ءبىر قاراعاندا سۇراقتى بۇلاي قويۋعا بولمايتىن سياقتى. قيسىن مىنادا: اۋىل تۇرعىندارى، ورتا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىن قازاق تىلىندە بىتىرگەندەر، قازاقتىلدى باق-نىڭ جۋرناليستەرى، فيلولوگتار، جازۋشىلار قازاقشا بىلەدى. كوپشىلىك وسى قيسىندى قابىلداپ العان.
قازاق تىلىندە كوركەم شىعارمالار باسىلىپ، مونوگرافيالار جازىلىپ، ديسسەرتاتسيالار قورعالىپ جاتىر. باق ارقىلى اقپارات تارالىپ جاتىر. مەكتەپ قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرىپ جاتىر،.. وسىلاردىڭ ءبارى ءتىلدىڭ ءوز قىزمەتىن اتقارىپ جاتقانىن، بۇل ءتىلدى بىلەتىن ادامداردىڭ بار ەكەندىگىن كورسەتپەي مە؟
كورسەتەدى نەمەسە كورسەتپەيدى دەگەن نىق تۇجىرىم ايتۋدان بۇرىن بۇعان قاراما-قارسى ەكىنشى تەندەنتسياعا نازار سالۋ كەرەك: قازاق بالاسى ۇلتتىق اۋراسى تۇنىپ تۇر دەپ سانالاتىن، تۋعان ۇيىنەن ءتىل ءبىلىپ شىقپايدى. بالاباقشا سابيگە ءتىل ۇيرەتە المايدى. مەكتەپ ارنايى باعدارلامامەن، وقۋلىقپەن، ادىستەمە قولداناتىن مۇعالىمنىڭ كۇشىمەن، باعا قويىپ ىنتالاندىرىپ، رەگلامەنتتەپ وقىتىپ شاكىرتكە قازاق ءتىلىن بىلگىزىپ شىعارمايدى. اۋىل مەكتەبىن، سونان كەيىن، جوو-نى قازاقشا ءبىتىرىپ، وندىرىسكە كەلگەن مامان قىزمەت بابى قاجەت ەتەتىن مولشەردە قازاقشا سويلەۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتە المايدى، بىردەن ورىسشاعا اۋىسىپ كەتەدى.
ەلدە ونداعان جىلدار بويى جۇزدەن استام ءتىل ۇيرەتۋ كۋرستارى جۇمىس ىستەيدى. بىراق، ولاردىڭ ەشقايسىسى قازاق تىلىندە رەسمي اقپاراتتى جەتكىزە الاتىن بىردە ءبىر ادام دايىنداپ شىعارعان جوق. شىعارا المايدى دا.
* * * *
بۇل تۇستاعى ماسەلەنىڭ ۇلكەنى ءتىل توڭىرەگىندە قالىپتاسقان احۋالدا ەمەس، قۇبىلىستىڭ ءوزىنىڭ نە سەبەپتەن تۋىنداپ وتىرعانىندا، ەتيولوگياسىندا بولىپ وتىر. ءتىلدى تىعىرىققا اكەپ تىرەگەن قانداي كۇش؟ مىنە، وسى فاكتور دۇرىس تۇسىندىرىلمەي كەلەدى. قاتارداعى بۇقارانىڭ كاللاسىندا عانا ەمەس، فيلولوگ اتاۋلىنىڭ ساناسىندا مىعىم ورنىعىپ العان ءتاپسىر مىناۋ: «شەنەۋنىكتەر قازاقشا سويلەمەيدى». بارشا جۇرت قازاق ءتىلىنىڭ الدىندا تۇرعان كەدەرىگىنىڭ ءبارى وسىعان تىرەلىپ تۇر دەپ ويلايدى.
ءيا، شەنەۋنىكتەردىڭ رەسمي اقپاراتتى قازاقشا جەتكىزە الماي جۇرگەنى راس. ولاي بولسا، نەگە ولارعا انا تىلىندە سويلەۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ، وقىتىپ جىبەرمەيمىز؟
وقىتىپ جىبەرە المايمىز. ويتكەنى، شەنەۋنىكتەرگە دۇرىس سويلەۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ، وقىتىپ جىبەرەتىن كۇشتىڭ ءوزى جوق.
