تۋعان اي – تۋراعان ەت...
كوڭىل سەنبايدى...
اتىراۋ مەن التايدىڭ، ارقا مەن الاتاۋدىڭ اراسىنداعى سان ساپارلاردا ءوزىنىڭ سىرباز دا سىمباتتى بولمىسىمەن كوشىمىزدى باستاپ، اعالىق جولىنان اينىماي جۇرەتىن جۇماعاڭ دۇنيەدەن ءوتتى دەگەنگە كوڭىل سەنبەيدى... اي اۋناپ، جىل دا جەتىپتى. «جۋرناليستيكا» دەيتىن كورىنگەنگە جالىنان سيپاتا بەرمەس سۇراپىل الەمنىڭ بۇگىنگىدەي الەمجەلىگە «جەم بولماي»، سۇيكىمى قاشپاي تۇرعان كەزدەرى قوعامدىق پىكىرگە اق جاعالىلاردى جالت قاراتىپ، مويىن بۇرعىزىپ، كەزەڭ-كەزەڭىمەن كوسەم ءسوز كوشىنىڭ بەرەكەسىن كىرگىزگەن باسى سوناۋ الاشتىقتاردان باستالاتىن اعا بۋىنعا تاعزىم! «باسىنا اس قۇيىپ، سابىنا قاراۋىل قويعان» كەرزى ەتىك كيگەن كەڭەس وكىمەتى كەزىندە دە «باسى نوقتاعا سىيماعان» شەرحان مۇرتازا، بالعابەك قىدىربەكۇلى، سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ، نۇرماحان ورازبەكوۆ، ساعات اشىمباەۆ سىندى قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ سەمسەر ءسوزدى سەركەلەرى از بولعان جوق. قيداي سىپىرىلىپ، قىناداي قىرىلعان ۇلىارىمىزدىڭ اتىن اتاۋعا ۇرەيلەنىپ، ۇلتتىڭ وزەگى تالىپ جۇرگەندە ورتەڭگە شىققان وسى تۇلعالارىمىزدىڭ مەكتەبىنەن تۇلەگەن كەزەكتى بۋىن – جۇمەكەڭدەردىڭ قاتارى.
قازاق جۋرناليستيكاسى مەن كوسەمسوزىنىڭ كەيىنگى كەزەڭدەرىن كورنەكتى پۋبليتسيست، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنت سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قازاقستان جۋرناليستەر اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسى – اكادەميگى جۇمابەك كەنجالينسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ول ءوزى دە الاشتىڭ ايگىلى قايراتكەرلەرى – احاڭ مەن جاقاڭنىڭ توپىراعىنان تۇلەدى. كەنەزەسى كەپكەن كەڭەس وداعىنىڭ اقىرعى جىلدارى مەن سىن-ساعاتتارىندا جانە تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ قالىپتاسۋ جىلدارىنان كۇنى بۇگىنگە دەيىن اقىرعى دەمى ۇزىلگەنشە ءتول كاسىبىنەن ءبىر ءسات تە قول ۇزگەن ەمەس.
كازگۋ-دەگى ۇلتتىق جۋرناليستيكانىڭ قارا شاڭىراعى سانالاتىن فاكۋلتەتتەن تۇلەپ ۇشىپ، «سوتسياليستىك قازاقاستان» گازەتىنەن باستالعان جۇمابەك ومارۇلىنىڭ ەڭبەك جولى ءار جىلدارى ەلىمىزدەگى ەڭ ىرگەلى باسىلىمداردا ءساتتى جالعاسقانى ءباسپاسوز حاقىنداعى شەجىرەلەردە ەرەكشە باعا بەرىلىپ، تاسقا تۇسكەن تاڭباداي كورسەتىلگەن.
قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان العاشقى كەزەڭدەردە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قۇرىلىمدارمەن قاتار ۇلتتىق كانوندارعا ساي اقپارات كەڭىستىگىنىڭ قۇرۋ دا وڭايعا تۇسپەگەنى بارشاعا ءمالىم. جاڭا ءداۋىر... جاڭا كەزەڭ... جاڭا مەملەكەت. توتاليتارلىق ۆاكۋمدا دەم جەتپەي كەلگەن قوعامدىق پىكىردىڭ تىعىنى اتىلىپ، دەموكراتيالىق ۇيىمدار ءتۇرلى جالاۋلاردى كوتەرىپ كوشەگە شىققان ءسات... جاۋىننان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاعان سول ۇيىمداردىڭ ىشىندە ۇلت بولىپ قالىپتاسۋ جولىن تاڭداعان قازاق ەلىنىڭ تامىرىنا بالتا شاپقىسى كەلگەن كەرتارتپالار دا از بولعان جوق. تىلگە، دىنگە، ۇلتتىق رۋحتىڭ تۇتاسۋى مەن ەلدىك مۇددەگە ساي جوبالارعا تاس اتۋشىلار قاتارى ارتىپ تۇرعان شاقتا يدەولوگيالىق مايداننىڭ اۋىر جۇگىن اقپاراتتىق ۇگىت-ناسيحات ساياساتى اتقاردى. ءبىز وقۋعا تاپسىرۋعا كەلگەن توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا ساياساتتىڭ كورىگىن قىزدىرىپ، كوبىگىن اسپانعا اتىپ جاتقان جوعارعى كەڭەستىڭ قۇرىلتايشىلىعىنداعى «حالىق كەڭەسى» باسىلىمى «بارا جاتقاننىڭ بالتاسىن، كەلە جاتقاننىڭ كەتپەنىن» الىپ تۇر ەكەن. رەداكتورى – جۇمابەك كەنجالين. جاريالىلىقتىڭ جالاۋى جەلبىرەپ، دەموركاتيانىڭ دەمى ىشىنە تارتىپ تۇرعان كەز عوي. جالپى، كەز كەلگەن تاراپتى تىڭداپ بارىپ باعا بەرەتىن سىرباز مىنەزدى جۇماعاڭنىڭ جاراتىلىسىندا دەموكراتتىڭ سموكينگىنەن گورى كونسەرۆاتوردىڭ كوستيۋمىن لايىق كورەتىنى ءىس-ارەكەتىنەن انىق اڭعارىلاتىن. جاڭا قۇرىلىپ جاتقان مەملەكەتتىك جۇيەنى جۇرگىزۋ ءۇشىن ارنايى زاڭدار قابىلداۋ كەرەك بولدى. سول كەزەڭدەردە «حالىق كەڭەسىنىڭ» پارلامەنتتەگى ءتىلشىسى بولعان، بۇگىندە ەلىمىزگە بەلگىلى قالامگەر، «انا ءتىلى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى سامات يبرايم ءبىر كۇندە ونداعان زاڭداردىڭ قابىلدانعانىن ايتىن تاڭ قالدىرىپ ەدى. «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭدى داڭقتى اكادەميك سالىق زيمانوۆتىڭ مىنبەدە سەگىز ساعات بويى تىك تۇرىپ قورعاعانى تۋراى اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمە بار. وسىنداي وت-جالىن شارپىپ تۇرعان، ءتۇرلى كوزقاراستار ارناسىنان اسىپى توگىلىپ جاتقان شاقتا قوعامدىق پىكىردىڭ مىنبەسىنە اينالعان باسىلىم تىزگىنىن ءتۇرلى ساياسي توپتاردىڭ جەتەگىندە كەتكپەي وتە ابىرويلى باسقارعان باس رەداكتوردى ارىپتەستەرى ءالى كۇنگە اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇرىپ ايتادى.
