاد، كيرتاتسەكتسيا ناحوديت نۋجنىم وتمەتيت سلەدۋيۋششيە پرەپياتستۆيا ي نەنورمالنوستي ۆ پارتينوي رابوتە:

1) وتسۋتستۆيە رابوتنيكوۆ يز كيرگيز ي تاتار;

2) وتسۋتستۆيە ليتەراتۋرى نا كيرگيزسكوم يازىكە» [10]، - دەگەن دەرەكتەر بەرىلگەن.

سونىمەن قاتار، قازاق ولكەسىنىڭ سولتۇستىك جانە باتىس گۋبەرنيالارىنىڭ باسقارۋ ورگاندارى الدىندا ۇلتتىق كادرلاردى دايىنداۋ، اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق شەكتەردى ايقىنداپ بەلگىلەۋ سىندى كۇردەلى ماسەلەلەردەن باسقا تاعى ءبىر ۇلكەن ماسەلە كۇتىپ تۇردى. ول نەگىزىنەن 1921 جىلدىڭ 19 ساۋىرىندە قازاكسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەزيديۋمى  قابىلداعان ءسىبىر جانە ورال كازاكتارى اسكەرلەرىنىڭ يەلىگىنە پاتشا ۇكىمەتى جەكەمەنشىككە بەرگەن جەرلەردى قازاقتارعا قايتارۋ تۋرالى دەكرەتتە كورسەتىلگەن ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ ەدى.

مۇنداي مەلەكەتتىك ماڭىزدى شارانى جۇرگىزۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى جەرلەردە جەدەلدەتىپ ۇلتتىق كادرلاردى دايارلاپ، پايدالانۋ قاجەت بولدى. مىنە، وسىنداي ماقساتتا العاش 1921 جىلى جەتىسۋ ولكەسىندە «قوسشى»، ال ودان كەيىندە باسقا وڭىرلەردە «قىزىل وتاۋ» دەپ اتالاتىن جاستاردىڭ قوعامدىق-ساياسي ۇيىمدارى قۇرىلىپ، بەلسەندى تۇردە جۇمىس جاساي باستادى.

1921 جىلدىڭ 16 مامىرىندا سماعۇل سادۋاقاسوۆ كەزەكتى ىسساپارمەن سەمەي گۋبەرنيالىق پارتيا كونفەرەنتسياسىنا [11]  قاتىسۋعا كەلەدى. مۇندا ول جەرگىلىكتى جەردە قالىپتاسقان ۇلتتىق كادرلاردى دايىنداۋ جانە ولاردى مۇمكىندىگىنشە كوبىرەك پارتيا-كەڭەس جۇمىستارىنا تارتۋ، ۇلتتىق-تەرريتوريالىق شەكتەردى ايقىنداپ بەلگىلەۋ جونىندەگى كومميسيالار جۇمىسىن ۇيلەستىرىپ جۇرگىزۋ ءتارىزدى ت.س.س. اسا كۇردەلى ماسەلەلەرگە قاتىستى ساياسي جاعدايدى كورىپ، ەڭ الدىمەن قولىندا توتەنشە وكىلەتتىگى بار سەمەي گۋبەرنيالىق رەۆكومىن قۇرۋ كەرەك دەپ شەشەدى.

اقىر سوڭىندا، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، 1921 جىلدىڭ 27 مامىرىندا قازپارتبيۋرو جانە قازاكسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى پرەزيديۋمدارىنىڭ بىرلەسكەن ءماجىلىسىنىڭ قاۋلىسىمەن سەمەي گۋبرەۆكومى قۇرىلىپ، ونىڭ قۇرامىندا توراعا سماعۇل سادۋاقاسوۆ جانە مۇشەلەرى لەۆيتين، پولوزوۆ، نۇرماقوۆ، اۋەزوۆ، گلينسكي، بولشاكوۆ قىزمەتكە كىرىسەدى. ءبىر ەسكەرەتىن جاي، سەمەي گۋبرەۆكومىنىڭ قۇرامى سماعۇل سادۋاقاسوۆ ۇسىنعان جەدەلحاتتاعى العاشقى نۇسقادا ەمەس، باسقاشا قۇرامدا وزگەرتىلىپ بەكىتىلدى.

وكىنىشكە قاراي، وسى سماعۇل سادۋاقاسوۆ باسقارعان سەمەي گۋبرەۆكومىنىڭ قىزمەتى تۋرالى رەسمي قۇجاتتاردى نە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى مۇراعاتى، نە شىعىس قازاقستان وبلىسى مۇراعاتتارى قورلارىنان ىزدەستىرىپ تاپپادىق.

2013 جىلى سەمەي قالاسىنداعى قازىرگى زامان تاريحىنىڭ قۇجاتتاما ورتالىعى (ورىسشا اتاۋى ۆكو تسدني) شىعارعان «گراجدانسكايا ۆوينا ۆ ۆوستوچنوم كازاحستانە، 1917-1922 گ.گ. سبورنيك دوكۋمەنتوۆ» دەپ اتالاتىن كىتاپتا تەك قانا سەمگۋبرەۆكومىنىڭ توراعاسى سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ قىزمەتىنە قاتىستى «يز پروتوكولا زاسەدانيا گۋبرەۆكوما – وب يزداني ۆوززۆانيا ك جەلايۋششيم ۆەرنۋتسيا نا رودينۋ كيرگيزام وت 12 يۋليا 1921 گ.»، «يز پروتوكولا زاسەدانيا كيروبكوما ركپ(ب) و نەپراۆيلنىح دەيستۆياح ۋپولنوموچەننوگو كتسيكا س. سادۆوكاسوۆا وت 9 اۆگۋستا 1921 گ.» جانە «يز پروتوكولا زاسەدانيا 2-ي سەميپالاتينسكوي گۋبپارتكونفەرەنتسي – و ناتسيونالنوم ۆوپروسە وت 21 يۋنيا 1921 گ.» دەپ اتالاتىن، نەبارى ءۇش-اق قۇجات بار بولىپ شىقتى.

