استانادا ءوتىپ جاتقان 5-ءشى دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىندارىنا بايلانىستى كوشپەندى ءومىر قالىپتاستىرعان قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ ءبىرى توعىزقۇمالاققا كوز سالايىق. توعىزقۇمالاق ويىنى قازاقتىڭ كوشپەندى ءومىر كورىنىسى دەسەك ارتىق بولمايدى. كوزىمىزدى جەتكىزۋ ءۇشىن توعىزقۇمالاق ويىنىن قىسقاشا سارالاپ كورەلىك.
توعىزقۇمالاق ويىنى وسىدان 4-5 مىڭ جىلدار بۇرىن پايدا بولعان دەگەن دەرەكتەر بار، بىراق ادامزاتتىڭ كوشپەندى ءداۋىرىنىڭ ودان ارعى قويناۋىنان بولۋى دا مۇمكىن. وسىعان ۇقساس ويىن تۋىسقان كورشىمىز قىرعىز ەلى عانا ەمەس، ءتىپتى، افريكا حالىقتارىندا دا بار.
توعىزقۇمالاقتى «قويشىلار الگەبراسى» دەپ تە اتايدى. سەبەبى بۇل ويىندى العاشىندا ورىستە قويلارىن جۋساتىپ جىبەرگەن قويشىلار وينايتىن بولعان. جەردەن ۇيا-شۇڭقىرلار قازىلىپ، قۇمالاقپەن وينالعان.
ەندى توعىزقۇمالاق ويىنىن تالداي وتىرىپ، ونى قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرىمەن سالىستىرىپ كورەلىك.
قازىرگى ويىن تاقتاسى 2 قازان، 18 وتاۋ، 162 قۇمالاقتان تۇرادى. ويىن باسىندا ءار ويىنشىعا ءبىر قازان، توعىز وتاۋعا توعىز-توعىزدان سالىنعان 81 قۇمالاق تيەسىلى. العاشقى ءجۇرىس جاساعان ويىنشىنى باستاۋشى، ەكىنشى ءجۇرىس جاساعان ويىنشىنى قوستاۋشى دەپ اتايدى.
ءجۇرىس جاساۋ ءۇشىن ءوز جاعىمىزداعى وتاۋلاردىڭ بىرىنەن قۇمالاقتاردىڭ بىرەۋىن ورنىندا قالدىرىپ، قالعان سەگىزىن قولعا الىپ، سولدان وڭعا قاراي ءبىر-بىرلەپ تاراتامىز. تاراتۋ ساتىندە قۇمالاقتار ءوز وتاۋلارىمىزدان اسىپ كەتەتىن بولسا، قارسىلاستىڭ وتاۋىنا تاراتامىز.
ماقسات – ءوز قازانىنا مول قۇمالاق جيناۋ. ول ءۇشىن وتاۋلاردى بايىتۋ كەرەك. باي وتاۋدىڭ قارسى جاققا شىعۋ مۇمكىندىگى مول.
كورىپ وتىرعانىمىزداي، ويىن ەلەمەنتتەرى قازان، وتاۋ، قۇمالاق اتتارى قازاق تۇرمىسىنان الىنعان. ءتىپتى، ويىنشىلار دا قارسىلاستار ەمەس باستاۋشى-قوستاۋشى بولىپ تابىلادى.
ەندى توعىزقۇمالاقتىڭ وسىلاي اتالۋ جانە وتاۋلار مەن قۇمالاقتاردىڭ نەگە توعىز بولعان سىرىنا كەلەيىك.