ءبىز ءبىلىم الا ءجۇرىپ گازەت ىسىنە ارالاسا باستاعان 1996-97 جىلدارى جۇماعاڭ زامانىندا ورتالىق كوميتەتتىڭ ورگانى بولعان «قازاقستان كومۋنيسى»، بۇگىنگى «اقيقات» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى قىزمەتىندە ەكەن. ىلە-شالا ەلىمىزدەگى بىردەن ءبىر تاريحي باسىلىم «قازاق ادەبيەتىنىڭ» تىزگىنىن ۇستادى. سول جىلدارى اقپاراتتىق ۇگىت-ناسيحات الەمىندەگى كۇللى گازەت-جۋرنال، تەلە-راديولاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى تولىق جۇيەلەنە قويماعان، ايلاپ جالاقى بەرىلمەيتىن قيىن كەز ەدى. جۇمابەك كەنجاليننىڭ امالدىڭ جوقتىعىنان ادەبي باسىلىمدى نارىقتىق كەزەڭگە بەيىمدەپ، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق تاقىرىپتارعا يكەمدەگىنىن وقىرمان رەتىندە انىق سەزىنگەنبىز. بۇل ورايدا اقساقال قالامگەرلەرىمىزدىڭ «ادەبيەتتى شارۋاشىلىققا اينالدىرىپ جىبەردى» دەگەن سوزدەرىن دە جيىندار دا ەستىپ قالاتىنبىز. «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بوپ شال» دەيدى، ۋاقىتتىڭ ديىرمەنىنە قاراي سولاي ىستەۋگە تۋرا كەلدى، كەيىن تاريحي باسىلىم ءوزىنىڭ ىرعاقتى قالپىنا قايتا كەلدى.
جۇمابەك ومارۇلى كاسىبي جۋرناليست قانا ەمەس، جۋرناليستيكا تەورياسىنىڭ تەرىسىن يلەگەن كانىگى عالىم، ۇستاز بولدى. ساياسي عىلىمدارىنىڭ كانديداتى. كەيىنگى جىلدارى گازەت-جۋرنالداردى باسقارا ءجۇرىپ تاجىريبە مەن تەوريانى ۇشتاستىرىپ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە ستۋدەنتتەرگە ءدارىس وقىدى. بۇگىندە ەلىمىزگە ەسىمى ءمالىم ءبىراز جۋرناليستەردىڭ ديپلومدىق جۇمىسىنا جەتەكشىلىك جاسادى. باكالاۆرلىق وقۋدى بىتىرگەننەن كەيىن ءبىراز جىل گازەتتەردە جۇمىس ىستەپ، اراعا بىرنەشە جىل سالىپ بارىپ قازۇۋ-گە ماگيستراتۋرادا وقىدىم. سوندا ماگيسترلىك ديپلوم جۇمىسىما جۇماعاڭ ساراپشى بولدى. سارپاشىلىق قىزمەتىن تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ، عىلىمي جۇمىستى باستان-اياق مۇقيات وقىپ، عىلىمي سالماعى جان-جاقتى تالداپ، تارازىلاپ بارىپ ساراپشىلىق پىكىرىن قاعازعا ءتۇسىردى. كەيىن اعامىزبەن كەزەكتى ءبىر ىسساپراعا شىققاندا بۇگىنگى عىلىمداعى پروبلەمالار تۋرالى مايىن تامىزىپ كەرەمەت تۇجىرىمدامالار ايتتى. سوسىن «سەنىڭ عىلىمعا دا ەبىڭ بار ەكەن، سەننەن ءتاۋىر عالىم شىعادى، دوكتورانتۋراعا تاۋەكەل ەتىپ كورمەيسىڭ بە؟» دەپ اقىل-كەڭەسىن ايتىپ ەدى...
ەلىمىزدەگى ۇلتتىق باسىلىمداردىڭ باسىن بىرىكتىرگەن «قازاق گازەتتەرى» جشس قۇرىلعاندا باسى-قاسىندا بولىپ، باسقاردى. ارالىقتا «انا ءتىلى» اپتالىعىندا جەتەكشى بولدى. كەيىن باس ديرەكتورى – رەداكتورلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىنە قايتا ورالدى.
