Bir qaraǵanda suraqty bulaı qoıýǵa bolmaıtyn sııaqty. Qısyn mynada: aýyl turǵyndary, orta jáne joǵary oqý oryndaryn qazaq tilinde bitirgender, qazaqtildi BAQ-nyń jýrnalısteri, fılologtar, jazýshylar qazaqsha biledi. Kópshilik osy qısyndy qabyldap alǵan.
Qazaq tilinde kórkem shyǵarmalar basylyp, monografııalar jazylyp, dıssertaııalar qorǵalyp jatyr. BAQ arqyly aqparat taralyp jatyr. Mektep qazaq tilinde bilim berip jatyr,.. Osylardyń bári tildiń óz qyzmetin atqaryp jatqanyn, bul tildi biletin adamdardyń bar ekendigin kórsetpeı me?
Kórsetedi nemese kórsetpeıdi degen nyq tujyrym aıtýdan buryn buǵan qarama-qarsy ekinshi tendenııaǵa nazar salý kerek: qazaq balasy ulttyq aýrasy tunyp tur dep sanalatyn, týǵan úıinen til bilip shyqpaıdy. Balabaqsha sábıge til úırete almaıdy. Mektep arnaıy baǵdarlamamen, oqýlyqpen, ádisteme qoldanatyn muǵalimniń kúshimen, baǵa qoıyp yntalandyryp, reglamenttep oqytyp shákirtke qazaq tilin bilgizip shyǵarmaıdy. Aýyl mektebin, sonan keıin, JOO-ny qazaqsha bitirip, óndiriske kelgen maman qyzmet baby qajet etetin mólsherde qazaqsha sóıleýdiń úlgisin kórsete almaıdy, birden orysshaǵa aýysyp ketedi.
Elde ondaǵan jyldar boıy júzden astam til úıretý kýrstary jumys isteıdi. Biraq, olardyń eshqaısysy qazaq tilinde resmı aqparatty jetkize alatyn birde bir adam daıyndap shyǵarǵan joq. Shyǵara almaıdy da.
* * * *
Bul tustaǵy máseleniń úlkeni til tóńireginde qalyptasqan ahýalda emes, qubylystyń óziniń ne sebepten týyndap otyrǵanynda, etıologııasynda bolyp otyr. Tildi tyǵyryqqa ákep tiregen qandaı kúsh? Mine, osy faktor durys túsindirilmeı keledi. Qatardaǵy buqaranyń kállasynda ǵana emes, fılolog ataýlynyń sanasynda myǵym ornyǵyp alǵan tápsir mynaý: «sheneýnikter qazaqsha sóılemeıdi». Barsha jurt qazaq tiliniń aldynda turǵan kederiginiń bári osyǵan tirelip tur dep oılaıdy.
Iá, sheneýnikterdiń resmı aqparatty qazaqsha jetkize almaı júrgeni ras. Olaı bolsa, nege olarǵa ana tilinde sóıleýdiń úlgisin kórsetip, oqytyp jibermeımiz?
Oqytyp jibere almaımyz. Óıtkeni, sheneýnikterge durys sóıleýdiń úlgisin kórsetip, oqytyp jiberetin kúshtiń ózi joq.
Bizde qazaq tilin «anaý bilmeıdi», «mynaý bilmeıdi» dep, zııaly ataýlynyń ózara, birin biri kózge túrtýi bar. Mundaımen adym attaǵan saıyn ushyrasamyz. Alaıda, osyny aıtyp júrgen, «til biletinderdiń» arasynda resmı aqparatty durys jetkizýdiń úlgisin kórsete alatyn da eshkim joq.