بىزدە قازاق ءتىلىن «اناۋ بىلمەيدى»، «مىناۋ بىلمەيدى» دەپ، زيالى اتاۋلىنىڭ ءوزارا، ءبىرىن ءبىرى كوزگە ءتۇرتۋى بار. مۇندايمەن ادىم اتتاعان سايىن ۇشىراسامىز. الايدا، وسىنى ايتىپ جۇرگەن، «ءتىل بىلەتىندەردىڭ» اراسىندا رەسمي اقپاراتتى دۇرىس جەتكىزۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتە الاتىن دا ەشكىم جوق.
ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك، ءبىز بۇعان دەيىن ءتىل سۋبەكتتەرى تۋرالى عانا، «بىلەدى-بىلمەيدى» دەڭگەيىندە ءسوز ەتىپ كەلەمىز. وبەكتتىڭ – دەمەك، ءتىلدىڭ ءوزىنىڭ يندۋستريالى قوعام جاعدايىنداعى كۇيى تۋرالى ءسوز قوزعامايمىز. قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءىس باسقارۋدا، حالىقارالىق قاتىناستاردا، قارجىدا، بيزنەس جۇرگىزۋدە، عىلىمدا، تەحنيكادا، تەحنولوگيادا، اسكەر ىسىندە،.. بولىپ جاتقان ۇدەرىستەر مەن قۇبىلىستاردى رەسمي ستيلدە رەپرەزەنتاتسياۋعا الەۋەتى جەتىپ ءجۇر مە؟ مىنەكي، تىلگە قاتىستى ءسوز قوزعالعاندا ءبىرىنشى كەزەكتە تالقىلاۋعا تۇسەتىن ماسەلە وسى بولۋعا ءتيىس ەدى.
قازاق تىلىندە يندۋستريالى قوعام ءومىرىن سيپاتتايتىن كونتەنت جوق، ادەبي نورماعا تۇسىرىلگەن لەكسيكالىق كورپۋس تە قۇرىلعان جوق. يندۋستريالى قوعامنىڭ قويناۋلارىندا بولىپ جاتقان ۇدەرىستەردى قازاق تىلىندە، رەسمي ستيلدە جەتكىزۋدى جۇزەگە اسىرۋعا قاجەتتى شارتتار دا جاسالعان جوق.
قازاقشا سويلە دەپ، كەز كەلگەن شەنەۋنىكتىڭ شاۋجايىنان الا تۇسەتىندەردىڭ ارەكەتى كوررەكتىلىككە جاتپايدى. ەگەر، شەنەۋنىك جەتكىزە الماعان ويدى، «قازاقشا ءوزىڭ جەتكىزىپ كورسەتشى» دەپ، جازعىرۋشىنىڭ وزىنە بەرە قويسا نە بولار ەدى؟ قازاقشا سويلەۋدى تاباندى تالاپ ەتىپ جۇرگەن دەپۋتاتىڭىز، ايتىلار ويدى قالاي جەتكىزەرىن بىلمەي، اۋزىن بۋعان وگىزدەي، مەلشيىپ تۇرىپ قالار ەدى.
ءوز ارامىزدا «ادامدار قازاق تىلىندە دۇرىس سويلەمەيدى» دەگەن رەنىش ءجيى ەستىلەدى. ءبىر ەسكەرەرلىگى، ولار تەك شەنەۋنىكتەر اراسىنان ىزدەستىرىلەدى. دۇرىس سويلەمەۋدىڭ قازاق ءتىلىنىڭ كونتەنتىن جانە ونى بۇقارانىڭ قۇلاعىنا جەتكىزۋدىڭ نورمالارىن جاسايتىن ادامداردان باستاۋ الىپ وتىرعانىن، بۇلىنگەننىڭ ءبارى سولاردىڭ ۇلگىسىمەن تارالىپ جاتقانىن ەشكىم اڭعارمايدى.
اكادەميالىق عىلىمي مەكەمەلەردە دايىندالعان وقۋلىقتار مەن سوزدىكتەردەگى قاتەلەردى جىبەرەتىندەر كىمدەر – دارەجەلەنگەن فيلولوگتار.