سونىڭ ىشىندە «يز پروتوكولا زاسەدانيا گۋبرەۆكوما – وب يزداني ۆوززۆانيا ك جەلايۋششيم ۆەرنۋتسيا نا رودينۋ كيرگيزام، وت 12 يۋليا 1921 گودا» [12] دەپ اتالاتىن قۇجات قانا تىكەلەي سەمگۋبرەۆكومىنىڭ قىزمەتى تۋرالى ءبىراز ماعۇلماتتار بەرەدى. بۇل قۇجاتتىڭ ءماتىنى تومەندەگىدەي:

«يز پروتوكولا زاسەدانيا گۋبرەۆكوما – وب يزداني ۆوززۆانيا ك جەلايۋششيم ۆەرنۋتسيا نا رودينۋ كيرگيزام

12 يۋليا 1921 گ.

پريسۋتستۆۋيۋت:

تت. سادۆوكاسوۆ، بولشاكوۆ، ليتۆينوۆ، پولوزوۆ، نۋرماكوۆ، وۆچارەنكو، سينيتسىن، ناچگار.

پرەدسەداتەل – سادۆوكاسوۆ.

سەكرەتار – ستاۆروۆسكايا.

5. سلۋشالي: سووبششەنيە زايسانا و توم، چتو پەرەكوچەۆاۆشيە زا گرانيتسۋ كيرگيزى، ۆىراجايۋت جەلانيە ۆوزۆراتيتسيا وبراتنو.

پوستانوۆيلي: يزدات ۆوززۆانيە وت يمەني گۋبرەۆكوما ك جەلايۋششيم ۆەرنۋتسيا نا رودينۋ كيرگيزام، گارانتيروۆات يح ليچنۋيۋ ي يمۋششەستۆەننۋيۋ نەپريكوسنوۆەننوست، ا تاكجە يزدات سووتۆەتستۆۋيۋششي پريكاز ۋچرەجدەنيا پو پوريادكە پريەما ي ۋسترويستۆا ۆوزۆراتيۆششيحسيا.

پرەدگۋبرەۆكوما  سادۆوكاسوۆ

چلەنى  بولشاكوۆ، لەۆيتين،

پولوزوۆ، نۋرماكوۆ

سەكرەتار  ستاۆروۆسكايا».

مۇنىڭ ءوزى كەڭەس وكىمەتى كەزىندە «سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىنە قاتىستى پارتيا-كەڭەستىك قۇجاتتار ماقساتتى تۇردە جويىلىپ وتىرمادى ما؟» دەگەن ويعا جەتەلەيدى. سونىمەن قاتار، ول – سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ومىرىندە ورىن العان «اقتاڭداقتاردىڭ» قۇپياسىن تولىقتاي اشۋ كەرەكتىگىن، جالپى ونىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىن عىلىمي تۇرعىدا تىڭعىلىقتى زەرتتەۋدىڭ قاجەتتىگىن مەڭزەيدى.

ساياسي ايىپتاۋلار جانە وعان قارسىلىق

         سماعۇل سادۋاقاسوۆقا قارسى باعىتتالعان ۇيىمداسقان توپتىڭ شابۋىلى ەشبىر تولاستامادى. 1921 جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ ورتاسىندا ورىنبوردان ارنايى پارتيالىق تاپسىرمامەن سەمەي گۋبەرنياسىن اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق باسقارۋعا الۋعا دايىندىق  جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋعا كەلگەن ول كوپۇزاماي ەرىكسىز كەرى قايتۋعا ءماجبۇر بولادى. بۇعان نەگىزىنەن ونى كەيبىر جەرگىلىكتى پارتيا-كەڭەس ورگاندارىنىڭ «ۇلتشىل جانە ۇلت ارازدىعىن تۋدىردى» دەگەن نەگىزسىز ايىپتاۋلارى جانە الدەكىمدەردىڭ ۇدايى جوعارىداعى پارتيا-كەڭەس ورگاندارىنا ارىزدار جازىپ، جۇمىسىنا كەدەرگىلەر كەلتىرۋى سەبەپ بولدى.

سونداي ايىپتاۋ قۇجاتىنىڭ ءبىرىن تومەندە وقىرماندار نازارىنا ۇسىنامىز. وندا:

«يز پروتوكولا زاسەدانيا كيروبكوما ركپ(ب) و نەپراۆيلنىح دەيستۆياح ۋپولنوموچەننوگو كتسيكا س. سادۆوكاسوۆا

گ. ورەنبۋرگ                                                                             9 اۆگۋستا 1921 گ.

پريسۋتستۆوۆالي: چلەنى وبكوما تت. كوستەلوۆسكايا، سترۋپپە، مۋرزاگاليەۆ، پەتروۆ، پرەدگلاۆپوليتپروسۆەتا ت. كەنجين، سەكرەتار كتسيكا ت. دوسوۆ، زاۆەدىۆايۋششي اگيتوتدەلوم ت. شلەيفەر، زاۆەدىۆايۋششي كيرگوسيزداتوم ت. سپەرانسكي، چلەنى پرەزيديۋما سەميپالاتينسكوگو گۋبكوما ركپ ت. فوفانوۆ.