«قۇمالاق» دەگەن ءسوز قويدىڭ قۇمالاعىنان باسقا ۇعىمداردى دا بىلدىرەدى. مىسالى، «قۇمالاق سالۋ»، نە بولماسا «قۇمالاق اشۋ» دەگەن سوزدەر بار. ال قۇمالاق سالاتىن ادامدى «قۇمالاقشى» دەپ اتايدى. بۇل سوزدەر قازاق اراسىندا كەڭىنەن تاراعان ادامنىڭ تاعدىرىنا ۇڭىلۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن ەجەلگى ءداستۇردى جانە سول ءداستۇردى ورىندايتىن ادامدى بىلدىرەدى. تاعى «قۇمالاق تاس» دەگەن ءسوز بار. بۇل «دومالاق» دەگەن ۇعىمدى ءبىلدىرىپ، «دومالاق تاستىڭ» بەينەسىن بەرەدى. وسىلاي «قۇمالاق» ءسوزىنىڭ كوپ ماعىنالى ەكەنىن كورەمىز. سوندىقتان، قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىنىنىڭ «توعىزقۇمالاق» دەپ اتالۋى ەشقانداي دا ابەستىكتى بىلدىرمەسە كەرەك.
توعىزقۇمالاقتىڭ سانى مەن وتاۋلاردىڭ سانى باسقا سان ەمەس، توعىز بولۋىنىڭ دا وزىندىك زاڭدىلىعى بولسا كەرەك.
توعىز سانىنىڭ قاسيەتىنە توقتالساق، انا قۇرساعىندا نارەستە توعىز اي، توعىز كۇندە ءوسىپ جەتىلەدى. بۇل سان ادامنىڭ پايدا بولىپ، جارىق دۇنيەگە كەلەتىنگە دەيىنگى ۋاقىت ولشەمى. توعىز سانى ومىرگە ادام اكەلەدى. كوشپەندىلەر توعىز سانىن بولمىستىڭ شىڭى دەپ ساناعان، ولاردىڭ سالت-داستۇرلەرى مەن نانىم-سەنىمدەرىندە توعىز سانى قاسيەتتى بولىپ ەسەپتەلىنگەن. توعىس سانىنىڭ ءومونيمى – «ۇزاق ءومىر». سونىمەن بىرگە، جەر بەتىندەگى تىرشىلىككە جانە ادام ومىرىنە اسەر ەتەتىن نەگىزگى توعىز پلانەتا بار. ولاردىڭ قوزعالىسى جەر بەتىندەگى بۇكىل تىرشىلىككە ىقپال جاسايدى. كوشپەندى حالىق ونى جاقسى بىلگەن. مۇمكىن توعىزقۇمالاق ويىنى سول پلانەتالار قوزعالىسىمەن بايلانىستى شىعار. بۇل ماسەلەنى استرولوگيا عىلىمى قاراستىرۋى كەرەك.
وسى ايتىلعانداردان توعىزقۇمالاقتاعى 9 سانىنىڭ حالىق دىلىمەن تىعىز بايلانىسىن جانە ونىڭ ۇلكەن ءمانى بارىن كورۋگە بولادى.
بۇرىنعى زاماندا كوپ بالالى ءۇي ءبىر اكەگە، ال قوعام رۋباسى اقساقالعا قاتاڭ باعىنعان. بالا كامەلەتكە جەتكەن سوڭ اكەسى ونى ۇيلەندىرىپ وتاۋ قۇرادى. توعىزقۇمالاق ويىنىنداعى وتاۋدا توعىز قۇمالاق بولعاندىقتان، ول وتاۋدىڭ باسى ادام دەگەن يشارا بەرەدى.
ءسويتىپ، بالالار وسكەن سايىن وتاۋلار كوبەيىپ، ۇلعايا بەرەدى. اكە بايلىعى ءوزىنىڭ جيعانىمەن عانا ەمەس، بالالارىنىڭ، ياعني وتاۋلاردىڭ بايلىعىمەن دە وسەدى.
توعىزقۇمالاق تاقتاسىن وسىنداي قازاق ورتاسى دەپ قاراستىراتىن بولساق، وندا ويناۋشىنى اكەمەن، ال وتاۋلاردى ونىڭ بالالارىنىڭ وتباسىمەن سالىستىرۋعا بولادى.