ستيليستيكالىق قاتەلەرگە مالشىنعان ماتىندەردى باق ارقىلى تاراتىپ وتىرعاندار كىمدەر – جۋرناليستەر.
ءورىستىلدى سۋبەكتىنىڭ رۋحاني سۇرانىسىنا تاتيتىن، ءتىل ۇيرەنۋگە قاجەتتىلىك تۋدىراتىن كونتەنت جاساي الماي وتىرعاندار كىمدەر – جازۋشىلار.
فيلولوگ، جۋرناليست، جازۋشى – ءتىلدى تۇزەيتىندەر دە، بۇلدىرەتىندەر دە وسىلار. ءتىل تاعدىرى وسىلاردىڭ قولىندا. قاتارداعى شەنەۋنىكتىڭ، ينجەنەردىڭ، قۇرلىسشىنىڭ، مۇعالىمنىڭ،.. دۇرىس سويلەي الماۋىنىڭ سەبەبى دە ولاردىڭ اتالعان ءۇش كاتەگورياعا ەنەتىن ادامدار جاساپ بەرگەن، انومالياعا مالشىنعان كونتەنتتەن سۋارىلىپ وتىرۋىمەن تۇسىندىرىلەدى.
قازاقتىلدى مەكتەپ پەن فيلولوگيا فاكۋلتەتتەرىندە سينتاكسيس پەن ستيليستيكانى تەرىس وقىتۋ، سويلەم قۇراي الماۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتۋ، مەكتەپ پەن جوو-نى قازاقشا بىتىرگەننەن كەيىن، قوعامدىق قىزمەتكە ارالاسقاندا، ورىس تىلىنە اۋىسىپ كەتەتىن ماماندار دايىنداۋ،.. – ءبارى، ءبىرىنشى كەزەكتە، فيلولوگتاردىڭ قولى. ولاردىڭ ارالارىنان اگرارلى قوعامدا قاتەلەرگە كومىلىپ شىققان ءتىلدى يندۋستريالى قوعامدا امبەباپ قولدانۋعا دايىنداۋ قاجەتتىگىن تۇسىنۋگە زەردەسى جەتەتىندەر تابىلماي وتىر.
ەسكى قازاقستاننىڭ ەسسىز ۇرانى: «قازاق ءتىلىن شەنەۋنىكتەر مەڭگەرسىن، بيلىك ولاردى ماجبۇرلەسىن، ول ءۇشىن ارەكەتتەگى زاڭنىڭ ورىس ءتىلىنىڭ رەسميلىگى بەكىتىلگەن تارماق الىنىپ تاستالسىن». عىلىمي نەگىزسىز، قۇقىقتىق ساۋاتسىز ەكەندىگى قارۋسىز كوزگە كورىنىپ تۇرعان وسىنداي تالاپتارمەن ءتىل جاناشىرلارى 30 جىل بەكەر شۋلاپ كەلدى. ءتىلدى تەجەۋشى فاكتورلار – سوزدىكتەردىڭ قاتەلەرگە تۇنىپ تۇرۋى، وقۋلىقتىڭ وڭباۋى، قازاق تىلىندە زاماناۋي ازاماتتىڭ تالعامىنا تاتيتىن كونتەنت بولماۋى، تولىققاندى قازاقتىلدى ورتانىڭ قالىپتاسپاۋى،.. ءبارى شەنەۋنىكتەردىڭ كەسىرىنەن ەمەس، فيلولوگتاردىڭ كاسىپقويلىعىنىڭ كەمشىندىگىنەن ورىن الىپ كەلگەنىن ءتۇسىنۋ قيىنعا سوقپاسا كەرەك ەدى.