سلۋشالي: دوكلاد چلەنا پرەزيديۋما سەميپالاتينسكوگو ركپ ت. فوفانوۆا و نەپراۆيلنىح دەيستۆياح ۋپولنوموچەننوگو كتسيكا ت. سادۆوكاسوۆا، ۆىرازيۆشيحسيا ۆ

1. روسپۋسكە بەز ۆسياكوگو وسنوۆانيا گۋبيسپولكوما ي ۋيسپولكوما;
2. بەزدەياتەلنوستي كاك ۆ وبلاستي سوۆەتسكوي، تاك ي پارترابوتى، سلەدستۆيەم چەگو ياۆيليس رازوبششەننوست ۆ رابوتاح وتدەلوۆ ي وتسۋتستۆيە كونتاكتا مەجدۋ گۋبكوموم ي گۋبيسپولكوموم;
3. ۆ پوليتيكە ناتراۆليۆانيا كيرناسەلەنيا نا رۋسسكيح كوممۋنيستوۆ، كوتورىح ت. سادۆوكاسوۆ ۆىستاۆليال، كاك ۆينوۆنيكوۆ تياجەلوگو پولوجەنيا كيرناسەلەنيا;
4. ۆ ناتسيوناليستيچەسكوي پوليتيكە، ۆىرازيۆشەيسيا ۆ وپراۆداني ۆسەح دەيستۆي كيرگيز ي وبۆينەني رۋسسكيح رابوتنيكوۆ سوۆۋچرەجدەني;
5. ۆ پوسىلكە لوجنوي ينفورماتسي ۆ كتسيك س تسەليۋ پوستاۆيت كتسيك پەرەد زامەنوي گۋبرەۆكوموم گۋبيسپولكوما كاك سۆەرشيۆشيمسيا فاكتوم.

ۆ زاكليۋچەنيە ت. فوفانوۆ دوكلادىۆاەت منەنيە گۋبكوما پو وتنوشەنيۋ ك ت. سادۆوكاسوۆۋ، پو كوتورومۋ ون دولجەن بىت يسكليۋچەن يز پارتي، پرەدان سۋدۋ زا دولجنوستنوە پرەستۋپلەنيە.

پوستانوۆيلي: وبسۋجدەنيە ۆوپروسا وتلوجيت دو پريەزدا سادۆوكاسوۆا ي دو بولشوگو سوستاۆا پرەزيديۋما.

سەكرەتار وبكوما م. كوستەلوۆسكايا

ۋپراۆدەلامي كيروبكوما ركپ(ب) (پودپيس نەرازبورچيۆا) [13]».

تۋراسىن ايتساق، سەمەي گۋبكومىنىڭ جاي عانا قاتارداعى قىزمەتكەرى ەمەس، ۇلكەن ءبىر بەلدى پرەزيديۋم مۇشەسى فوفانوۆ دەگەن كىم ەدى؟

شىن مانىندە، ول «كۇماندى تۇلعا» بولاتىن. ونى تومەندە سەمەي گۋبەرنيالىق پارتيا كوميتەتىنە پارتيا مۇشەسى فوفانوۆتى ورەسكەل مىنەز-قىلىعى ءۇشىن ايىپتاعان وسكەمەن پارتيا ۇيىمى مۇشەلەرىنىڭ ارىزىنان بىلەمىز. بۇل پارتيالىق قۇجاتتا:

«دوكلادنايا زاپيسكا چلەنوۆ ۋستكامەنوگورسكوي ورگانيزاتسي ركپ(ب) سميرنوۆا ي يامپولسكوگو ۆ سەميپالاتينسكي گۋبەرنسكي كوميتەت ركپ(ب) – وب انتيپارتينينوي ليني پوۆەدەنيا چلەنا پارتي فوفانوۆا وت 14 اپرەليا 1921 گودا

س يانۆاريا مەسياتسا سەگو 1921 گودا ۆ ۋستكامەنوگورسكە ناچاليس نەكوتورىە ياۆلەنيا، پوزوريششە سوۆەتسكۋيۋ ۆلاست، كاك-تو: ۆەچەرا س وبيلنىم ۋگوششەنيەم، تانتسامي، مۋزىكوي ۆ موبوتدەلە، ۋپرودكومە، ۋزەكونوتە ي درۋگيە ياۆلەنيا.

ماسسا ۆسەۆوزموجنىح زاياۆلەني پروتەستوۆ پوداۆالاس ۆ ۋكوم ي پوليتبيۋرو، نو ني مالەيشەگو ۆيديموگو دەيستۆيا ك پرەكراششەنيۋ ەتيح ياۆلەني نە بىلو.

نا سوبراني ركپ(ب) 21 مارتا ۆسە ەتي پروتەستى ۆىليليس ۆ وسترۋيۋ فورمۋ ي، نەسموتريا نا تو، چتو زاپرەششالي گوۆاريت وب ەتوم، نازىۆايا دەموگوگيەي، پوسلە دوكلادا توۆ. زادورينا و ۆپەچەتلەنياح، ۆىنەسەننىح يم پري پوەزدكە پو ۋەزدۋ، سوبرانيە ەدينوگلاسنو پروسيلو نا پەرۆوم بۋدۋششەم وبششەم سوبراني سدەلات دوكلاد و مەراح، پرينياتىح ك پەرەسەچەنيۋ پوزورنىح ياۆلەني.

نا سوبراني 28 مارتا ۆىياسنيلوس، چتو ۋسترويستۆو ۆەچەرينوك س وبيلنىم ۋگوششەنيەم، تانتسامي، ۆزياتنيچەستۆو ي پيانستۆو، چرەزمەرنوە ۋۆەليچەنيە وتۆەتستۆەننىح پايكوۆ دەيستۆيتەلنو يمەلي مەستو ي وستاليس بەزناكازاننىمي، پريچەم، پو ۆوپروسۋ و پيانستۆە يزۆەستنوگو كونتررەۆوليۋتسيونەرا زىكوۆا، توۆ. فوفانوۆ، كريچا ي توپايا نوگامي، ەنەرگيچنو زاششيششال زىكوۆا، نازىۆايا ەگو توۆاريششەم.