ادام ومىرىندە ەكى ءتۇرلى بايلىق بولادى. ءبىرى – ادامنىڭ سۇيىسپەنشىلىگىن، مەيىرىمدىلىگىن، سابىرلىلىعىن، دانالىعىن، شىدامدىلىعىن جانە باسقا دا ادامي قاسيەتتەرىن كورسەتەتىن رۋحاني بايلىق، ال ەكىنشىسى ونىڭ دەنساۋلىعىن، سۇلۋلىعىن، كۇش-قۋاتىن، قالتاسىنداعى اقشاسىن جانە باسقا دا تاندىك ارتىقشىلىعىن كورسەتەتىن دۇنيەلىك بايلىق. دۇنيەلىك بايلىق ماڭگىلىكتى ەمەس، وزگەرىپ وتىرادى، ال ولگەن كەزدە ادام ودان مۇلدە ايىرىلادى. رۋحاني بايلىق، كەرىسىنشە، ماڭگىلىكتى، ەشۋاقىتتا كەمىمەيدى، ولگەننەن كەيىن و دۇنيەدە ادامنىڭ ازىعى بولادى. ءومىر ماقساتىنا جەتكىزەتىن بايلىق تا، وسى رۋحاني بايلىق. بۇل دۇنيەدە ادام رۋحاني بايلىعىن كوبەيتۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ دۇنيەلىك بايلىعىن پايدالانادى. بۇل توعىزقۇمالاقتا قازانداعى بايلىقتى مولايتۋ ءۇشىن وتاۋداعى بايلىقتى قولدانۋ ءتارىزدى. توعىزقۇمالاقتا دا ەكى ءتۇرلى بايلىق بار. ءبىرى – قازانداعى قۇمالاقتار. كىم ءوزىنىڭ قازانىندا كوپ قۇمالاق جيناسا – سول جەڭىسكە جەتەدى. سوندىقتان بۇلار ويىنشىنى جەڭىسكە جەتكىزەتىن قۇمالاقتار – نەگىزگى بايلىق بولىپ تابىلادى. ەكىنشىسى – وتاۋلارداعى قۇمالاقتار. بۇلار قازانداعى قۇمالاقتاردى كوبەيتۋ ءۇشىن پايدالانادى، ياعني جەڭىسكە جەتۋ قۇرالى عانا.
وسىلاي ءومىر كورىنىستەرىن توعىزقۇمالاقپەن سالىستىراتىن بولساق، وتاۋداعى بايلىق دۇنيەلىك بايلىق ءتارىزدى بىردە كوبەيىپ، بىردە ازايىپ وتىرادى، سوندىقتان ول وزگەرگىش دۇنيەلىك بايلىق بولىپ تابىلادى دا، ال قازانداعى بايلىق ازايمايدى، تەك قانا ۇلعايىپ وتىرادى جانە جەڭىسكە جەتكىزەتىن تەك قانا وسى بايلىق، سوندىقتان ول ومىردەگى رۋحاني بايلىق ءتارىزدى. توعىزقۇمالاق ءداستۇرى مەن كوشپەندى تىرشىلىك ءداستۇرى ۇقساس – كوشپەندى ادام ءوزىنىڭ رۋحاني بايلىعىن ۇلعايتۋ جولىندا مال-مۇلكىن پايدالاناتىنى ءتارىزدى، ويىنشى دا قازانداعى قۇمالاقتارىن كوبەيتۋ ءۇشىن وتاۋداعى قۇمالاقتاردى پايدالانادى.