Aıtyp-aıtpaı ne kerek, biz buǵan deıin til sýbektteri týraly ǵana, «biledi-bilmeıdi» deńgeıinde sóz etip kelemiz. Obekttiń – demek, tildiń óziniń ındýstrııaly qoǵam jaǵdaıyndaǵy kúıi týraly sóz qozǵamaımyz. Qazaq tiliniń memlekettik is basqarýda, halyqaralyq qatynastarda, qarjyda, bıznes júrgizýde, ǵylymda, tehnıkada, tehnologııada, ásker isinde,.. bolyp jatqan úderister men qubylystardy resmı stılde reprezentaııaýǵa áleýeti jetip júr me? Minekı, tilge qatysty sóz qozǵalǵanda birinshi kezekte talqylaýǵa túsetin másele osy bolýǵa tıis edi.
Qazaq tilinde ındýstrııaly qoǵam ómirin sıpattaıtyn kontent joq, ádebı normaǵa túsirilgen leksıkalyq korpýs te qurylǵan joq. Indýstrııaly qoǵamnyń qoınaýlarynda bolyp jatqan úderisterdi qazaq tilinde, resmı stılde jetkizýdi júzege asyrýǵa qajetti sharttar da jasalǵan joq.
Qazaqsha sóıle dep, kez kelgen sheneýniktiń shaýjaıynan ala túsetinderdiń áreketi korrektilikke jatpaıdy. Eger, sheneýnik jetkize almaǵan oıdy, «qazaqsha óziń jetkizip kórsetshi» dep, jazǵyrýshynyń ózine bere qoısa ne bolar edi? Qazaqsha sóıleýdi tabandy talap etip júrgen depýtatyńyz, aıtylar oıdy qalaı jetkizerin bilmeı, aýzyn býǵan ógizdeı, melshıip turyp qalar edi.
Óz aramyzda «adamdar qazaq tilinde durys sóılemeıdi» degen renish jıi estiledi. Bir eskererligi, olar tek sheneýnikter arasynan izdestiriledi. Durys sóılemeýdiń qazaq tiliniń kontentin jáne ony buqaranyń qulaǵyna jetkizýdiń normalaryn jasaıtyn adamdardan bastaý alyp otyrǵanyn, búlingenniń bári solardyń úlgisimen taralyp jatqanyn eshkim ańǵarmaıdy.
Akademııalyq ǵylymı mekemelerde daıyndalǵan oqýlyqtar men sózdikterdegi qatelerdi jiberetinder kimder – dárejelengen fılologtar.
Stılıstıkalyq qatelerge malshynǵan mátinderdi BAQ arqyly taratyp otyrǵandar kimder – jýrnalıster.
Orystildi sýbektiniń rýhanı suranysyna tatıtyn, til úırenýge qajettilik týdyratyn kontent jasaı almaı otyrǵandar kimder – jazýshylar.
Fılolog, jýrnalıst, jazýshy – tildi túzeıtinder de, búldiretinder de osylar. Til taǵdyry osylardyń qolynda. Qatardaǵy sheneýniktiń, ınjenerdiń, qurlysshynyń, muǵalimniń,.. durys sóıleı almaýynyń sebebi de olardyń atalǵan úsh kategorııaǵa enetin adamdar jasap bergen, anomalııaǵa malshynǵan kontentten sýarylyp otyrýymen túsindiriledi.
Qazaqtildi mektep pen fılologııa fakýltetterinde sıntaksıs pen stılıstıkany teris oqytý, sóılem quraı almaýdyń úlgisin kórsetý, mektep pen JOO-ny qazaqsha bitirgennen keıin, qoǵamdyq qyzmetke aralasqanda, orys tiline aýysyp ketetin mamandar daıyndaý,.. – bári, birinshi kezekte, fılologtardyń qoly. Olardyń aralarynan agrarly qoǵamda qatelerge kómilip shyqqan tildi ındýstrııaly qoǵamda ámbebap qoldanýǵa daıyndaý qajettigin túsinýge zerdesi jetetinder tabylmaı otyr.