ۇلتتىق ماقسات-مۇراتتارعا بەيجاي قارامايتىن قايراتكەر ازامات قوعامدىق قىزمەتتەردەن دە شەت قالعان جوق. ۇكىمەتى جانىنداعى مەملەكەتتىك تەرمينولوگيالىق كوميسسيا مۇشەسى، الماتى قالالىق ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانىپ، اسەم الماتىمىزدىڭ مادەني-رۋحاني، الەۋمەتتىك دامۋىنا دا كوپ قىزمەت ەتتى. ايگىلى تۇلعالارىمىزدىڭ ەسىمدەرىن تاريحتا قالدىرۋ باعىتىندا اتقارىلعان ارۋاقتى ىستەردىڭ باسىندا ءجۇرىپ، كوشە اتتارىنا كورنەكتى ازاماتتاردىڭ اتتارىن بەرۋدە بەل شەشىپ ارالاستى.
قالامگەر رەتىندە دەرەكتى پروزادا جاڭا زاماننىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن كوركەم بەينەلەگەن بىرنەشە شىعارمالارىن تاسقا باسىپ، تاريحقا قاتتاپ كەتتى. «جەلكىلدەپ وسكەن قۇراقتاي»، «شىندىقتى شىراق ەتىپ ۇستاڭىز»، «ۇلت رۋحىن ۇلىقتاعان ۇرپاقپىز» اتتى بىرنەشە دەرەكتى اڭگىمەلەر مەن ەسسەلەرى، پۋبليتسيستيكالىق وي-تولعامدارعا قۇرىلعان كىتاپتارى سول جانكەشتى ەڭبەكتىڭ ناتيجەسى.
جۇماعاڭ – وتە مادەنيەتتى جانە وتە جاۋاپكەرشىلىككە بەرىك ادام بولدى عوي. جانە وتە ساق. كەز كەلگەن تاراپتى ەڭ اۋەلى مۇقيات تىڭداي بىلەدى. ءسوز بۇزباي، توسىپ سويلەيدى. جيىنداردا قايسىبىر قالامگەر ارىپتەستەرىمىز سەكىلدى قايناعان قازانداي قاقپاعىن لاقتىرىپ جاتقان توسىن مىنەزىن كورمەپپىز. كەۋدەمسوقتانىپ مىنبەگە ۇمتىلمايتىن، ال جول-جونىمەن مىنبەگە كوتەرىلە قالسا قۇلاققا قوناتىن يدەيالاردى، ەلدىك ماسەلەلەردى ايعاي-اتتانداماي-اق قوڭىر عانا داۋىسىمەن كۇللى اۋديتورياعا نانىمدى، سەنىمدى جەتكىزىپ بەرەدى. جاستار جاعى جۇماعاڭنىڭ وسى ءبىر سابىرلى دا سالماقتى، بوستەكى سوزدەن ادا بولمىسىن جانە ەڭبەكقورلىعىن قادىر تۇتاتىن ەدى.
ارتىنان ەرگەن پەرزەنتتەرى دە جۇماعاڭ سەكىلدى «اسپاي، ساسپاي، جامان، جەردى باسپاي» جۇرەتىن ساليقالى ازاماتتار بولدى. داستان جۇمابەكۇلى باۋىرىمىز، ارىپتەسىمىز اكەسىنىڭ ءىزىن باسىپ جۋرناليستيكا سالاسىندا ابىرويلى قىزمەت ەتىپ كەلەدى. داستان دا كوركەم مىنەزدى.
جۇماعاڭداي تۇلعاعا سىيلاس ءىنىسى، قاس-قاباعىنا قاراعان ارىپتەسى بولعانىمدى جاراتقان يەمىزدىڭ وزىنشە ءبىر سىيى دەپ سەزىنەم.
ۇلتتىق جۋرناليستيكانىڭ ادالباقاندارى مەن ۋىقتارى مايىسپاي، شاڭىراعى شايقالماي تۇرسا جۇمابەك كەنجالين دەيتىن كەسەك بولمىستى، ارىنا كىر جۇقتىرماعان زيالى تۇلعانى كەيىنگى ۇرپاق ەشقاشان ۇمىتپايدى.
جاناربەك ءاشىمجان،
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى.