نا سوبراني 4 اپرەليا نا پوۆەستكە دنيا:

1) دوكلاد پو تەكۋششەمۋ مومەنتۋ;

2) وب يسكليۋچەني يز پارتي ت. بلاگوۆەششەنسكوگو;

3) توجە توۆ. گۋتوۆا، يزۆەستنىح ۆسەم چەستنىح كوممۋنيستوۆ.

پوسلە دوكلادا و پريچيناح يسكليۋچەنيا توۆ. بلاگوۆەششەنسكوگو بولشينستۆو وراتوروۆ ناحوديات سليشكوم جەستوكوي مەروي ناكازانيا ت. بلاگوۆەششەنسكوگو ۆ سراۆنەني س ۆينوۆنوستيۋ درۋگيح، ۆىسكازاليس پروتيۆ يسكليۋچەنيا ي گولوسوۆانيە پوتۆەرديلو ەتو، پوسلە چەگو فوفانوۆ، توپايا نوگامي، گروزيا كۋلاكوم، س گروزنىمي وكريكامي، وبوزۆال سوبرانيە نە كوممۋنيستامي، ا ەسسەروۆششينوي، ۆ زاكليۋچەنيە سوبستۆەننوي ۆلاستيۋ وبياۆيل:

1) سوبرانيە زاكرىتىم;

2) پارتيۋ راسپۋششەننوي;

3) ۆسەح چلەنوۆ – بەسپارتينىمي.

ۆسە ەتو نا سوبرانيە پرويزۆەلو وچەن سيلنوە، ۋدرۋچايۋششەە ۆپەچاتلەنيە. پوسلە چەگو ت. گۋتوۆ، دليا سكورەيشەگو ۆوسستانوۆلەنيا ورگانيزاتسي، پرەدلوجيل سەيچاس جە يزبرات ترويكۋ. توۆ. لاكوموۆ (زامەستيتەل ناچالنيكا وسوبوگو وتريادا) پرەدلوجيل ۆسەم بەز يسكليۋچەنيا ياۆيتسيا زاۆترا نا ۆسەوبۋچ، نو پو راسپورياجەنيۋ توۆ. فوفانوۆا، ەلەكتريچەستۆو بىلو پوتۋشەنو، ۆسەم پرەدلوجەنو نەمەدلەننو پوكينۋت زال.

ۆسە رازوشليس پو دومام، ي سەيچاس جە، نا كۆارتيراح، پرويزۆەدەنى بىلي ارەستى توۆ. سميرنوۆا، گۋتوۆا، يامپولسكوگو.

پو چاستنىم سۆەدەنيام، پرەدپولوگالسيا ارەست بولشوگو كوليچەستۆا، نو پوچەمۋ-تو نە سوستويالسيا. سوبراننىي نا درۋگوي دەن وترياد، بىل رازوگنان توۆ. فوفانوۆىم. سوبرانيا ياچەەك تاكجە رازگونياليس. نام بىلو پرەدياۆلەنو وبۆينەنيە ۆ كونتررەۆوليۋتسيوننوي اگيتاتسي، نا چتو مى وتۆەتيلي تولكو، چتو ەتو لوج.

پودپيسي: سميرنوۆ، يامپولسكي» [14]، - دەپ جازىلعان.

ەندى قاراڭىز، وسى وزىنشە «ادال ءارى تازا كوممۋنيست» فوفانوۆ سول ۋاقىتتاعى ەڭ جوعارعى ولكەلىك پارتيالىق باسقارۋ ورگانى – كيروبكومنىڭ پرەزيديۋمى ماجىلىسىندە قازاكسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ وكىلەتتى وكىلى ءارى بۇكىلوداقتىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ۇستىنەن «ۇلتشىل جانە ۇلت ارازدىقتى تۋدىردى»، «پارتيا اتىنا كىر كەلتىردى»، «قىزمەت بابىن اسىرا پايدالاندى»، «پارتيا ورگاندارىنىڭ بەدەلىن ءتۇسىردى»،  «ءىسى سوتقا بەرىلسىن» «پارتيادان شىعارۋ كەرەك» دەگەن اۋىر ايىپتاۋلار مەن ۇكىمدەر ايتىپ، بايانداما جاسادى.

الايدا، ونىڭ سماعۇل سادۋاقاسوۆقا وسىنشاما كىنا ارتاتىنداي مورالدىق-ەتيكالىق تۇرعىدا ەشقانداي دا قۇقى جوق ەدى. سەمەي گۋبكومى پرەزيديۋمىنىڭ مۇشەسى فوفانوۆتىڭ مۇنداي پارتياعا جات، كەراعار قىلىقتارى تۋرالى كازپارتبيۋرو مۇشەلەرى ەستىمەدى ەمەس، ەستىدى. بىراق،  «قارعانىڭ كوزىن قارعا شۇقىمايدى» دەگەننىڭ كەبى بولدى.

1921 جىلدىڭ 4 قىركۇيەگىندە ورىنبوردا ەكىنشى بۇكىلقازاق كەڭەستەرى سەزىنە قاتىسۋشى قازاق كوممۋنيستەرى دەلەگاتتارىنىڭ كەڭەسى بولىپ ءوتتى. وعان سەمەي، اقمولا، ورال، قوستاناي، تورعاي، ىرعىز، اقتوبە وڭىرىنەن جانە بوكەي گۋبەرنياسىنان، جالپى سانى 51 دەلەگات كەلىپ قاتىستى.