Eski Qazaqstannyń essiz urany: «Qazaq tilin sheneýnikter meńgersin, bılik olardy májbúrlesin, ol úshin árekettegi zańnyń orys tiliniń resmıligi bekitilgen tarmaq alynyp tastalsyn». Ǵylymı negizsiz, quqyqtyq saýatsyz ekendigi qarýsyz kózge kórinip turǵan osyndaı talaptarmen til janashyrlary 30 jyl beker shýlap keldi. Tildi tejeýshi faktorlar – sózdikterdiń qatelerge tunyp turýy, oqýlyqtyń ońbaýy, qazaq tilinde zamanaýı azamattyń talǵamyna tatıtyn kontent bolmaýy, tolyqqandy qazaqtildi ortanyń qalyptaspaýy,.. bári sheneýnikterdiń kesirinen emes, fılologtardyń kásipqoılyǵynyń kemshindiginen oryn alyp kelgenin túsiný qıynǵa soqpasa kerek edi.
* * *
Kóptiń narazylyǵyna ushyraý qaýpi bola tura, Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamynyń prezıdenti Raýan Kenjehanuly qazaqtildi mekteptegi bilim deńgeıi týraly halyqaralyq uıymnyń bergen baǵasyn jarııalaýy bul tóńirekte qalyptasqan ahýalǵa obektıvti saraptama berý múmkindigine jol ashyp otyr. Túrli elderdegi bilim berý deńgeıin aıqyndaýmen aınalysatyn halyqaralyq uıym (PISA) «Qazaq mektebindegi oqýshynyń 64 %-y qazaq tilinde oqyǵan mátindi túsinbeıdi, ony qorytyp, oıyn aýyzsha-jazbasha jetkize almaıdy» degen qorytyndy shyǵaryp bergen eken.
PISA kórsetip otyrǵan 64 % degende ústirttik bar, árıne. Naǵyzynda, jaǵdaı álde qaıda nashar. Óıtkeni, qazaq tiliniń ádebı normaǵa túspegen, qatelerge kómilgen kúıi mektep oqýlyqtarynan da, sabaq berip júrgen muǵalimniń tilinen de sınhrondy kórinis beredi. Oqýshy qoımaljyń til shatyry astynan sytylyp kete almaıdy.
Osy ahýalǵa týra qatysy bar faktor – muǵalimniń tili. Mektep muǵalimderi baǵdarlamalyq materıaldy ǵylymı stılde jetkize almaıdy, turmystyq («jalpaq til») stılde, shashyratyp beredi. Termınder men uǵymdardy shatastyryp sóıleý, pýnktırlik forma sııaqty,.. til qoldanystaǵy anomalııanyń turpatty úlgilerin muǵalimniń tilinen tabasyz. Mektepti qazaq tilinde bitirip shyqqan túlekter ǵylymı-tehnıkalyq termınderdi aıtpaǵanda, áleýmettik, tarıhı-mádenı salalarda jıi qoldanylatyn uǵymdardyń maǵynasyn ajyratpaı shyǵady. Stılıstıkalyq turǵydan durys qurylǵan sóılemdi, muǵalimdi qoıyp, dárejelengen fılologtardyń mátinderinen tabý ońaıǵa soqpaıdy. Akademııalyq ǵylymı-zertteý mekemeleriniń «mamandarynda» bolmaǵan resmı stılder týraly túsinik aýyl muǵaliminde qaıdan bolsyn. JOO-nyń professory úsh bettik ǵylymı saraptamasynda 48 qate jibergende (osy soraqylyq týraly áleýjelide jarııalanǵan), sol «professordan» «sabaq alyp», fılologııa fakýltetin «bitirip» shyqqan aýyl muǵaliminiń ár betten 48 qate jiberýge quqyǵy joq dep kim aıta alady? Oqýshynyń baǵdarlamalyq materıaldy uqpaýynyń birden bir jáne sýbstanııaly sebebi osynda jatyr.
Qazaq tilin mektepten oqýshy meńgerip shyǵa almaǵanda, sabaq beretin muǵalim baǵdarlamalyq materıaldy resmı stılmen jetkize almaǵanda, til mamandarynyń ózderi sóılemderin durys qura bilmegen jaǵdaıda, sheneýnik nege qazaqsha sóılemeıdi degen suraqty alǵa shyǵarýdyń ne jóni bar?
Qanaǵat JÚKESh