بايۋ ءۇشىن الۋ كەرەك. ال الۋ ءۇشىن اۋەلى بەرۋ كەرەك. بۇل كوشپەندى ءومىردىڭ تابيعي قۇبىلىسى. توعىزقۇمالاقتا دا، باستاۋشى بولعان ويىنشى ءوزىنىڭ ءبىرىنشى جۇرىسىندە اكە ءتارىزدى ءبىر وتاۋىنان باستاپ سول وتاۋداعى بايلىقتى ۇلەستىرىپ بەرە باستايدى. ول وتاۋعا دا ءومىر ءسۇرۋ كەرەك بولعاندىقتان، ول وتاۋداعى بايلىقتى تۇگەلدەي ۇلەستىرمەي، ءبىر بولىگىن قالدىرادى، ياعني ءبىر قۇمالاقتى قالدىرادى دا، باسقالارىن ۇلەستىرەدى. ۇلەستىرگەندە اۋەلى ەڭ جاقىن وتاۋدان باستايدى. سەبەبى جاقسىلىق جاساۋدى ەڭ جاقىنىڭنان باستاۋ كەرەك. جاقسىلىقتى جاقىنىڭا جاساي الماساڭ، باسقاعا دا جاساي المايسىڭ. بۇل ءومىر زاڭدىلىعى. ءسويتىپ، بايلىق جيناۋ ءۇشىن ول بىرتىندەپ ەڭ جاقىنىنان باستاپ ۇلەستىرەدى دە، الىستاعىلارعا، ءتىپتى، تاقتاداعى ءوزىنىڭ قارسى جاعىنداعى وتاۋلارعا كوشەدى. سوڭعى تاسى تۇسكەن قارسى جاقتاعى وتاۋداعى بارلىق بايلىقتى (قۇمالاقتاردى) الىپ ءوزىنىڭ قازانىنا سالادى. وسىلاي ول رۋحاني بايلىق جينايدى. قۇمالاعىن بەرگەن وتاۋ قازىر بوس قالعانىمەن، ول ودان ازىپ كەتپەيدى – ويىن بارىسىندا وعان بايلىق قايتادان جينالادى. سەبەبى ول بەردى، ەندەشە بەرگەن قايتا الادى.
ويىن بارىسىندا ءجۇرۋشى الىس-بەرىس ءتارتىبى بويىنشا ءبىر وتاۋدان الىنعان بايلىقتى بارلىق وتاۋلارعا بىردەي سالىپ شىعادى، ياعني ول اۋەلى ءوزىنىڭ ماڭىنداعىلارىنا بەرىپ، قورشاعان ورتاسىن بايىتادى. ەگەر ودان اسىپ كەتسە، وندا ول كەلەسى جاقتىڭ وتاۋلارىنا بەرەدى. بەرگەن سايىن وتاۋداعى ادامداردىڭ ريزاشىلىعىن الىپ، بايلىق جيناۋ ارقىلى ءوزىنىڭ رۋحاني بولمىسىن وسىرەدى. ماقسات – قارسى جاقتاعى سوڭعى بەرگەن وتاۋدىڭ بايلىعىن ءوزىنىڭ قازانىنا سالۋ. ول ءۇشىن ءجۇرىستىڭ الدىندا اۋەلى الاتىن وتاۋدىڭ جاعدايىن ءبىلىپ الىپ، ونى جۇپ ساندى ەتۋ كەرەك. سوندا عانا ول وتاۋداعى قۇمالاقتاردى ءوز قازانىنا سالادى.
كوشپەلى ادامنىڭ ءومىرى تابيعات بايلىعىن جيناۋعا بايلانىستى. توعىزقۇمالاق ويىنى دا وسىنىڭ كورىنىسى. قازىرگى سپورت ويىندارى جەڭۋ ءۇشىن قارسىلاستىڭ كۇشىن ازايتىپ، ونى قۇرتۋعا نەگىزدەلگەن. ياعني ويىنشى قارسىلاستىڭ تاستارىن جەپ، ازايتۋعا ۇمتىلادى. توعىزقۇمالاقتا ولاي ەمەس. توعىزقۇمالاقتىڭ ماقساتى قارسىلاستىڭ تاسىن جەۋ ەمەس، وزىنە بايلىق جيناۋ. بايلىق جيناۋ كوشپەلى داۋىردەن كەلە جاتقان ءادىس، سونىڭ كورىنىسىنىڭ ءبىرى. ەجەلگى ادام جەمىس-جيدەك، جابايى وسىمدىكتەردىڭ داندەرىن، تامىرلارىن جيناپ جانە اڭشىلىقپەن