سەزدە قازاق كوممۋنيستەرى دەلەگاتتارىنىڭ كەڭەسى جۇمىسىن مۇحتار اۋەزوۆ باسقارىپ، جۇرگىزىپ وتىردى. ورايى كەلگەندە ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل كەزدە مۇحتار ومارحانۇلى سەمەي گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقاراتىن. اتالمىش كەڭەستە نەگىزىنەن ەكى ماسەلە قارالدى. ونىڭ ءبىرىنشىسى قازاقتاردىڭ كەڭەس وكىمەتى ورگاندارىمەن قارىم-قاتىناسىن قالىپتاستىرۋ جۇمىستارىن كۇشەيتۋ تۋرالى بولسا، ەكىنشى ماسەلە بويىنشا سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ءوتىنىشى قارالىپ، تىڭدالدى.

ەكىنشى بۇكىلقازاق كەڭەستەرى سەزى دەلەگاتتارىنىڭ جيىنى سوڭىندا سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ءوتىنىشى تۋرالى تومەندەگىدەي مازۇندا ارنايى قاۋلى قابىلداندى. وندا:

«پوستانوۆلەنيە

سوۆەششانيە زاسلۋشاۆ كراتكوە زاياۆلەنيە ت. سادۆاكاسوۆا ناحوديت، چتو ەگو دەيستۆيا ۆ سەميپالاتينسكوي گۋبەرني ۆىرازيۆشيەسيا ۆ روسپۋسكە گۋبيسپولكوما ي نازناچەني گۋبرەۆكوما پري رازگۋلياۆشەم كولونيزاتورستۆە سچيتات سوۆەرشەننو پراۆيلنىمي. دالنەيشۋيۋ پوليتيكۋ ت. سادۆاكاسوۆا ۆ سەميپالاتينسكوي گۋبەرني، ۆىرازيۆشۋيۋسيا ۆ پريۆلەچەني ك رابوتە تۋزەمنىح رابوتنيكوۆ ي وتسترانەني كولونيزاتوروۆ، سچيتات تاكجە پراۆيلنوي، ا پوتومۋ پروسيت وبكوم ي كونتركوميسسي پەرەسموترەت ۆوپروس و رەابيليتاتسي ت. سادۆاكاسوۆا ۆو ۆرەميا سەزدا، كونترولنوي كوميسسي پەرەسموترەت رانەە پرينياتوە و توۆ. سادۆاكاسوۆە رەشەنيا. تاكجە پروسيت وبكوم ۆ كونترولنۋيۋ كوميسسيۋ پولۋچيت نەوبحوديمىە سۆەدەنيا و دەياتەلنوستي ت. سادۆاكاسوۆا وت دەلەگاتسي سەميپالاتينسكوي ي اكمولينسكوي گۋبەرني.

پرەدسەداتەل – پودپيس

سەكرەتار – پودپيس» [15]، - دەپ ايتىلادى.

وكىنىشكە وراي، فوفانوۆ سەكىلدى جەرگىلىكتى ۇلت زيالىلارىنا تەرىس كوزقاراستاعى پارتيا مۇشەلەرى قازاق ولكەسىنىڭ جوعارى پارتيا-كەڭەستىك باسقارۋ ورگاندارىندا از بولمادى. سونىڭ ءبىرى – سيبرەۆكوم ارنايى سەمەي گۋبەرنيالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ قازاق-تاتار ءبولىمىن باسقارۋعا جىبەرگەن سامات شارافۋتدينوۆ دەگەن ازامات بولدى.

ول تۋرالى جوعارىدا اتالعان ە. سىدىقوۆ پەن م. مالىشەۆانىڭ «سيبير ي كازاحستان» كىتابىندا: «زاسلۋجيۆاەت ۆنيمانيا وتسەنكا پولوجەنيا ۆ سەميپالاتينسكوم گۋبرەۆكومە ۆ ناچالە 1920 گ. پوەحاۆشەگو «نالاجيۆات رابوتۋ» زاۆەدۋيۋششەگو تاتارو-كيرگيزسكيم وتدەلوم سيبرەۆكوما ساماتا شارافۋتدينوۆا: «يا پريبىل ۆ سەميپالاتينسك 28 يانۆاريا س.گ. دو موەگو پريبىتيا پري وتدەلە ۋپراۆلەنيا گۋبرەۆكوما بىلا ۋجە ورگانيزوۆانا سەكتسيا تيۋركسكيح نارودوۆ. ۆو گلاۆە سەكتسي ستويت نەكتو اۋەزوۆ مۋحتار. چلەنامي گۋبرەۆكوما يز كيرگيز بىلي وت ينتەلليگەنتسي ەرمەكوۆ اليمحان ي وت رابوچيح تۋلەنەۆ. تاك كاك ەتي تري ليتسا ياۆليايۋتسيا گلاۆنىمي ۆوراتيلامي وت كيرگيز، تو يا سچيتايۋ نەوبحوديمىم سكازات نەسكولكو سلوۆ پرو نيح: ەرمەكوۆ پوسلە زنامەنيتوگو بۋكەيحانوۆا ياۆلياەتسيا ودنيم يز ۆلياتەلنەيشيح پرەدۆوديتەلەي پارتي الاش-وردا، پارتي دەيستۆيتەلنو بوروۆشەيسيا س ورۋجيەم ۆ رۋكاح پروتيۆ سوۆەتسكوي ۆلاستي. اۋەزوۆ (سەميناريست پوسلەدنەگو كلاسسا), ۆسەتسەلو پرەداننىي ەرمەكوۆۋ، - يۋنىي كوممۋنيست. ۆمەستە س تەم، ناحودياس تسەليكوم پود ۆليانيەم ەرمەكوۆا، دەيستۆۋەت ۆو ۆسەم پو ەگو ۋكازانيۋ. وب ەتوم سۆيدەتەلستۆۋيۋت ۆسە ەگو دەلا. تۋلەنەۆ يز رابوچيح، ۋمەيۋششي تولكو ليش نەمنوگو چيتات ي پيسات، نو نيسكولكو نە سپوسوبنىي پو سۆوەمۋ حاراكتەرۋ ي وبششەمۋ رازۆيتيۋ ك اكتيۆنوي رابوتە. پوسلە موەگو پريەزدا سەكتسيا تيۋركسكيح نارودوۆ پري وتدەلە ۋپراۆلەنيا گۋبرەۆكوما بىلا پرەوبرازوۆانا ۆ پودوتدەل، راسشيرەن كرۋگ ەگو دەياتەلنوستي ي ۋۆەليچەن شتات». وبۆينيۆ كازاحسكيح رابوتنيكوۆ ۆ ناتسيوناليزمە، يدەنتيچنوم ناتسيوناليزمۋ سلۋجاششيح ۋ كولچاكا ەگو سوپلەمەننيكوۆ-تاتار ب. احتياموۆا ي در.، س. شارافۋتدينوۆ پرەدستاۆيل سيبرەۆكومۋ ۆىۆود: «نۋجنو بىت وستوروجنىم ۆ نازناچەنياح چلەنوۆ رەۆكوموۆ يز ناتسيوناليستيچەسكي ناستروەننىح ينتەلليگەنتوۆ-مۋسۋلمان، وسوبەننو كيرگيز. ليچنوستي كاك ەرمەكوۆ (چلەن سەميپالاتينسكوگو گۋبرەۆكوما) ي بارلىباەۆا (چلەن پاۆلودارسكوگو ۋرەۆكوما) تورموزيات ي منوگو مەشايۋت ۆەستي رەۆوليۋتسيوننۋيۋ رابوتۋ سرەدي كيرگيز ي ۆووبششە مۋسۋلمانسكوگو ناسەلەنيا سيبيري» [16]، - دەپ جازادى.