* * *
كوپتىڭ نارازىلىعىنا ۇشىراۋ قاۋپى بولا تۇرا، حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى راۋان كەنجەحانۇلى قازاقتىلدى مەكتەپتەگى ءبىلىم دەڭگەيى تۋرالى حالىقارالىق ۇيىمنىڭ بەرگەن باعاسىن جاريالاۋى بۇل توڭىرەكتە قالىپتاسقان احۋالعا وبەكتيۆتى ساراپتاما بەرۋ مۇمكىندىگىنە جول اشىپ وتىر. ءتۇرلى ەلدەردەگى ءبىلىم بەرۋ دەڭگەيىن ايقىنداۋمەن اينالىساتىن حالىقارالىق ۇيىم (PISA) «قازاق مەكتەبىندەگى وقۋشىنىڭ 64 %-ى قازاق تىلىندە وقىعان ءماتىندى تۇسىنبەيدى، ونى قورىتىپ، ويىن اۋىزشا-جازباشا جەتكىزە المايدى» دەگەن قورىتىندى شىعارىپ بەرگەن ەكەن.
PISA كورسەتىپ وتىرعان 64 % دەگەندە ۇستىرتتىك بار، ارينە. ناعىزىندا، جاعداي الدە قايدا ناشار. ويتكەنى، قازاق ءتىلىنىڭ ادەبي نورماعا تۇسپەگەن، قاتەلەرگە كومىلگەن كۇيى مەكتەپ وقۋلىقتارىنان دا، ساباق بەرىپ جۇرگەن مۇعالىمنىڭ تىلىنەن دە سينحروندى كورىنىس بەرەدى. وقۋشى قويمالجىڭ ءتىل شاتىرى استىنان سىتىلىپ كەتە المايدى.
وسى احۋالعا تۋرا قاتىسى بار فاكتور – مۇعالىمنىڭ ءتىلى. مەكتەپ مۇعالىمدەرى باعدارلامالىق ماتەريالدى عىلىمي ستيلدە جەتكىزە المايدى، تۇرمىستىق («جالپاق ءتىل») ستيلدە، شاشىراتىپ بەرەدى. تەرميندەر مەن ۇعىمداردى شاتاستىرىپ سويلەۋ، پۋنكتيرلىك فورما سياقتى،.. ءتىل قولدانىستاعى انوماليانىڭ تۇرپاتتى ۇلگىلەرىن مۇعالىمنىڭ تىلىنەن تاباسىز. مەكتەپتى قازاق تىلىندە ءبىتىرىپ شىققان تۇلەكتەر عىلىمي-تەحنيكالىق تەرميندەردى ايتپاعاندا، الەۋمەتتىك، تاريحي-مادەني سالالاردا ءجيى قولدانىلاتىن ۇعىمداردىڭ ماعىناسىن اجىراتپاي شىعادى. ستيليستيكالىق تۇرعىدان دۇرىس قۇرىلعان سويلەمدى، مۇعالىمدى قويىپ، دارەجەلەنگەن فيلولوگتاردىڭ ماتىندەرىنەن تابۋ وڭايعا سوقپايدى. اكادەميالىق عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەلەرىنىڭ «ماماندارىندا» بولماعان رەسمي ستيلدەر تۋرالى تۇسىنىك اۋىل مۇعالىمىندە قايدان بولسىن. جوو-نىڭ پروفەسسورى ءۇش بەتتىك عىلىمي ساراپتاماسىندا 48 قاتە جىبەرگەندە (وسى سوراقىلىق تۋرالى الەۋجەلىدە جاريالانعان), سول «پروفەسسوردان» «ساباق الىپ»، فيلولوگيا فاكۋلتەتىن «ءبىتىرىپ» شىققان اۋىل مۇعالىمىنىڭ ءار بەتتەن 48 قاتە جىبەرۋگە قۇقىعى جوق دەپ كىم ايتا الادى؟ وقۋشىنىڭ باعدارلامالىق ماتەريالدى ۇقپاۋىنىڭ بىردەن ءبىر جانە سۋبستانتسيالى سەبەبى وسىندا جاتىر.
قازاق ءتىلىن مەكتەپتەن وقۋشى مەڭگەرىپ شىعا الماعاندا، ساباق بەرەتىن مۇعالىم باعدارلامالىق ماتەريالدى رەسمي ستيلمەن جەتكىزە الماعاندا، ءتىل ماماندارىنىڭ وزدەرى سويلەمدەرىن دۇرىس قۇرا بىلمەگەن جاعدايدا، شەنەۋنىك نەگە قازاقشا سويلەمەيدى دەگەن سۇراقتى العا شىعارۋدىڭ نە ءجونى بار؟
قاناعات جۇكەش