شۇعىلدانىپ، اڭداردىڭ تەرىسىن، ءجۇنىن جيناپ ءوز قاجەتىنە جاراتىپ داعدىلانعان. كەيىننەن مالدى قولعا ۇيرەتكەننەن كەيىن ونى تابيعات بايلىعىن جيناۋعا پايدالاندى. مال دالادا جايىلىپ، كۇن قۋاتىنان پايدا بولعان ءشوپتى جەپ، ءوزىنىڭ ءجۇنى، ءسۇتى ءتارىزدى دەنەسىنىڭ فيزيولوگيالىق قۇبىلىستارىنا اينالدىردى. ادام مالدىڭ جيناپ اكەلگەن سول بايلىقتارىن پايدالاندى. ءسويتىپ مال ادام ءۇشىن تابيعات بايلىعىن جينايتىن قۇرالعا اينالىپ، ءومىر تىرەگى بولدى. مال تابيعاتتىڭ ءبىر بولىگى بولعاندىقتان، بۇل ادامدى تابيعاتتان بولگەن جوق، كەرىسىنشە، جاقىنداتا ءتۇستى. وسىلاي كوشپەلى ادام تابيعاتتان بولىنبەي، ۇنەمى ونىڭ ءبىر بولىگى سەزىنىپ وتىردى. تابيعاتتان وزىنە كەرەگىن مال ارقىلى جينايدى. ادامعا ەشتەڭە جاساپ كەرەگى جوق، تەك قانا مالدىڭ جايىلىمىنا جاعداي جاساسا بولدى. مال ادامعا كەرەكتىلەردى ءوزى دالادان جيناپ اكەلەدى. سوندىقتان كوشپەندىنىڭ ءومىرى مال سانىنا بايلانىستى بولدى، ال مال سانى تابيعات قۇبىلىستارىنا بايلانىستى. ادامنىڭ ءومىرى تابيعات قۇبىلىستارىنا تىكەلەي تاۋەلدى بولعاندىقتان، ول كوڭىلىن قورشاعان ورتاعا تولىق اۋدارىپ، ونىمەن تىعىز بايلانىستا بولۋعا ءماجبۇر بولدى. وسىلاي، تابيعاتپەن تىعىز بايلانىسقان تاڭىرشىلدىك دۇنيەتانىمى پايدا بولدى. ادام تابيعات قۇبىلىسىن بارلاپ، ونىڭ سىرلارىن تۇسىنە ءبىلىپ، ءومىرىن بايلانىستىرىپ وتىردى. مىسالى، كوشكەن قۇستار مىنەزى بويىنشا، جان-جانۋارداردىڭ ارەكەتتەرىنە قاراپ تابيعات وزگەرىستەرىن بارلادى. تابيعات قۇبىلىستارىن ءبىلۋ جايلاۋعا شىعۋ، قىستاۋعا قايتۋ مەرزىمدەرىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەردى.
تابيعات جوعارى جاراتۋشىنىڭ ءبىر كورىنىسى بولعاندىقتان، ادام ۇنەمى سونىڭ ىقپالىندا بولىپ، ونىڭ شاپاعاتىن ۇنەمى سەزىنىپ وتىردى. وسىلاي ادام بۇكىل الەمنىڭ ءبىر مۇشەسىنە اينالىپ، ونىڭ رۋحاني دامۋى ەۆوليۋتسيا جولىمەن تابيعي تۇردە بولدى. كوشپەندى ءومىر بولمىستىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە ادامعا وسىلاي اسەر ەتتى. بولمىس كەمشىلىكسىز، ۇيلەسىمدى بولعاندىقتان، ونىڭ ءبىر بولىگى كوشپەندى ءومىر دە كەمشىلىكسىز بولدى. سوندىقتان، كوشپەندىلەر ادامزات وركەنيەتىنىڭ قوزعاۋشى كۇشىنە اينالدى.
ۇلتتىق ويىنىمىز توعىزقۇمالاقتى دۇرىس ءتۇسىنىپ، تولىق قابىلدايتىن بولساق، ۇمىتىلىپ بارا جاتقان ءداستۇرىمىز عانا ەمەس، بۇرىنعى ەر مىنەزدى بولمىسىمىزدى دا قالپىنا كەلتىرە الار ەدىك.
دوسىم وماروۆ