1921 جىلدىڭ 23-28 جەلتوقسان كۇندەرى ارالىعىندا ماسكەۋدە وتكەن IX بۇكىلرەسەيلىك كەڭەستەر سەزىندە سماعۇل سادۋاقاسوۆ «و پولوجەني دەل نا مەستاح ۆ كيررەسپۋبليكە» دەپ اتالاتىن اتى شۋلى بايانداماسىن جاسادى. مۇندا ول ۆ.ي. لەنين قاتىسقان بۇكىلرەسەيلىك كەڭەستەر سەزىنىڭ دەلەگاتتارى الدىندا جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋدىڭ العاشقى كەزەڭىندە ءسىبىر رەۆكومى تاراپىنان كورسەتىلىپ وتىرعان ساياسي-ەكونوميكالىق قىسىمشىلىقتار تۋرالى ايتىپ، جوعارى پارتيا-كەڭەس ورگاندارىنداعى كەيبىر شەنەۋنىكتەردىڭ ورەسكەل ارەكەتتەرىن وتكىر سىنعا الدى. ول ءوز بايانداماسىندا ءسىبىر رەۆكومىنىڭ جىمىسقى ساياساتىن وسىلايشا اشكەرە ەتىپ، اياۋسىز سوققى بەردى.

1922 جىلدىڭ اقپان ايىندا سماعۇل سادۋاقاسوۆقا تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى جانىنداعى قازاكسر-نىڭ وكىلەتتى وكىلى بولىپ تاعايىندالۋىنا بايلانىستى ۋاقىتشا ورىنبوردان كەتۋىنە تۋرا كەلدى.

بۇل ءوزى كەڭەستەر وداعىندا ەركىن ويلى ازاماتتاردى جاپپاي قۋدالاۋدىڭ جاڭا ساياسي قۇرالى – وگپۋ-ءدىڭ قۇرىلىپ، بەلسەندى تۇردە قولدانىلا باستاعان ۋاقىت بولاتىن-دى.

كوپ ۇزاماي-اق ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن قازاق ولكەسىندە دە كەلىپ جەتىپ، ءوزىنىڭ شىنايى سۇرقيا ءجۇزىن كورسەتتى. 1922 جىلدىڭ 23 قىركۇيەگىندە ورىنبورداعى قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارى پارتيالىق بيلىگىنە جەرگىلىكتى گپۋ ورگاندارىنان «و گرۋپپوۆوي ي پەرسونالنوي حاراكتەريستيكە، سۋششنوستي ي دەياتەلنوستي الاش-وردى ي ناتسيوناليستوۆ كيرگيز، ا تاكجە ي ۆووبششە كيررابوتنيكوۆ» [17] - دەگەن قۇپيا اقپار كەلىپ تۇسەدى.

مۇندا نەگىزىنەن قازاقستاندا «پارتيا اتىن جامىلىپ» استىرتىن ارەكەت ەتەتىن بۇرىنعى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى ءاليحان بوكەيحان مەن اسپانديار كەنجين، سونىمەن قاتار كەڭەس وكىمەتىن جاقتاۋشى سەيىتقالي مەندەشتىڭ توپتارى بارى جانە بۇل توپتاعىلاردىڭ ارقايسىسىنا جەكە-جەكە مىنەزدەمە بەرىلىپ، ولاردىڭ ۇستانعان ساياساتى، كوزقاراسى ت.س.س. جايلار جان-جاقتى جازىلىپ كورسەتىلەدى.

مىنە، وسى جەرگىلىكتى گپۋ ورگاندارىنىڭ بايانداۋىندا اسپانديار كەنجين توبىنىڭ قۇرامىنا ەنگىزىلگەن سماعۇل سادۋاقاسوۆ تۋرالى «سادۆوكاسوۆ [سماگۋل]. يزۆەستەن سۆويم سەميپالاتينسكيم پودلوگوم ي اكمولينسكيم دەفەكتوم، ۋمىشلەننو سوزداننىم، دابى رازجەچ ناتسيونالنۋيۋ ۆراجدۋ مەجدۋ كيرگيزسكيمي ي رۋسسكيمي كوممۋنيستامي. اكتيۆنىي دەياتەل الاش-وردى، ۋچەنيك بۋكەيحانوۆا»،  - دەيتىن اۋىر ساياسي ايىپتار تاعىلعان.

ول ۋاقىتتا «ۇلتشىل جانە ۇلت ارازدىعىن تۋدىردى» دەپ ايىپتالعان ادامدار نەگىزىنەن رسفسر قىلىمىستىق كودەكسىنىڭ 58-ءشى بابىنىڭ ارنايى تارماقتارى بويىنشا بەس جىلدان ون جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرىلاتىن نەمەسە ءولىم جازاسىنا كەسىلەتىن بولعان.

اقيقاتتى جالعان دەگەن كەڭەستىك زامانداعى جيىرماسىنشى جىلداردىڭ سوڭى، وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىندا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ العاشقى توبى، اتاپ ايتقاندا، كۇنى كەشە سماعۇل سادۋاقاسوۆپەن بىرگە سىيلاس دوس، قىزمەتتەس بولعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، حالەل عابباسوۆ، دىنمۇحامەت ادىلەۆ جانە ت.ب. «بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلدار» دەپ ايىپتالىپ، «حالىق جاۋلارى» رەتىندە اتىلا باستادى. بۇل جولى، پەرىشتەسى قاقتى ما، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر جاسى ەندى عانا جيىرمادان اسقان سماعۇل سادۋاقاسوۆ تۋرا كەلگەن اجالدان امان قالعان بولاتىن. الايدا، ونىڭ ءومىربايانىنا وسى «سەميپالاتينسكي پودلوگ ي اكمولينسكي دەفەكت» دەگەن ەكى بىردەي اۋىر ايىپتاۋ «قارا تاڭبا» بولىپ  جازىلىپ قالعان ەدى.

ايتپاقشى، سول 1922 جىلدىڭ كۇزىندە الاش قوزعالىسىنىڭ باسشىلارى ءاليحان بوكەيحان، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ جانە تۇراعۇل ابايۇلى تۇتقىنعا الىنىپ، سەمەي تۇرمەسىنە قامالادى. مىسالى، قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى كوروستىلەۆ 1922 جىلدىڭ 9 جەلتوقسانىندا ستالينگە جىبەرگەن قۇپيا جەدەلحاتىندا تۇتقىنعا الىنعان ءاليحان بوكەيحان مەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ  ورىنبورعا جەتكىزىلگەنى، سونداي-اق جاقىپ اقباەۆتىڭ سەمەي تۇرمەسىندە ەكەنى تۋرالى [18] حابارلايدى.  ال ەندى جەرگىلىكتى گپۋ ورگانىنىڭ مالىمەتىندە الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 7 جەلتوقساندا ماسكەۋ قالاسىنا – ستالينگە جىبەرىلگەنى [19] جايىندا جازىلادى.

سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىنداعى قىزمەتى تۋرالى وسى ماسەلەنى زەرتتەۋ بارىسىندا ونىڭ اقمولا گۋبەرنياسى بويىنشا اتقارعان جۇمىستارى جايىندا، ياعني «اكمولينسكي دەفەكت» دەگەن ايىپتاۋعا قاتىستى مۇراعات قۇجاتتارىن ىزدەستىرىپ تاپپادىق.

بالكىم، بۇل مۇراعات قۇجاتتارى 1920-1921 جىلدارى ءسىبىر رەۆكومى سولتۇستىكتەگى قازاق جەرلەرى ەسەبىنەن جاڭادان ومبى گۋبەرنياسىنىڭ قۇرۋىنا بايلانىستى سوندا قالمادى ما ەكەن؟..

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1. اليمحان ەرمەكوۆ. ۆسترەچا س ۆ.ي. لەنينىم ۆ 1920 گ. دۆيجەنيە الاش. اپرەل 1920-1928 گگ. ت. 3. كن. 1. – الماتى: «ەل-شەجىرە»، 2007. ستر. 150-155.
2. سىدىكوۆ ە.، مالىشەۆا م.پ. «سيبير ي كازاحستان» (ناتسيونالنو-تەرريتوريالنوە رازمەجەۆانيە سيبيري ي كازاحستانا. 1919-1922 گگ.). – سەمەي، 2010. ستر. 184.
3. سوندا، 196-بەت.
4. سوندا، 195-بەت.
5. وچەرەدنىە زاداچي پارتي ۆ ناتسيونالنوم ۆوپروسە (دوكلادچيك ي.ۆ. ستالين; سودوكلادچيك گ.ي. سافاروۆ). پروتوكولى X سەزدا ركپ(ب). – موسكۆا: «پارتينوە يزداتەلستۆو»، 1933. ستر.-197.
6. پيسمو ا. بايتۋرسىنوۆا ۆ.ي. لەنينۋ و پرەودولەني نەدوۆەريا سوۆەتسكوي ۆلاستي ك كازاحسكوي ينتەلليگەنتسي. دۆيجەنيە الاش. اپرەل 1920-1928 گگ. ت. 3. كن. 1. – الماتى: «ەل-شەجىرە»، 2007. ستر. 59-60.
7. سوندا، 63-بەت.
8. روبەرت كونكۆەست. بولشوي تەررور. كنيگا 1. – موسكۆا: يزداتەلستۆو: «راكستنيەكس»، 1991. ستر.-1.
9. يز پروتوكولا №25ا وبەدينەننوگو زاسەدانيا پرەزيديۋما كازپارتبيۋرو ي پرەزيديۋما كازتسيكا. ارحيۆ پرەزيدەنتا رەسپۋبليكي كازاحستان. ف.140. وپ.1. د.83. ل.33. مۋكانوۆا گ.ك. پۋبليتسيستيكا سماگۋلا سادۆوكاسوۆا. – الماتى، 2013.
10. يز وتچەتا سەميپالاتينسكوگو گۋبكوما ركپ(ب) – و رابوتە سەكتسي گۋبكوما، وت 15 اپرەليا 1921 گودا. تسدني ۆكو. فوند-01, وپيس-01, دەلو-35, لل.-68-71.
11. يز پروتوكولا №33 زاسەدانيا كازپارتبيۋرو وت 16 مايا 1921 گودا. ارحيۆ پرەزيدەنتا رەسپۋبليكي كازاحستان. ف.40, وپ.1. د.81. ل.56. مۋكانوۆا گ.ك. پۋبليتسيستيكا سماگۋلا سادۆوكاسوۆا. – الماتى، 2013.
12. يز پروتوكولا زاسەدانيا گۋبرەۆكوما – وب يزداني ۆوززۆانيا ك جەلايۋششيم ۆەرنۋتسيا نا رودينۋ كيرگيزام، وت 12 يۋليا 1921 گودا. تسدني ۆكو. ف.01پ. وپ.-ل. د.43. ل.92.
13. يز پروتوكولا زاسەدانيا كيروبكوما ركپ(ب) و نەپراۆيلنىح دەيستۆياح ۋپولنوموچەننوگو كيرتسيكا س. سادۆوكاسوۆا وت 9 اۆگۋستا 1921 گ.، ورەنبۋرگ. ف.139. وپ.1. د.11. ل.23-23 وب. دۆيجەنيە الاش. اپرەل 1920-1928 گگ. ت. 3. كن. 1. – الماتى: «ەل-شەجىرە»، 2007. ستر. 97-98.
14. دوكلادنايا زاپيسكا چلەنوۆ ۋستكامەنوگورسكوي ورگانيزاتسي ركپ(ب) سميرنوۆا ي يامپولسكوگو ۆ سەميپالاتينسكي گۋبەرنسكي كوميتەت ركپ(ب) – وب انتيپارتينينوي ليني پوۆەدەنيا چلەنا پارتي فوفانوۆا وت 14 اپرەليا 1921 گودا. تسدني ۆكو. فوند-01-پ، وپيس-01, دەلو-76, ليست-2. گراجدانسكايا ۆوينا ۆ ۆوستوچنوم كازاحستانە، 1917-1922 گ.گ. // سبورنيك دوكۋمەنتوۆ. – «كگۋ تسدني ۆكو...»، 2013. ستر. 239.
15. پروتوكول سوۆەششانيا كوممۋنيستوۆ-كيرگيز دەلەگاتوۆ 2-گو ۆسەكيرگيزسكوگو سەزدا سوۆەتوۆ 4-گو سەنتيابريا 1921 گودا. دۆيجەنيە الاش: سبورنيك ماتەريالوۆ سۋدەبنىح پروتسەسسوۆ ناد الاشەۆتسامي. ۆ 3-ح توماح. 1 كن. – الماتى: وف «دەگدار»، 2016. ستر. 156-157.
16. سىدىكوۆ ە.، مالىشەۆا م.پ. «سيبير ي كازاحستان» (ناتسيونالنو-تەرريتوريالنوە رازمەجەۆانيە سيبيري ي كازاحستانا. 1919-1922 گگ.). – سەمەي، 2010. ستر. 114.
17. دوكلاد سوترۋدنيكوۆ گپۋ ۆ كيروبلكك ركپ(ب) «و گرۋپپوۆوي ي پەرسونالنوي حاراكتەريستيكە، سۋششنوستي ي دەياتەلنوستي الاش-وردى ي ناتسيوناليستوۆ كيرگيز، ا تاكجە ي ۆووبششە كيررابوتنيكوۆ». ارحيۆ پرەزيدەنتا رەسپۋبليكي كازاحستان. يستوريا كازاحستانا. دوكۋمەنتى ي ماتەريالى (1917-2012). – استانا: توو «شاڭىراق مەديا»، 2017. ف.718. وپ.1. د.114ا. ل.1-7.
18. ارحيۆ پرەزيدەنتا رك، ف.139. وپ.1. د.769ا. ل.3,4.
19. يز سۆودكي پپ گپۋ پو كاسسر ۆ ۆوستوكوتدەل گپۋ. و ۆسترەچە الاشوردىنتسەۆ. گ. ورەنبۋرگ. وت 12 دەكابريا 1922 گودا. سوۆەرشەننو سەكرەتنو. دۆيجەنيە الاش. اپرەل 1920-1928 گگ. ت. 3. كن. 1. – الماتى: «ەل-شەجىرە»، 2007. ستر. 125-126.

سامات جۇماتايۇلى،
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ 3-كۋرس دوكتورانتى

Facebook - парақшамызға жазылыңыз!

YouTube - арнамызға жазылыңыз!

Instagram - парақшамызға жазылыңыз!

VK - тобымызға жазылыңыз!

Telegram - арнамызға жазылыңыз!

OK - парақшамызға жазылыңыз!

Twitter - парақшамызға жазылыңыз!

LinkedIn - парақшамызға жазылыңыз!

Басқалармен бөлісе отырыңыз